April 16, 2017 | Author: Julian Jankowski | Category: N/A
1 16 Redakcja naukowa Olga Pankiv Wojciech Duranowski Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna2 3 Nowa Praca Socjaln...
16 Redakcja naukowa
Olga Pankiv Wojciech Duranowski
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
Nowa Praca Socjalna
Redakcja naukowa:
Olga Pankiv Wojciech Duranowski
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
Warszawa 2014
Autorzy: Tomasz Barszczewski Wojciech Duranowski Magdalena Omen Olga Pankiv Agnieszka Rymsza
Wydawca: Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich Aleje Jerozolimskie 65/79, 00–697 Warszawa Tel.: 22 237 00 00 Faks: 22 237 00 99 e-mail:
[email protected] www.crzl.gov.pl Opracowanie merytoryczne, druk i dystrybucja serii publikacji na zlecenie CRZL: WYG International Sp. z o.o. ISBN 978–83–7951–301–7 (seria) 978–83–7951–317–8 (16) Skład: AgrafKa Sp. z o.o. Publikacja bezpłatna Nakład: 3000 egzemplarzy
Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.
Słowo wstępne
Oddajemy do rąk Czytelników serię publikacji będących efektem pracy ekspertów i specjalistów z zakresu polityki społecznej, w szczególności pomocy społecznej. Celem niniejszej serii było przybliżenie najważniejszego dorobku teoretycznego i praktycznego państw Europy Zachodniej i USA w zakresie nowatorskich koncepcji i metod prowadzenia pracy socjalnej. Chodziło o przybliżenie nie tylko rozwiązań i teorii zupełnie nowych także w tamtych krajach, ale także i takich, które już zdążyły „okrzepnąć” i były poddawane wielostronnym ocenom, choć w naszym kraju wiele z nich wciąż pozostaje nieznanymi lub niedocenianymi. Część publikacji dotyczy nowych rozwiązań, co prawda już funkcjonujących w naszych realiach, jednak często realizowanych jedynie w ramach pojedynczych projektów, wartych jednak szerszego upowszechniania, adoptowania i testowania w polskich warunkach. Przykładem może tu być chociażby tworzenie sieci franszyzy społecznej czy asystentury dostępnej w różnych sferach życia osób z niepełnosprawnością. Adresatami opracowań są przede wszystkim praktycy, działający w jednostkach pomocy społecznej i realizujący jej ustawowe cele. Szczególnie ważnymi odbiorcami są pracownicy socjalni, których chcemy wyposażyć w nowe informacje oraz dostarczyć im wiedzy, która może zaowocować nowymi przedsięwzięciami, podejmowanymi przez nich w społecznościach lokalnych. Pracownicy socjalni w naszym kraju są bowiem grupą zawodową, której powierzono w ostatnich latach wiele zadań z zakresu pomocy społecznej, nie zawsze jednak wyposażając ich w odpowiednie i niezbędne do ich realizacji instrumenty. Najważniejszym zadaniem pracowników socjalnych jest wsparcie słabszych grup społecznych w pokonywaniu ich problemów: w wychodzeniu z ubóstwa, izolacji społecznej i nieporadności życiowej. Od sposobu zdefiniowania problemu, z którym boryka się człowiek – adresat przedsięwzięć podejmowanych w sferze pracy socjalnej, przyjętej wobec niego postawy (paternalistycznej bądź partnerskiej), dostrzegania całego kontekstu sytuacyjnego, często wiele zależy. Pracownik socjalny może w swojej pracy pełnić wiele ról - być coachem, doradcą, brokerem, pośrednikiem, mediatorem, negocjatorem bądź inicjatorem aktywności lokalnej. Aby unikać zrutynizowanego działania 3
i jednocześnie zwiększać kompetencje zawodowe pracowników socjalnych potrzebna jest szeroka wiedza w zakresie różnorodności metod ich pracy, obowiązujących standardów, znaczenia tworzenia sieci wsparcia koleżeńskiego, eksperckiego, superwizyjnego - zarówno nieformalnego, jak i ujętego w zasady współpracy, które można i należy wypracowywać lokalnie, także z reprezentantami innych instytucji. W jaki sposób pracownicy instytucji pomocy społecznej mogą zatem towarzyszyć swoim klientom, beneficjentom, podopiecznym? Jak mogą wspomagać proces ich powrotu do życia w rodzinie i społeczeństwie, nauczyć dbania o istotne relacje międzyludzkie, odpowiedzialności za własny los, pokonywania lęków związanych z podejmowaniem nowych zobowiązań, wskazywać drogi wyjścia z sytuacji kryzysowych? Która z ról, w danym czasie, będzie najodpowiedniejsza w tym konkretnym, indywidualnym przypadku? Ufamy, że na te i wiele innych pytań, pracownicy znajdą odpowiedzi w przekazanych im publikacjach. W polityce społecznej, w tym pomocy społecznej, coraz częściej zwraca się uwagę na efektywność i racjonalność podejmowanych działań. Zawsze zbyt mała ilość dostępnych środków finansowych w stosunku do zwiększającej się wciąż skali potrzeb, wymusza szukanie i podejmowanie prób implementowania na grunt społeczny rozwiązań wcześniej kojarzonych głównie z biznesem, pochodzących z teorii zarządzania. Od pracownika socjalnego wymaga się umiejętności menadżerskich, jego zadaniem jest „zarządzanie przypadkiem”, „generowanie zmiany”. Wymaga się od niego znajomości instrumentów nowego zarządzania publicznego oraz rozumienia uwarunkowań decydujących o skuteczności ich stosowania, prowadzących do wpisywania się na trwałe w pejzaż lokalnych partnerstw publiczno – prywatnych. Opublikowane opracowania mogą być wreszcie użytecznym narzędziem dla innych aktorów polityki społecznej: polityków wyznaczających jej instytucjonalne ramy, naukowców i badaczy spierających się o zasadność przyjmowania za obowiązujące takich, a nie innych paradygmatów, wyznaczających cele i sposoby ich realizacji, a także samych uczestników życia społecznego. Nie chodzi o to, aby działać „na rzecz” osób i grupy, czy „wobec” jakichś problemów, lecz „ z” osobami i grupami, będącymi często niewykorzystanym potencjałem dla samych siebie i swoich środowisk. Przedstawiana Państwu „Nowa Praca Socjalna” ma szansę stać się źródłem inspiracji dla przedstawicieli wielu środowisk zaangażowanych w realizację zadań z zakresu pomocy społecznej. Zachęcam do lektury. dr hab. Olga Kowalczyk prof. UE Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu
4
Od Rady Redakcyjnej
Przedstawiamy Państwu ważną serię wydawniczą, która została zatytułowana jako „Nowa Praca Socjalna” wskazując na jej innowacyjny, często nowatorski charakter. Seria składa się z trzydziestu publikacji – dwudziestu przygotowanych przez wybitnych polskich ekspertów i praktyków, zajmujących się zagadnieniami pomocy społecznej i pracy socjalnej oraz dziesięciu, które zostały przetłumaczone z języka angielskiego i ukazują aktualny dyskurs międzynarodowy w omawianej problematyce. Celem serii poświęconej nowym zagadnieniom lokalnej polityki społecznej, szczególnie w aspekcie systemu pomocy społecznej i pracy socjalnej, jest popularyzacja w Polsce nowych metod i instrumentów wsparcia społecznego oraz ukazanie aktualnych zagadnień instytucjonalno-organizacyjnych oraz prawnych, które kształtują ramy dla działań pracownika socjalnego i środowiskowego. Treść publikacji niewątpliwie wzbogaca istniejący w Polsce dorobek intelektualny, zarówno naukowy jak i praktyczny, który musi być jednak stale uzupełniany przez nowości płynące z naszych doświadczeń 25 lat transformacji, ale także z rozwiązań, które sprawdziły się w krajach o rozwiniętych systemach zabezpieczenia społecznego. Aby właściwie ocenić w jakim miejscu rozwoju pracy socjalnej, czy szerzej pomocy społecznej, jesteśmy w Polsce, musimy mieć punkty odniesienia w innych państwach, które funkcjonują w różnych modelach polityki społecznej. Wybór publikacji do druku miał charakter otwartego konkursu, do którego przystępowali eksperci z różnych środowisk akademickich oraz instytucji praktyki społecznej. Dziesięcioosobowa Rada Redakcyjna, składająca się z przedstawicieli nauki oraz instytucji pomocy społecznej, podczas swych posiedzeń oceniała merytoryczne uzasadnienie i cel pracy, strukturę książki oraz jej metodologię z bibliografią. Ważnym aspektem wyboru opracowań do publikacji była ich innowacyjność i nowatorskie podejście, chociaż nie oznacza to, że wszystkie książki prezentują tylko i wyłącznie nowe podejście do zagadnień pracy socjalnej. Siłą wsparcia społecznego jest także istniejąca tradycja i dorobek, który także docenialiśmy łącząc to co wartościowe z przeszłości z tym co 5
konieczne w przyszłości. Daje się to szczególnie zauważyć w niektórych publikacjach, które wskazują na istniejący współcześnie renesans sprawdzonych idei, rozwiązań i metod. Wszystkie publikacje wydane w ramach serii były recenzowane przez trzech niezależnych ekspertów – specjalistów z zakresu polityki społecznej, pomocy społecznej i/lub pracy socjalnej. Recenzenci byli wybrani przez Radę Redakcyjną w procedurze konkursowej – są to wybitni specjaliści z obszarów: nauki i praktyki, najczęściej dobrze znani w środowisku polityków społecznych. Nierzadko recenzje były bardzo wnikliwe i krytyczne, co skutkowało koniecznością dokonywania uzupełnień i poprawek. Kilka publikacji po recenzjach Rada Redakcyjna odrzuciła. Wydaje się, że istotną wartością całej serii jest to, że z jednej strony ukazuje ona teoretyczne i praktyczne wątki pracy socjalnej z konkretnym typem klienta lub społecznością lokalną; a z drugiej, że prezentuje szersze powiązania pracy socjalnej z takimi zagadnieniami jak przedsiębiorczość społeczna, nowe zarządzanie publiczne i governance czy wreszcie ukazuje swe silne związki z koncepcją empowerment. Ukazanie międzynarodowych doświadczeń w realizacji pracy socjalnej jest dodatkowym „ładunkiem” intelektualnym, który poszerza naszą wiedzę o rozwiązaniach w innych welfare states. Jako Rada Redakcyjna zachęcamy wszystkich pracowników systemu pomocy społecznej, w tym pracowników socjalnych, działaczy społecznych oraz decydentów do zapoznania się z treścią rekomendowanych przez nas i opublikowanych publikacji. Mamy nadzieję, że znajdziecie Państwo w części z nich inspirujące wątki teoretyczne i praktyczne, które przydadzą się Państwu w życiu zawodowym. Życzymy miłej lektury! dr hab. Mirosław Grewiński prof. WSP Przewodniczący Rady Redakcyjnej
6
Rada Redakcyjna: dr hab. Mirosław Grewiński, prof. WSP – Przewodniczący Rady Redakcyjnej – Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Janusza Korczaka w Warszawie dr Ewa Flaszyńska – Dyrektor Ośrodka Pomocy Społecznej Dzielnicy Bielany m. st. Warszawy mgr Hanna Gumińska – Starszy Specjalista Pracy Socjalnej, Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w Słupsku dr hab. Jolanta Grotowska-Leder, prof. UŁ – Wydział Ekonomiczno - Socjologiczny Uniwersytet Łódzki mgr Barbara Kamińska-Skowronek – Kierownik Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Tyszowcach prof. zw. dr hab. Janusz Kirenko – Wydział Pedagogiki i Psychologii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie mgr Danuta Koczkodaj – Starszy Specjalista Pracy Socjalnej, Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w Słupsku mgr Krzysztof Kratofil – Starszy Specjalista Pracy Socjalnej, Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Tarnowskich Górach dr hab. Jerzy Krzyszkowski, prof. UŁ – Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny Uniwersytet Łódzki dr Anna Zasada-Chorab Anna – Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Janusza Korczaka Warszawa oddział Katowice i Kolegium Pracowników Służb Społecznych Czeladź Zespół Projektu Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich: dr Adam Krzyżanowski – Kierownik Projektu mgr Andrzej Bogdański – Sekretarz Projektu Dominika Szeląg – Ekspert ds. e-learningu Zespół realizacyjny WYG International Sp. z o.o.: mgr inż. Ewa Płodzień-Pałasz – Kierownik Projektu dr Monika Miedzik – Ekspert merytoryczny dr Jarosław Pichla – Ekspert merytoryczny
7
Nota o Autorach:
Tomasz Barszczewski – absolwent Wydziału Nauk Ekonomicznych Akademii Świętokrzyskiej w Kielcach. Dyrektor Działu Projektów Wyższej Szkoły Pedagogicznej im. Janusza Korczaka w Warszawie, autor kilkunastu publikacji z zakresu funduszy pomocowych UE, zarządzania cyklem projektu oraz publikacji naukowych z zakresu polityki społecznej. W pracy zawodowej zajmuje się pozyskiwaniem funduszy europejskich na nowe metody nauczania dla uczelni wyższych. Główne obszary zainteresowania to: fundusze UE na rozwój szkolnictwa wyższego, nowe technologie w edukacji, m-learning, metody ewaluacji programów pomocowych (temat doktoratu). Wojciech Henryk Duranowski – doktorant Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, pracownik Działu Projektów i Współpracy Międzynarodowej oraz członek Katedry Przedsiębiorczości Społecznej im. Muhammada Yunusa Wyższej Szkoły Pedagogicznej im. Janusza Korczaka w Warszawie. Autor kilkunastu publikacji naukowych z zakresu polityki społecznej oraz pedagogiki i nowych form kształcenia z wykorzystaniem e-learningu oraz m-learningu. Główne obszary zainteresowania to: nowe technologie w edukacji oraz metody tworzenia nowych narzędzi edukacyjnych. Magdalena Omen – absolwentka Wyższej Szkoły Pedagogicznej im. Janusza Korczaka w Warszawie (dawniej WSP TWP w Warszawie), studia kończyła na kierunku politologia, specjalizacja polityka społeczna. Uczestniczka Warsztatów Praw Człowieka Fundacji Helsińskiej. Zawodowo związana z zamówieniami publicznymi (jako dyrektor Działu Przetargów WSP im. J. Korczaka w Warszawie). Naukowo interesuje się outsourcingiem usług społecznych i rolą jaką pełnią w prawidłowym realizowaniu polityki społecznej zamówienia publiczne. Olga Pankiv – doktorantka studiów w zakresie socjologii, w 2013 roku uczestniczka Doctoral School na Universidad de Cantabria w Hiszpanii na temat applied research: 8
from the university to industry. Kierownik sekcji przetargów na usługi badawcze i specjalizacyjne oraz członek Katedry Przedsiębiorczości Społecznej im. Muhammada Yunusa w Wyższej Szkole Pedagogicznej im. Janusza Korczaka w Warszawie. Autorka kilku publikacji z zakresu polityki społecznej. Zainteresowania naukowe to integracja społeczna i gospodarcza imigrantów, rozwój CSR, przedsiębiorczość i innowacje społeczne. Agnieszka Rymsza – doktor socjologii, adiunkt w Wyższej Szkole Pedagogicznej im. Janusza Korczaka, pracownik Katedry Polityki Społecznej oraz Katedry Przedsiębiorczości Społecznej pod patronatem noblisty prof. Muhammada Yunusa. Kierownik Zespołu ds. Rzecznictwa Fundacji SYNAPSIS. Stypendystka Marie Curie Fellowship na University of Manchester w Wielkiej Brytanii, stypendystka kwerendy bibliotecznej University of Cambridge w Wielkiej Brytanii w 2002 r., w latach 2003–2005 stypendystka Fulbrighta na Georgetown University w Waszyngtonie. Napisaną w j. angielskim rozprawę doktorską pt: Towards the loss of identity: a comparative analysis of the nonprofit sector in Poland and the United States obroniła w 2007 roku. W 2013 roku ukazała się, wydana przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, napisana na podstawie rozprawy doktorskiej książka: Zagubiona tożsamość? Analiza porównawcza sektora pozarządowego w Polsce i w Stanach Zjednoczonych. Jest autorką lub współautorką ponad 30 rozdziałów do książek i 16 samodzielnych artykułów w języku polskim i angielskim, redaktorką naukową przekładu na j. polski książki z zakresu przedsiębiorczości społecznej i redaktorką książki o gospodarce społecznej w Polsce.
Recenzenci publikacji: dr hab. Andrzej Niesporek, prof. UP – Instytut Filozofii i Socjologii Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie dr hab. Arkadiusz Karwacki, prof. UMK – Instytut Socjologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu dr hab. Anna Michalska, prof. UAM – Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
9
Spis treści SŁOWO WSTĘPNE��������������������������������������������������������������������������������������� 3 OD RADY REDAKCYJNEJ������������������������������������������������������������������������������� 5 NOTA O AUTORACH:������������������������������������������������������������������������������������ 8 WSTĘP��������������������������������������������������������������������������������������������������� 13 1. KONTEKSTY PRACY SOCJALNEJ A PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ SPOŁECZNA�������������������� 1.1. Wykluczenie społeczne i dezaktywizacja zawodowa jako obszary działalności podmiotów przedsiębiorczości społecznej������������������������������������������������������������������� 1.2. Dylematy i problemy polskiego systemu pomocy i integracji społecznej��������������������� 1.3. Praca socjalna a przedsiębiorczość społeczna��������������������������������������������������
15
2. WYMIARY PRZEDSIĘBIORCZOŚCI SPOŁECZNEJ����������������������������������������������� 2.1. Wymiar teoretyczny: prekursorzy i wybrane koncepcje zjawiska przedsiębiorczości społecznej������������������������������������������������������������������� 2.2. Wymiar formalno-prawny: regulacje prawne w zakresie przedsiębiorczości społecznej����� 2.3. Wymiar praktyczny: rola przedsiębiorczości społecznej w rozwoju społecznym��������������
45
15 25 29
45 60 73
3. PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ SPOŁECZNA I PRACA SOCJALNA W KONTEKSCIE CSR ORAZ KAPITAŁU SPOŁECZNEGO������������������������������������������������������������������������� 83 3.1. Kapitał społeczny a praca socjalna i przedsiębiorczość społeczna w kontekście kapitału społecznego������������������������������������������������������������������������������������� 83 3.2. Instytucje przedsiębiorczości społecznej������������������������������������������������������ 101 3.3. CSR a praca socjalna���������������������������������������������������������������������������� 109 4. STUDIUM PRZYPADKÓW PRZEDSIĘBIORCZOŚCI SPOŁECZNEJ W POLSCE I NA ŚWIECIE�������������������������������������������������������������������������� 137 4.1. Przedsiębiorczość społeczna w Polsce��������������������������������������������������������� 137 4.2. Przedsiębiorczość społeczna w USA i w Szwecji����������������������������������������������� 150 4.3. Przedsiębiorczość społeczna w Bangladeszu�������������������������������������������������� 157 ZAKOŃCZENIE����������������������������������������������������������������������������������������� 163 SŁOWNIK POJĘĆ�������������������������������������������������������������������������������������� 165 BIBLIOGRAFIA����������������������������������������������������������������������������������������� 173 SPIS TABEL��������������������������������������������������������������������������������������������� 183 NOTATKI������������������������������������������������������������������������������������������������ 185 11
Wstęp
Przedsiębiorczość społeczna stanowi w Polsce ważny, nowy obszar analiz, zarówno od strony teoretycznej, jak i praktycznej, dotyczący aktywności osób szczególnie z grup defaworyzowanych na rynku pracy, które poprzez zatrudnienie socjalne (wspierane) próbują aktywizować się zawodowo i społecznie. Temat przedsiębiorczości społecznej znany jest wprawdzie w naszym kraju z przeszłości, gdyż nawiązuje do funkcjonujących w dwudziestoleciu międzywojennym kooperatyw socjalnych, a także do spółdzielczości inwalidów, którą mieliśmy rozwiniętą w czasach realnego socjalizmu, jednak współcześnie działalność przedsiębiorstw społecznych ma nieco inny, szerzy kontekst aniżeli w przeszłości. Z tego powodu niekiedy przyjmuje się określenie działalności współczesnych przedsiębiorstw społecznych jako nową ekonomię społeczną, która ma odróżnić ich specyfikę od nieco innej roli podmiotów starej ekonomii społecznej. Nowa rola przedsiębiorstw społecznych to przede wszystkim silniejsze powiązanie ich działań z instytucjami lokalnej polityki społecznej, w tym z ośrodkami pomocy społecznej i centrami pomocy rodzinie, w których pracownicy socjalni kreują aktywność społeczną i zawodową osób zagrożonych wykluczeniem społecznym i z rynku pracy. Podmioty ekonomii społecznej spełniają bardzo ważne zadanie w kontekście systemu pomocy społecznej, tworzą bowiem rzeczywiste miejsca pracy dla osób usamodzielnianych w procesie pracy socjalnej i w procesie wsparcia w ramach innych usług socjalnych. Z tego powodu, ale i z wielu innych, polscy pracownicy socjalni powinni znać specyfikę ekonomii społecznej i przedsiębiorstw społecznych, aby nawiązywać z nimi instytucjonalną współpracę, prowadzącą do większej inkluzji społecznej i zawodowej osób będących odbiorcami świadczeń z pomocy społecznej. Niniejsze opracowanie składa się z 4 rozdziałów, wstępu oraz zakończenia. W pierwszym rozdziale autorzy przedstawiają kontekst działalności podmiotów przedsiębiorczości społecznej, ze szczególnym nastawieniem na kwestie związane z bezrobociem, wykluczeniem społecznym oraz dezaktywizacją zawodową. Następnie ukazane zostają aktualne dylematy oraz wyzwania stojące przed polskim systemem pomocy 13
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
oraz integracji społecznej. Na zakończenie rozdziału dyskutowana jest rola przedsiębiorczości społecznej w kontekście pracy socjalnej, jak również umiejscowienie jej w szerszym kontekście polityki społecznej. W kolejnym, drugim rozdziale opisane zostały różne wymiary przedsiębiorczości społecznej. Pierwsza jego część stanowi cenne źródło informacji dotyczącej podbudowy teoretycznej przedsiębiorczości społecznej i jej umieszczenia w szerszym kontekście naukowym. Dalej przedstawieni sa pionierzy, którzy wytyczali szlaki w jej kontekście. W drugiej części odnajdziemy uwarunkowania formalno-prawne związane z funkcjonowaniem podmiotów ekonomii społecznej w Polsce. Na zakończenie poznamy role przedsiębiorczości społecznej w rozwoju społeczno-gospodarczym oraz praktyczne aspekty jej funkcjonowania. Rozdział trzeci to szczegółowy opis instytucji przedsiębiorczości społecznej, jak również umiejscowienie koncepcji w kontekście współczesnych trendów naukowych. Przedstawiony został jej kontekst w nawiązaniu do koncepcji kapitału społecznego, który był kluczowym elementem w rozwoju społecznym na początku XXI wieku, oraz priorytetem wielu programów społecznych UE w programowaniu na lata 2014 – 2020. W dalszej części rozdziału przedsiębiorczość społeczne została szczegółowo przedstawiona na tle koncepcji Społecznej Odpowiedzialności Biznesu (CSR). W ostatnim rozdziale została przedstawiona analiza dobrych praktyk w zakresie przedsiębiorczości społecznej w Polsce, krajach zachodnich (USA oraz Szwecja), jak również w kontekście innowacji społecznych wywodzących się z krajów rozwijających się (Bangladesz). W kontekście przedstawionych studiów przypadków, zaprezentowane zostały rekomendacje oraz powiązania z polskim kontekstem społeczno-ekonomicznym. Mamy nadzieje, że publikacja ta okaże się przydatna dla pracowników socjalnych zainteresowanych kwestiami przedsiębiorczości społecznej. Warszawa, wrzesień 2014 rok
14
Konteksty pracy socjalnej a przedsiębiorczość społeczna
Magdalena Omen, Olga Pankiv Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Janusza Korczaka w Warszawie Katedra Przedsiębiorczości Społecznej im. Muhammada Yunusa
1. KONTEKSTY PRACY SOCJALNEJ A PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ SPOŁECZNA
1.1. Wykluczenie społeczne i dezaktywizacja zawodowa jako obszary działalności podmiotów przedsiębiorczości społecznej Błędnie urządzone państwo opiekuńcze, arbitralnie przejmując obywatelskie formy kształtowania warunków życia, stało się substytutem społecznej aktywności w rozwiązywaniu problemów na poziomie jednostki, grupy społecznej, wreszcie społeczeństwa jako całości. (…) Następstwem tych zjawisk i procesów społecznych jest marginalizacja i wykluczenie społeczne. Bariery i ograniczenia rozwoju i postępu społecznego związane z wykluczeniem społecznym prowadzą do stopniowego ograniczania podmiotowości jednostek i grup społecznych, zanikania społecznej aktywności, zdolności do działania. Towarzyszy temu groźna tendencja do utrwalania się tego stanu rzeczy. (…) Więź społeczna – i szerzej – kapitał społeczny, jako szczególnie ważne cechy polityki społecznej, powinny stanowić kryterium kształtowania warunków sprzyjających aktywności jednostek, grup społecznych oraz instytucji obywatelskich. (…) Właśnie z tego powodu, tak ważnym działaniem strategicznym państwa powinno być tworzenie warunków kształtowania kapitału społecznego, jego właściwego znaczenia w budowaniu społeczeństwa zintegrowanego, zorientowanego na indywidualną oraz grupową aktywność i zaradność. Cezary Miżejewski Podsekretarz i Sekretarz stanu w Ministerstwie Polityki Społecznej w latach 2004-2005 w: Narodowa Strategia Integracji Społecznej dla Polski 15
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
By dotknąć sedna znaczenia przedsiębiorczości społecznej w zakresie wychodzenia z wykluczenia społecznego czy związanej z nim dezaktywizacji zawodowej (braku aktywności), ograniczania podmiotowości człowieka na rzecz przedmiotowości, musimy zrozumieć, czym jest samo wykluczenie społeczne i marginalizacja oraz jakie znaczenie mają one dla bierności na rynku pracy.
Aspekty pojęciowe oraz przyczyny wykluczenia społecznego Nie jest możliwym zdefiniowanie zjawiska wykluczenia społecznego, jego sedna i znaczenia bez zrozumienia i zdefiniowania kwestii marginalizacji. W literaturze przedmiotu często pojawia się stwierdzenie, iż w związku z próbą zdefiniowania wykluczenia społecznego należy zwrócić uwagę i odnieść się do wielowymiarowości zjawiska marginalizacji, wpływa na znaczenie terminu wykluczenie społeczne. Za marginalizację uważa się społeczną pozycję grup, których status społeczny został umniejszony przez dominujące działania innych grup. Jest to peryferyjna lub niejednoznaczna pozycja społeczna grupy1, czy też pozbawienie równych praw z powodu mniejszego dostępu do władzy, w tym ekonomicznej, kulturowej czy politycznej. Osoby z grup marginalizowanych cechuje ograniczona podmiotowość, co przejawia się w ograniczeniu lub całkowitym braku wpływu na instytucje, od których zależy poziom i jakość życia. W związku z coraz większym uprzedmiotowianiem osoba marginalizowana poddawana jest coraz silniejszym, bezosobowym procesom. Presja społeczna, jaka wpisana jest w marginalizację, wymusza na osobach z grup marginalizowanych ciężar udowodnienia bycia „dobrym obywatelem”. Stereotypizacja z góry zakłada, iż osoba będąca członkiem grupy marginalizowanej nie może być dobrym i odpowiedzialnym pracownikiem, dobrym rodzicem, osobą postrzeganą pozytywnie. Ludzie zmarginalizowani muszą podjąć ciężar „wykazania się”, udowodnienia, że są częścią „porządnego i poukładanego społeczeństwa”, co powoduje kilka alternatywnych zachowań: wolę walki, agresję czy też bierność. Osoby z grup marginalizowanych często określa się według etykiet, które wyrażają naszą dezaprobatę, pogardę, co jeszcze bardziej uwidacznia wyższość stygmatyzujących nad stygmatyzowanymi. W większości przypadków marginalizacja utożsamiana jest z ubóstwem lub przynajmniej pokazywana jest jako skutek ubóstwa. Ubóstwo jest bez wątpienia jednym z największych determinantów marginalizacji i wykluczenia społecznego, ale błędnie z nimi utożsamianym. Jest stanem (w ujęciu statycznym), w sytuacji braku wystarczających zasobów, którego bezpośrednim skutkiem jest niezaspokojenie potrzeb i ulokowanie
1
16
Szerzej R. Szarfenberg, Marginalizacja i wykluczenie społeczne – wykłady, IPS UW, Warszawa 2006, s. 33-48.
Konteksty pracy socjalnej a przedsiębiorczość społeczna
podrzędne względem innych grup. Marginalizacja i wykluczenie społeczne są procesem (w ujęciu dynamicznym), gdy grupa ma utrudniony dostęp lub brak środków do realizacji swoich praw, a jej bezpośrednim skutkiem jest dyskryminacja w dostępie do instytucji integrujących. Mimo, iż są to pojęcia pokrewne, to jednak wykluczenie społeczne jest pojęciem szerszym. Poza niskimi dochodami implikuje ono inne czynniki powodujące wyłączenie jednostek z funkcjonowania w życiu społecznym. Zależność między ubóstwem, a wykluczeniem społecznym może mieć charakter sprzężenia zwrotnego, tzn. ubóstwo może powodować wykluczenie, ale może być także jego skutkiem. Dostęp do niektórych usług dla osób wykluczonych jest utrudniony nie tylko ze względu na ubóstwo, ale także przez wzgląd na ograniczenie w prawach i swobodę działania. Znaczna część instytucji społecznych działała warunkując dystrybucję środków od braku aktywności, która przez społeczeństwo traktowana była jako spoiwo społeczne. Podstawą do udzielenia świadczenia był, i w większości przypadków jest, brak zatrudnienia, brak dochodów, brak kwalifikacji, wiedzy czy zaradności. Osoby zmarginalizowane czy wykluczone są bardziej narażone na konsekwencje tzw. ryzyk socjalnych2 oraz innych zdarzeń losowych. Narodowa Strategia Integracji Społecznej wprowadza dwie kategorie grup: podatnych na wykluczenie społecznie i poważnie zagrożonych wykluczeniem. Grupy podatne na wykluczenie społeczne: ÎÎ dzieci i młodzież ze środowisk zaniedbanych, ÎÎ dzieci wychowujące się poza rodziną, ÎÎ kobiety samotnie wychowujące dzieci, ÎÎ kobiety pozostające poza rynkiem pracy, ÎÎ ofiary patologii życia rodzinnego, ÎÎ osoby o niskich kwalifikacjach, ÎÎ bezrobotni, ÎÎ żyjący w bardzo trudnych warunkach mieszkaniowych, ÎÎ niepełnosprawni i chronicznie chorzy, ÎÎ chorzy psychicznie, ÎÎ starsze osoby samotne, ÎÎ opuszczający zakłady karne, ÎÎ imigranci, ÎÎ osoby należące do romskiej mniejszości etnicznej. 2
Ryzyko socjalne – polityka społ. miara prawdopodobieństwa wystąpienia zdarzenia losowego lub innego, które powoduje konieczność podjęcia interwencyjnych działań, wynikających z przyjętego w danym państwie zakresu działań w ramach zabezpieczenia społecznego. Przykłady ryzyka socjalnego: utrata możliwości zarobkowania, choroba, inwalidztwo, starość, zwiększone obciążenia rodzinne i bezradność, źródło: http;//www.encyklopedia.pwn.pl.
17
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
Grupy poważnie zagrożone wykluczeniem społecznym: ÎÎ dzieci i młodzież wypadająca z systemu szkolnego, ÎÎ długookresowo bezrobotni, ÎÎ opuszczający wiezienia, ÎÎ niektóre kategorie ludności wiejskiej: pracownicy byłych Państwowych Gospodarstw Rolnych, chłopi nieprodukujący na rynek, ÎÎ zagrożeni eksmisją z zamieszkiwanych lokali, ÎÎ imigranci zarobkowi wchodzący do szarej strefy zatrudnienia, ÎÎ uzależnieni od alkoholu i narkotyków, ÎÎ bezdomni, ÎÎ osoby należące do romskiej mniejszości etnicznej. Niemniej jest to katalog, w którym grupy zostały wyodrębnione przez wzgląd na jedno dominujące kryterium. Należy pamiętać, iż wykluczenie społecznie rzadko kiedy jest wynikiem występowania jednego czynnika. Często bowiem np. osoby bezdomne są jednocześnie osobami uzależnionymi od środków odurzających czy alkoholu, pozostającymi długookresowo bez zatrudnienia. Dzieci i młodzież wypadająca z systemu szkolnego bardzo często ma problemy z uzależnieniami etc. Czym zatem jest wykluczenie społeczne? Wykluczenie jest synonimem trwałej marginalizacji. Jest sytuacją, w której osoba (członek społeczeństwa) nie może uczestniczyć w działaniach obywateli tego społeczeństwa (na zasadach w nim określonych, przez nie przyjętych). Ograniczenie to nie jest jednak wypadkową jej wewnętrznych przekonań, ale znajduje się poza kontrolą wykluczonej jednostki. Wykluczenie społeczne jest to zjawisko wielowymiarowe i w praktyce oznacza brak możliwości uczestnictwa w życiu gospodarczym, politycznym, jak i kulturowym, w wyniku braku dostępu do zasobów, dóbr i instytucji, ograniczenia praw społecznych oraz deprywacji potrzeb3. Koncepcję wykluczenia społecznego zapoczątkowano we Francji w 1974 roku. Termin wprowadził R. Lenoir4, w stosunku do osób uznanych za nieprzystosowane do życia min. w świecie industrialnym.
3
4
18
Na podstawie internetowej Encyklopedii Zarządzania. Źródło: http://www.mfiles.pl. R. Lenoir – autor książki „Les Exclus” (SEUIL) wydanej w Paryżu w 1974. Zawarta jest w niej po raz pierwszy spójna definicja terminu „wykluczenie społeczne”. Charakterystyczną cechą zawartego w książce modelu jest uznanie, że wykluczenie jest kategorią określającą grupę ludzi, którzy są podobni do siebie pod pewnym względem, i z tego względu powinni być zgrupowani razem. Istotną cechą tej kategorii jest to, że ludzie, którzy ją tworzą, są niedostosowani/nieprzystosowani do życia w społeczeństwie tworzonym przez pozostałe jednostki. Źródło: http://www. editionsquartmonde.org.
Konteksty pracy socjalnej a przedsiębiorczość społeczna
Aspekty pojęciowe oraz przyczyny dezaktywizacji zawodowej Dostępne w literaturze definicje bezrobocia przyjmują kryteria o charakterze ogólnym, tym samym zacierając różnice pomiędzy osobą bezrobotną a bierną zawodowo. Kryteria określające osobę bezrobotną odnajdujemy w ustawie z dnia 20 kwietnia 2004 roku o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy5. Według ustawy za osobę bezrobotną uważa się osobę niezatrudnioną i niewykonującą innej pracy zarobkowej, zdolną i gotową do podjęcia zatrudnienia w pełnym wymiarze czasu pracy (lub przynajmniej w połowie jeśli jest osobą niepełnosprawną), nieuczącą się w szkole w trybie dziennym, zarejestrowaną we właściwym dla miejsca zameldowania powiatowym urzędzie pracy oraz poszukującą zatrudnienia. W ślad za tym można stwierdzić, iż osobą nieaktywną zawodowo jest osoba pozostająca bez zatrudnienia, ale nie zaliczająca się do kategorii bezrobotnych. Drugim źródłem informacji odnośnie kryteriów dotyczących bezrobocia są badania aktywności ekonomicznej ludności (BAEL)6. Przyjęta w nich definicja przedmiotu badań (pracujących i bezrobotnych oraz nieaktywnych zawodowo) została wskazana przez Międzynarodową Organizację Pracy. Na podstawie podanych w nich kryteriów można stwierdzić, iż osoby bierne zawodowo są to osoby powyżej 15 roku życia nie wchodzące do grupy aktywnych zawodowo, tj. pracujących lub bezrobotnych, które w badanym tygodniu: ÎÎ nie miały pracy (nie pracowały i nie szukały pracy), ÎÎ nie pracowały, ale szukały pracy, lecz nie były gotowe do jej podjęcia, ÎÎ nie pracowały i nie szukały pracy z powodu oczekiwania na rozpoczęcie już zapewnionej pracy w okresie dużym niż 3 miesiące, ale nie były gotowe podjąć tej pracy. Można zatem stwierdzić, że są to osoby, które z różnych względów pozostają bez zatrudnienia, ale nie zaliczają się jednocześnie do osób bezrobotnych. Przyczyn zjawiska dezaktywizacji zawodowej jest wiele. Są to zarówno czynniki jednostkowe, indywidualne i systemowe. Bez wątpienia jedną z przyczyn jest brak wystarczającej liczby miejsc pracy i związana z nim rezygnacja, pogodzenie się z faktem braku zatrudnienia czy pozostania na rencie, emeryturze lub utrzymaniu osoby bliskiej. Bardzo często przyczyn dezaktywizacji zawodowej należy szukać w ludzkiej mentalności, niskim etosie pracy czy w stereotypach. Jedną z istotnych zmiennych w kontekście dezaktywizacji nadal pozostaje płeć. Kobiety w dalszym ciągu są poddawane silniejszej presji społecznej do niepodejmowania zatrudnienia w przypadku
5 6
Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 roku o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, Dz.U. 2004, Nr 99, poz. 1001. Aktywność ekonomiczna ludności Polski w latach 2010-2012. Źródło: http://www.stat.gov.pl.
19
niskim etosie pracy czy w stereotypach. Jedną z istotnych zmiennych w kontekście dezaktywizacji nadal pozostaje płeć. Kobiety w dalszym ciągu są poddawane silniejszej presji Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
społecznej do niepodejmowania zatrudnienia w przypadku konieczności świadczenia usług dla rodziny (macierzyństwo, opieka nad osobami zależnymi, w tym starszymi członkami konieczności świadczeniadanych usług dla rodziny (macierzyństwo, opieka nad liczba osobami zarodziny). Według dostępnych statystycznych w latach 2010-2012 osób
leżnymi, w tym starszymi członkami rodziny). Według dostępnych danych statystyczpozostających biernymi zawodowo ze względu obowiązki rodzinne (obowiązki związane z nych w latach 2010-2012 liczba osób pozostających biernymi zawodowo ze względu prowadzeniem domu) nieznacznie, ale wzrasta. Udział kobiet w tej grupie jest dominujący i na obowiązki rodzinne (obowiązki związane z prowadzeniem domu) nieznacznie utrzymuje całej grupy. wzrasta. Udział kobiet w tej grupie jest dominujący i utrzymuje całej grupy. Tabela1.1.Osoby Osoby nieaktywne zawodowo wg płci Tabela nieaktywne zawodowo wg płci w latach 2010w latach - 2012 2010–2012
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Aktywność ekonomiczna ludności Polski w latach 2010-2012, Źródło: Opracowanie własne na podstawie: http://www.stat.gov.pl, Aktywność ekonomiczna ludności http://www.stat.gov.pl Polski w latach 2010-2012
Kolejnym ważnym czynnikiem wpływającym na liczebność grupy osób nieaktywnych zawodowo jest wiek. Dotyczy to najmłodszych i najstarszych osób. W przypadku młodszych grup wiekowych kwestia ta łączy się najczęściej z kwestią niewielkiego doświadczenia zawodowego oraz nauką 11 i uzupełnianiem kwalifikacji. Sytuacja osób nieaktywnych zawodowo w starszych grupach wiekowych jest bardziej złożona. Jest to grupa charakteryzująca się często gorszym stanem zdrowia, co w znacznym stopniu utrudnia znalezienie nawet tymczasowej pracy. Ponadto kwalifikacje tej grupy wiekowej często są niewystarczające, bądź zdezaktualizowane, co jest nieuchronną konsekwencją dynamicznego rynku pracy oraz postępu technologicznego. Niestety osoby w wieku 45+ są mniej chętne do przekwalifikowania czy podniesienia kwalifikacji. Jednak największy problem związany z aktywnością zawodową dotyczy osób osób w wieku okołoemertytalnym, wśród których podstawową przyczyną braku
20
niewystarczające bądź zdezaktualizowane, co jest nieuchronną konsekwencją dynamicznego rynku pracy oraz postępu technologicznego. Niestety osoby w wieku 45+ są mniej chętne do Konteksty pracy socjalnej a przedsiębiorczość społeczna
przekwalifikowania czy podniesienia kwalifikacji. Jednak największy problem związany z aktywnością zawodową tyczy się osób w wieku okołoemertytalnym, gdzie podstawową
podejmowania aktywności w zakresie zatrudnienia jest posiadanie emerytury lub przyczyną braku podejmowania aktywności w zakresie zatrudnienia jest posiadanie emerytury 7 7 innych świadczeń . lub innych świadczeń . TabelaTabela 2. Osoby nieaktywne przyczyny w latach 2010–2012 2. Osoby nieaktywnezawodowo zawodowo wgwg przyczyny w latach 2010 - 2012
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: http://www.stat.gov.pl, Aktywność ekonomiczna ludności Źródło:w Opracowanie własne na podstawie: Aktywność ekonomiczna ludności Polski w latach 20102012, Polski latach 2010-2012 http://www.stat.gov.pl
Skutki dezaktywizacji dezaktywizacji zawodowej czy zawodowej czy wykluczenia społecznego są problemem złożoKonsekwencje wykluczenia nym, który można rozpatrywać na poziomie wykluczenia społecznego są problemem zarówno jednostkowym/indywidualnym, społeczne i dezaktywizacji jak i makrosystemowym. złożonym, który można rozpatrywać na poziomie zawodowej Głównym skutkiem dezaktywizacji, ale także wykluczenia społecznego w skali makrozarówno jednostkowym/indywidualnym, jak i ekonomicznej, jest niepełne wykorzystanie zasobów siły roboczej, co oznacza, że fak7
tyczny poziom produkcji gospodarczej jest niższy od potencjalnego. Naturalną konsekwencją faktu bierności zawodowej są generowane przez to zjawisko koszty, jakie wynikają z przejścia na wcześniejsze emerytury przez osoby pozostające 12 w wieku produkcyjnym. Ponadto sytuacja ta ma przełożenie na: ÎÎ faktycznie mniejsze wpływy z podatków, ÎÎ zzmniejszanie się liczby osób płacących ubezpieczenia zdrowotne i chorobowe, ÎÎ zwiększenie obciążenia budżetu państwa z tytułu wypłat rekompensujących brak zatrudnienia.
Por. Dezaktywizacja osób w wieku około emerytalnym - raport z badań, MPiPS, Warszawa 2008
Por. Dezaktywizacja osób w wieku około emerytalnym – raport z badań, MPiPS, Warszawa 2008.
7
21
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
Biorąc pod uwagę prognozy demograficzne, mówiące o starzeniu się społeczeństwa oraz niski poziom dzietności, problem związany z liczebnością biernych zawodowo w grupie osób w wieku emerytalnym i okołoemerytalnym wzrasta na znaczeniu. W skali jednostki problem bierności zawodowej znajduje swoje odzwierciedlenie głównie na podłożu rodziny. Spadek dochodów nie zawsze jest jednak stanem oczywistym ze względu na pobierane renty, emerytury bądź inne świadczenia. Pogorszenie się sytuacji materialnej rodziny wiąże się ze zmniejszeniem potrzeb jej członków oraz obniża poziom potrzeb konsumpcyjnych. W niektórych rodzinach utrata dochodów członka rodziny jest rekompensowana przez dochody innego. Niestety bardziej widoczne są przypadki, w których renta bądź emerytura są jedynym źródłem utrzymania wielopokoleniowej rodziny – wówczas aktywizacja zawodowa staje się nie tyle wyborem, co koniecznością. Podobne konsekwencje obserwujemy również wśród osób wykluczonych społecznie. Koszty obciążające państwo wynikające z wykluczenia społecznego części społeczeństwa dotyczą działań naprawczych i profilaktycznych w odniesieniu do wielu czynników mających istotny wpływ na skalę zjawiska. Należą do nich m.in. koszty wypłacanych świadczeń, walka z przestępczością, w tym małoletnich, prostytucją, uzależnieniami (narkomania, alkoholizmem i bezdomnością). Kolejnym problemem, również w przypadku skutków wykluczenia społecznego, jest pogorszenie i upadek więzi społecznych, uczucie „hańby”, beznadziejności, brak wiary w możliwość zmiany, spadek kondycji intelektualnej, a w ich następstwie uzależnienia, w skrajnych przypadkach problemy psychiczne. Nietrudnym do zauważenia jest sprzężenie pomiędzy tymi dwoma problemami. Dezaktywizacja zawodowa jest przyczyną pogorszenia się sytuacji ekonomicznej jednostki czy rodziny często zbliżającej się do granicy ubóstwa. Ubóstwo z kolei w większości przypadków prowadzi do zaistnienia czynnika, który może w dłuższej konsekwencji doprowadzić do wykluczenia jednostek i całych rodzin.
Rola podmiotów przedsiębiorczości społecznej w niwelowaniu rozmiarów wykluczenia i dezaktywizacji zawodowej Przedstawione powyżej konsekwencje wykluczenia społecznego i dezaktywizacji zawodowej, zarówno w wymiarze jednostkowym jak i społecznym, wskazują na niezbędność podejmowania działań mających na celu zapobieganie ich występowania i ponownej integracji ze środowiskiem osób dotkniętych problemem. Jednakże praca z osobą o niskiej aktywności zawodowej lub wykluczoną musi być poprzedzona dogłębnym przyjrzeniem się sytuacji i dotarciem do przyczyn wywołujących to zjawisko. 22
Konteksty pracy socjalnej a przedsiębiorczość społeczna
Trzeci sektor i jego przedsięwzięcia w swej istocie mają to, iż powstają tam, gdzie pojawiały się lub pojawiają potrzeby akcentowane przez społeczeństwo. Potrzeby te najczęściej nie mogły być zaspokojone przez państwo czy rynek. Inicjatywy podejmowane przez trzeci sektor są niezwykle bogate, wielowymiarowe i innowacyjne, ale najczęściej zainteresowanie obserwatorów, polityków, działaczy społecznych budzą te projekty, które starają się wyjść naprzeciw potrzebom najsłabszych i najbiedniejszych oraz tych, którzy sami nie są w stanie poradzić sobie w samodzielnym życiu. Zadania przypisywane podmiotom ekonomii społecznej dotyczą głównie programów reintegracji społecznej oraz tworzenia programów „ochronnych” nad ich uczestnikami w celu wyrównywania szans. Zastosowanie programów ochronnych ma na celu kształtowanie pożądanych postaw i zachowań nie tylko pojedynczych osób, ale całych społeczności zagrożonych wykluczeniem i dezaktywizacją. Znaczenie gospodarki społecznej polega w tym przypadku na tworzeniu alternatywnych sposobów bycia pracodawcą lub pracownikiem czy przyjmowania postaw nastawionych na szukanie rozwiązań. Ponadto działania przedsiębiorczości społecznej mają na celu kształtowanie aktywnych postaw i obywatelskości u osób zagrożonych lub należących do grupy wykluczonych czy biernych zawodowo, które najczęściej cechuje już apatia. Ponowna integracja ma również wymiar publiczny, wsparcie w tym przypadku polega na ponownym wejściu w rolę bycia obywatelem, a nie „poddanym”. Sformułowanie „aktywność zamiast zasiłku”, jest doskonałym opisem z punktu widzenia głównego celu podejmowanych inicjatyw przedsiębiorczości społecznej w kontekście systemu polityki społecznej. Idea aktywności trafiła w Polsce na podatny grunt i uwidoczniła się w wielu programach rynku pracy, stając się jednym z głównych elementów przeciwdziałania bezrobociu. Zaliczyć do nich można m.in.: szkolenia, przekwalifikowania, prace interwencyjne, roboty publiczne, pożyczki dla pracodawców i bezrobotnych, przygotowanie zawodowe dla młodzieży8. Skuteczność programów państwowych z perspektywy ostatnich dwóch dekad nie przynosi jednak zadowalających rezultatów. Lata 90. wskazują na wyniki poniżej przeciętnych: w 1993 roku średnio 35% przeszkolonych znalazło zatrudnienia na dłuższy okres czasu. Dwa latach później efektywność wzrosła do 53%, oznaczało to, że co drugi bezrobotny pozostawał bez pracy. Podobnie roboty publicznie nie przyniosły satysfakcjonujących rezultatów9. Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności wskazują na spadek liczby aktywnych zawodowo. Jak wskazano powyżej wśród osób należących do tej grupy przeważają kobiety, osoby długotrwale
8
9
A. Karwińska, D. Wiktor, Przedsiębiorczość i korzyści społeczne: identyfikacja dobrych praktyk w ekonomii społecznej, „Ekonomia Społeczna Teksty”, Warszawa 2008. Ibidem, s. 21.
23
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
bezrobotne – zniechęcone ciągłym poszukiwanie pracy, o niskich kwalifikacjach, osoby niepełnosprawne itp. Według wielu zwolenników ekonomii społecznej w grupach tych tkwi potencjał, który można i trzeba wykorzystać. Trzeba jednak przy tym pamiętać, że część tych ludzi nie jest w stanie pracować ze względu na stan zdrowia, część będzie wolała zająć się rodziną, a jeszcze inna z różnych przyczyn w ogóle nie będzie zainteresowana podjęciem aktywności zawodowej. Jednakże dla tych, którzy będą chcieć podjąć pracę – przedsiębiorczość społeczna stanie się szansą na powrót albo wejście na rynek pracy. Wniosek nasuwa się sam: jeśli aktywna polityka społeczna ma przynosić oczekiwane rezultaty, muszą pojawiać się nowe miejsca pracy. Przedsiębiorczość społeczna, czy szerzej ekonomia społeczna, nie rozwiąże problemu bezrobocia, nie zmieni mechanizmów społeczno-gospodarczych, może jednak pomóc długotrwale bezrobotnym lub dać pracę tym osobom, które z różnych względów są zbyt dużym obciążeniem dla przedsiębiorców prywatnych. Zatem jakie są korzyści wypływające z roli w jakiej obsadzono przedsiębiorczość społeczną? Ze względu na określoną powyżej rolę interesuje nas głównie reakcja trzeciego sektora na najważniejsze problemy i potrzeby społeczne. Według ekonomii społecznej narzędziem i celem samym w sobie według ekonomii społecznej na (re)integrację społeczną osób wykluczonych jest praca, która poza oczywistą samodzielnością finansową daje wzrost poczucia własnej wartości i użyteczności. Pozwala nawiązać kontakty społeczne oraz rozwinąć kapitał własny i społeczny. Ekonomia społeczna pełni także ważną rolę w sektorze usług dla osób defaryzowanych na rynku pracy (tworząc miejsca pracy lub dostarczając niezbędnych usług), którzy dla rynku są mało interesującą (mało zyskowną) grupą, zaś dla państwa sporym obciążeniem. O korzyściach społecznych będziemy mówić w odniesieniu zatem do dwóch zasadniczych funkcji: reintegracji zawodowej oraz dostarczania usług. Biorąc pod uwagę perspektywy związane ze starzeniem się społeczeństwa w odniesieniu do kwestii osób biernych zawodowo oraz niewydolności systemu państwa w zakresie poprawy tej sytuacji, znajdujemy uzasadnienie dla działalności podmiotów przedsiębiorczości społecznej. Jednakże nawet przy rosnącej liczbie nowo podejmowanych inicjatyw trzeciego sektora, powinny być podejmowane jednocześnie działania mające na celu poprawę infrastruktury rozwojowej, szczególnie w miastach lub miasteczkach i wsiach. Inicjatywy podejmowane w celu aktywizacji zawodowej i społecznej na obszarach zagrożonych wykluczeniem społecznym i marginalizacją czy dezaktywizacją zawodową powinny 24
Konteksty pracy socjalnej a przedsiębiorczość społeczna
odbywać się nie tylko w ujęciu systemowym, ale nade wszystko w indywidualnej pracy z osobą wykluczoną czy bierną zawodowo, uelastycznianiu lokalnego rynku pracy czy wzmacnianiu zasady partycypacji społecznej.
1.2. Dylematy i problemy polskiego systemu pomocy i integracji społecznej System pomocy i integracji społecznej wychodzi naprzeciw potrzebom osób i grup społecznych w trudnych sytuacjach życiowych, których nie mogą pokonać sami. Zdaniem prof. M. Grewińskiego pomoc społeczna jest zinstytucjonalizowanym systemem zadań i działań w stosunku do osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, który ma na celu zapewnienie świadczeń i usług w kierunku poprawy ich sytuacji społecznej i materialnej. Wraz z celowością założeń systemu pomocy i integracji społecznej w Polsce obserwujemy liczne problemy w realizacji owych zadań. Dylematy dalszej realizacji oraz ewentualne zmiany systemu wymagają głębokiej dyskusji i przemyślenia zasadności wyboru. Jednym z najważniejszych zagrożeń dla rozwoju społeczno-gospodarczego Polski jest rosnący poziom ubóstwa i rozwarstwienia społecznego. W Strategii Rozwoju Kraju 2007-2015 podkreśla się, iż tylko wzrost zatrudnienia może poprawić niespójność społeczną w kraju. Trzy pierwsze z niżej wymienionych priorytetów odnoszą się do zatrudnienia i integracji społecznej10: 1. poprawa stanu infrastruktury technicznej i społecznej, 2. wzrost zatrudnienia i podniesienie jego jakości, 3. budowa zintegrowanej wspólnoty społecznej i jej bezpieczeństwa, 4. rozwój obszarów wiejskich, 5. rozwój regionalny i podniesienie spójności terytorialnej, 6. wzrost konkurencyjności i innowacyjności gospodarki. W ramach poprawy sytuacji w sferze zatrudnienia i integracji społecznej przewiduje się aktywizację środowisk lokalnych, rozwój sektora organizacji pozarządowych i rozwój publicznych służb społecznych. Poprawa dialogu obywatelskiego i partycypacja społeczna przyspieszają rozwój integracyjnych usług społecznych. Odpowiedzi wymaga pytanie – jaki model polityki społecznej powinien być realizowany w Polsce? Czy będziemy naśladować znane już w Europie modele, takie jak
10
Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Strategia Rozwoju Kraju 2007-2015, Warszawa 2006.
25
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
skandynawski, liberalny kontynentalny, śródziemnomorski czy będzie to model środkowoeuropejski11 tzw. mieszany, który polega na wybieraniu rozwiązań już sprawdzonych na świecie. Warto też zadać pytanie, jak określamy politykę społeczną, czy jest to działanie dla wszystkich obywateli czy skierowane tylko do osób zagrożonych wykluczeniem bądź wykluczonych społecznie? Tylko znając odpowiedź na to pytanie jesteśmy w stanie dalej formować narzędzia i techniki działań. System pomocy społecznej możemy budować albo na fundamencie, który dostaliśmy w spadku i który nie odpowiada na aktualne potrzeby społeczeństwa, albo możemy zbudować nowy system, opierając się o wyzwania i problemy społeczne, które stają przed krajem. Wybierając model warto się zastanowić, jaka będzie pozycja i rola państwa, a jaka sektora samorządowego, pozarządowego i rynkowego? Odpowiadając na wyżej postawione pytania powstaje dylemat, czy pomoc społeczna w Polsce powinna opierać się o zasiłki i wsparcia rzeczowe oraz charakteryzować się cechami opiekuńczej i ratowniczej, czy opierać się na instrumentach reintegracji społeczno-zawodowej i charakteryzować się cechami aktywizacyjnej i pomocniczej? Odpowiedzi na to pytanie daje podstawowe zadanie wyboru właściwego systemu dostosowanego do panujących warunków społecznych i gospodarczych w państwie. Polityka aktywizacyjna w Polsce wymaga logicznego uporządkowania. W latach 90. XX wieku aktywizacja była umiejscowiona w instytucjach rynku pracy, które nie osiągały dużych sukcesów głownie przez wzgląd na brak doświadczenia, dorobku i wiedzy. Obecnie próbuje się włączyć politykę aktywizacyjną w system pomocy społecznej dzięki aktywnej integracji oraz programom aktywności lokalnej i podmiotom ekonomii społecznej. Wyniki tego procesu będzie można ocenić dopiero za kilka lat. Działania te można określić jako chaotyczne ze względu na brak spójności systemowej. Na przykład, usługi na rzecz aktywizacji osób niepełnosprawnych są ulokowane w trzech niezintegrowanych i niespójnych systemach. Z jednej strony mamy stworzony w latach 90. system rehabilitacji osób niepełnosprawnych, który łączy Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych oraz zakłady pracy chronionej i aktywizacji zawodowej, z drugiej system wsparcia dla osób niepełnosprawnych w ramach zatrudnienia socjalnego oraz w spółdzielniach socjalnych. Z trzeciej strony są tradycyjne usługi opiekuńcze w ramach instytucji pomocy społecznej. Wszystkie te systemy wsparcia aktywizującego dla osób niepełnosprawnych mają podobne cele i zadania, jednakże ich działania są niezintegrowane. Utrzymanie takiego niespójnego systemu oznacza tautologie zadań, a w skali szerszej nieefektywne wykorzystywanie środków publicznych. 11
26
M. Grewiński, Dekalog dylematów i wyzwań w polityce pomocy społecznej w Polsce, [w:] M. Grewiński, J. Krzyszkowski, Współczesne tendencje w pomocy społecznej i pracy socjalnej, MCPS, Warszawa 2011.
Konteksty pracy socjalnej a przedsiębiorczość społeczna
Dlatego bardzo ważne jest stworzenie kompatybilnego i zintegrowanego systemu, który będzie dostosowany do potrzeb osób niepełnosprawnych. Jeśli decydujemy się na wdrażanie aktywnej polityki społecznej to nasuwa się pytanie, jakie metody, techniki, instrumenty i finansowanie wykorzystać by zmaksymalizować sukces tego systemu? Do tej pory w systemie polskiej pomocy społecznej polityka aktywizacji widnieje w projektach systemowych Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki12. Obecnie obserwujemy zakończenie ostatnich zadań w projektach a co czeka nas po zakończeniu finansowania z Europejskiego Funduszu Społecznego? Pytanie jakie powstaje jest następujące – w jaki sposób zapewnić dalsze finansowanie aktywnej integracji po zakończeniu POKL? Czy samorządy będą w stanie kontynuować te działania, czy wystarczy im środków finansowych, wiedzy i zasobów? Odpowiedź na to pytanie jest raczej negatywna. Warto podkreślić, że znaczną część EFS cechuje brak spójności i zintegrowanego podejścia oraz duże marnotrastwo przeznaczonych środków. Niemniej jednak warto wyciągnąć wnioski i skompletować bazę doświadczeń i rezultatów w celu następnych działań efektywnych. Dlatego też warto się zastanowić, czy w przyszłym systemie pomocy społecznej lepszym rozwiązaniem będzie różnorodność instytucjonalna czy publiczny system opieki? Osobnym problemem jest brak społecznego budżetu zadaniowego. W Polsce spostrzegamy bardzo zróżnicowane źródła finansowania świadczeń i usług społecznych. Są to środki z budżetu państwa, Unii Europejskiej, budżety samorządu terytorialnego, środki organizacji pozarządowych oraz fundusze celowe i strukturalne. Bardzo wyraźny jest brak koordynacji finansowej zadań. Ze względu na zróżnicowanie źródeł finansowych ciężko jest obiektywnie ocenić skuteczność usług, ponieważ wiele instytucji dubluje zadania innych podmiotów, tym samym nieefektywnie wykorzystuje środki finansowe. Brakuje również zintegrowanego systemu informatycznego13, za pomocą którego można byłoby weryfikować użytkowników w świetle wszystkich świadczeń, które otrzymują. Za pomocą takiego systemu można badać i analizować skuteczność i efektywność świadczonych usług oraz rentowność poniesionych kosztów. Gwarantuje on również, że instytucje nie będą powielać zadań. System pomocy społecznej w Polsce kształtował się w oparciu o doświadczenia historyczne związane z transformacją ustrojową w 1989 roku, prywatyzacją, urynkowieniem,
12
13
Program Operacyjny Kapitał Ludzki jest jednym z programów operacyjnych, które będą w latach 2007-2013. Środki finansowe na jego realizację pochodzą głównie z Europejskiego Funduszu Społecznego. Celem PO KL jest umożliwienie pełnego wykorzystania potencjału zasobów ludzkich, poprzez wzrost zatrudnienia i potencjału adaptacyjnego przedsiębiorstw i ich pracowników, poprawę stanu zdrowia osób pracujących, podniesienie poziomu wykształcenia społeczeństwa, zmniejszenie obszarów wykluczenia społecznego oraz wsparcie dla budowy struktur administracyjnych państwa. PO KL będzie służył przyspieszeniu rozwoju społeczno-gospodarczego Polski, wzrostowi zatrudnienia oraz zwiększeniu spójności społecznej, gospodarczej i terytorialnej z krajami Unii Europejskiej [Europejski Fundusz Społeczny w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej http://www.kapitalludzki.gov.pl]. M. Grewiński, Dekalog dylematów i wyzwań w polityce pomocy społecznej w Polsce, op. cit.
27
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
ekonomizacją i uspołecznieniem polityki społecznej, europeizacją, globalizacją i internacjonalizacją polityki społecznej, które wiązały się z przeobrażeniami w wykorzystaniu metod i instrumentów wsparcia14. Skutki transformacji ustrojowej w Polsce wymagały powstania takiego systemu pomocy społecznej, który odpowiadałby na ujawnione problemy spowodowane dostosowaniem scentralizowanej gospodarki do modelu gospodarki rynkowej. System ten miał chronić przed ubóstwem, bezrobociem i wykluczeniem społecznym. Wiele funkcji społecznych państwo przekładało na jednostki organizacyjne gmin i powiatów, sprowadzając swoje działania do stanowienia prawa, kontroli, programowania i redystrybucji środków finansowych. System ten był i jest zdecentralizowany i idzie w kierunku subsydiarności. Warto podkreślić, że po 2004 r. Polska realizuje zasadę supremacji, polegającą na oddaniu części kompetencji polityki społecznej instytucjom Unii Europejskiej, która pełni funkcję kontrolną również w obszarze polityki integracji społecznej15. Nie wiemy zatem, jaki będzie dalszy kierunek decentralizowania państwa. W perspektywie długofalowej budowa europejskiego modelu społecznego może być utrudniona dla Unii Europejskiej ze względu na kryzys finansowy w skali globalnej. W skutek niepowodzenia odpowiedzialność będzie po stronie państwa i władz samorządowych. Dobrym rozwiązaniem może okazać się model oparty o koncepcję good governance16, w przypadku którego państwo dzieli się zadaniami i odpowiedzialnością z innymi interesariuszami, do których mogą należeć m.in. stowarzyszenia i fundacje, przedsiębiorstwa społecznie odpowiedzialne i związki wyznaniowe17. Model ten cechuje się wielosektorowością i międzyinstytucjonalnością, wspólnym planowaniem i programowaniem polityk oraz konsultacjami społecznymi. Pomoc społeczna często jest utożsamiana z zawodem pracownika socjalnego. Niestety w świadomości polaków zawód pracownika socjalnego kojarzy się z marnowaniem publicznych pieniędzy, pomaganiem „darmozjadom” i że nie ma ich, gdy są potrzebni. Pracownicy socjalni rzadko są postrzegani jako ci, którzy rozumieją potrzeby ludzi i pomagają potrzebującym. Stereotyp pracownika socjalnego wydaje się nie pomagać w skuteczności działań, ponieważ odbiorcy usług społecznych nie są przekonani, że oferowane usługi będą skuteczne. Stąd powstaje pytanie, jak powinien wyglądać zawód pracownika socjalnego? Czy powinien to być pracownik administracyjny siedzący
14 15
16
17
28
M. Grewiński, Wielosektorowa polityka społeczna – o przeobrażeniach państwa opiekuńczego, WSP TWP, Warszawa 2009. M. Grewiński, Dekalog dylematów i wyzwań w polityce pomocy społecznej w Polsce, op. cit. Według MRR [w:] „Koncepcje good governance – koncepcje do dyskusji”, Warszawa wrzesień 2008, good governance – to zagadnienie o ogromnym znaczeniu dla jakości rządzenia, rozumianej jako sposób i efekty sprawowania władzy, co zasadniczo sprowadza się do działań administracji. Czynnik ten decyduje w znacznej mierze o szansach rozwoju społeczno–gospodarczego poszczególnych państw. Wysoki stopień realizacji tej zasady przyczynia się do budowy zaufania społeczeństwa dla działań podejmowanych przez administrację. M. Grewiński, Dekalog dylematów i wyzwań w polityce pomocy społecznej w Polsce, op. cit.
Konteksty pracy socjalnej a przedsiębiorczość społeczna
za biurkiem czy pracownik terenowy wychodzący na przeciw aktualnym problemom? Odpowiedź na to pytanie jest bardzo istotna zarówno w odniesieniu do organizacji pomocy społecznej, jak i w systemie edukacji służb społecznych. W obliczu pojawiających się problemów wydaje się konieczne wyprowadzenie pracowników socjalnych zza biurka i zwiększenie ich aktywności w pracy środowiskowej z potrzebującymi. Po transformacji ustrojowej system pomocy i integracji społecznej w Polsce przez wiele lat miał charakter pasywny. Skutki transformacji wymagały powstania nowego systemu pomocy społecznej, który odpowiadałby na ujawnione problemy spowodowane dostosowaniem scentralizowanej gospodarki do modelu gospodarki rynkowej. Wraz z celowością założeń systemu pomocy i integracji społecznej w Polsce obserwujemy liczne problemy w realizacji owych zadań, związane głownie z nowymi problemami, ryzykami i deficytami socjalnymi. Dylematy i problemy systemu pomocy i integracji społecznej to brak skonkretyzowanego modelu polityki społecznej, reorganizacja i zmiany systemu pomocy i integracji społecznej, system finansowania pomocy społecznej i związana z tym efektywność projektów EFS oraz stereotyp pracownika socjalnego jako przedstawiciela obszaru pomocy i integracji społecznej. Dylematy dalszej realizacji oraz ewentualne zmiany systemu wymagają głębokiej dyskusji i przemyślenia zasadności wyboru zarówno w skali lokalnej, jak i globalnej całego kraju.
1.3. Praca socjalna a przedsiębiorczość społeczna Rola i specyfika pracy socjalnej Zmiany jakie mają miejsce w otaczającym nas świecie „zmuszają” pomoc społeczną do szukania nowych rozwiązań lub przynajmniej modyfikowania dotychczas wykorzystywanych w realizacji jej ustawowych zadań. Obecnie wraz z rozwojem świadomości jednostki, co do jej praw czy możliwości, mamy do czynienia z mocno zindywidualizowanym sposobem postrzegania nas samych w otaczającym nas świecie. Konsekwencją takiego stanu rzeczy jest wciąż rosnący poziom niezaspokojonych potrzeb społecznych oraz towarzyszący mu poziom konsumpcji z nawarstwiającymi się w tle różnymi kwestiami społecznymi. W takim środowisku pomoc społeczna szuka nowych, możliwie skutecznych narzędzi oddziaływania na jednostki, celem ich udziału w życiu społecznym. Na pierwszy plan zaczyna wysuwać się praca socjalna, która staje się podstawowym narzędziem pracownika socjalnego w oddziaływaniu na osobę znajdującą się w trudnej sytuacji życiowej.
29
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
Rola i znaczenie pracy socjalnej jako narzędzia w procesie ponownej integracji osób wykluczonych społecznie oraz doznających marginalizacji, została określona w ustawie o pomocy społecznej. „Działalność zawodowa mająca na celu pomoc osobom i rodzinom we wzmocnieniu lub odzyskaniu zdolności do funkcjonowania w społeczeństwie poprzez pełnienie odpowiednich ról społecznych oraz tworzenie warunków sprzyjających temu celowi”18. Zapis ten jasno określa, iż jedynie osoby mające odpowiednie wykształcenie i uprawnienia, mają prawo wykonywania zawodu pracownika socjalnego. Należy pamiętać, iż praca socjalna to interakcja „pracownik socjalny – osoba wymagająca wsparcia”, co wpływać powinno na świadomość pracownika socjalnego w kontekście ciągłego ewoluowania pracy socjalnej, jej związania z polityką gospodarczą, prawami człowieka, zasadą sprawiedliwości społecznej, ale nade wszystko z konstytucyjną zasadą subsydiarności19.
Krótka historia pracy socjalnej w Polsce Rozważając kwestie roli i specyfiki pracy socjalnej nie sposób nie nawiązać do historii rozwoju pracy socjalnej w Polsce na przestrzeni ostatnich stu lat. Przez wieki działalność o charakterze „pomocowym” przybierała różne formy: od szeroko rozumianej dobroczynności i filantropii20 po działania celowe. W 1925 roku rozpoczyna działalność Studium Pracy Społeczno–Oświatowej Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie, co uważane jest za swoisty początek istnienia profesjonalnych służb społecznych. Jednakże chronologicznie pierwszym ważnym krokiem w rozwoju polskiej pracy socjalnej było uchwalenie 26 sierpnia 1923 roku ustawy o pomocy społecznej21. W art. 1 ustawa określała znaczenie i cel pomocy społecznej22. Na mocy ustawy pomocą objęte były dzieci (niemowlęta, sieroty, dzieci zagrożone złym wpływem otoczenia etc.), młodzież, osoby starsze, inwalidzi, bezdomni oraz byli więźniowie. Pod szczególną ochroną państwa znajdowało się także macierzyństwo, zapowiedziano walkę z ubóstwem, żebractwem i alkoholizmem. Zobowiązywano państwo do współpracy i pomocy prywatnym instytucjom opiekuńczym23. Opieka społeczna polegać miała na dostarczaniu żywności, bielizny, obuwia, zapewnieniu pomieszczenia z ogrzewaniem i światłem, pomocy w zdobyciu narzędzi pracy zarobkowej, pomocy w przywróceniu utraconej zdolności do pracy czy też pomocy przy organizacji pochówku. Pomoc 21 22 18 19 20
23
30
Ustawa z dnia 12 marca 2004r. o pomocy społecznej, art. 6 pkt.12, Dz.U. z 2008 r., Nr 115, poz. 728 (tekst jednolity). Więcej: Z. Grabusińska, Rola pracy socjalnej w aktywnej integracji, MCPS, Warszawa 2012. Więcej: E. Leś, Zarys historii dobroczynności i filantropii w Polsce, Pruszyński i S-ka, Warszawa 2001. Ustawa z dnia 26 sierpnia 1923 roku, Dz.U. z 1923 Nr 92 poz. 726. Opieką społeczną w rozumieniu niniejszej ustawy jest zaspokajanie ze środków publicznych niezbędnych potrzeb życiowych tych osób, które trwale lub chwilowo własnemi środkami materjalnemi lub własną pracą uczynić tego nie mogą, jak również wytwarzanie się stanu, powyżej określonego, art. 1, Ustawa o pomocy społecznej z dnia 26 sierpnia 1923 roku, Dz.U. z 1923 r., Nr 92 poz. 726. Ustawa o pomocy społecznej z dnia 26 sierpnia 1923 roku, Dz.U. z 1923 r., Nr 92 poz. 726, art. 2.
Konteksty pracy socjalnej a przedsiębiorczość społeczna
miała być finansowana z budżetu związków komunalnych, darowizn, sum specjalnych oraz sum dodatkowych udzielnych przez państwo. Podstawową jednostką, zobligowaną do świadczenia pomocy pozazakładowej (szczebel powiatu), była gmina, natomiast władzę zwierzchnią sprawował Minister Pracy i Opieki Społecznej. W myśl art. 23 ustawy aktem wykonawczym ustanowiono funkcję opiekuna społecznego24. Art. 1 rozporządzenia mówił „że w celu należytego wykonania opieki społecznej, mają być tworzone specjalne, komunalne organa opieki społecznej. Organami tymi mają być opiekunowie społeczni i komisje opieki społecznej”. Jako zadania opiekunów społecznych określono: ÎÎ wskazanie godzin w jakich wykonywać będzie swoje obowiązki, ÎÎ zapoznanie się z sytuacją oraz warunkami życia ludności zamieszkującej powierzony mu obszar oraz baczenie na sytuacje, które mogą wymagać roztoczenia opieki, ÎÎ samodzielne (bez czekania na prośbę obywatela) zwracanie się do właściwego organu o roztoczenie opieki nad osobą, w stosunku do której wcześniej opiekun społeczny dokona rozpoznania „sytuacji materialnej, osobistej zarówno w jej mieszkaniu jak i zasięgnąć opinii u sąsiadów czy krewnych25”, ÎÎ pouczanie petentów w zakresie praw im przysługujących, ÎÎ badanie na żądanie organu właściwego sytuacji materialnej i osobistej wskazanej osoby, weryfikację okresową sytuacji materialnej i osobistej osób znajdujących się pod opieką. Ponadto: ÎÎ upoważniono opiekuna społecznego do pośredniczenia w wypłacie świadczeń z tytułu opieki społecznej oraz samodzielnego wypłacania doraźnych świadczeń, ÎÎ dano prawo do podejmowania decyzji o prowizorycznym umieszczeniu osób wymagających niezwłocznie opieki zakładowej w zakładach opiekuńczych lub u osób prywatnych. Zapisami rozporządzenia Ministra Pracy i Opieki Społecznej zobowiązano także organy policji państwowej do współdziałania z opiekunami społecznymi, na mocy których policja miała obowiązek informowania opiekunów społecznych o każdym wypadku
24
25
Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polski z dnia 6 marca 1928 roku o opiekunach społecznych i komisjach opieki społecznej Dz.U. z 1928 r., Nr 29 poz. 267. Więcej: Rozporządzenie Ministra Pracy i Opieki Społecznej wydane w porozumieniu z Ministrem Spraw Wewnętrznych w sprawie ustanowienia opiekunów społecznych i sposobu wykonywania przez nich obowiązków, z dnia 11 kwietnia 1929 r., Dz.U. z 1929 r., Nr 30 poz. 290 i 291, par. 20-21.
31
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
wymagającym natychmiastowej opieki26. W latach 60. ubiegłego stulecia powiązano system opieki społecznej ze służbą zdrowia27. Na przełomie lat 60. i 70. przy przychodniach obwodowych powołano ośrodki opiekuna społecznego, gdzie wraz z opiekunami społecznymi pracowali także konsultanci (pedagog, prawnik, psycholog). W 1975 roku powołano działy służb społecznych w zespołach opieki zdrowotnej, które miały stanowić organy nadzorujące względem pracowników socjalnych zatrudnionych w przychodniach rejonowych i ośrodkach zdrowia. System ten uzupełniony został jednostkami pomocowymi, takimi jak domy pomocy społecznej, domy małego dziecka, dzienne ośrodki adaptacyjne – jednakże system ten okazał się mało skuteczny. Zbyt duże zcentralizowanie funduszy, mała zdolność organizacyjna, brak zastosowania zasady pomocniczości oraz znikome możliwości pracy i aktywizowania klientów pomocy społecznej sprawiły, że system w tak mało efektywnej formie funkcjonował do 1990 roku. Wraz ze zmianami po 1989 roku w podejściu do kwestii pomocy społecznej oraz zmianami administracyjnymi rozpoczął się nowy proces reformowania służb społecznych. Patrząc z perspektywy prawie 25 lat można się zastanawiać nad zaletami i wadami wprowadzanych zmian i tego, w jakim stopniu przyczyniły się one do rozwoju służb społecznych w Polsce oraz czy wprowadzony system jest na tyle elastyczny by korespondować z nowymi potrzebami i wymaganiami, jakie stawiają przed pomocą społeczną obecne czasy. Ustawa o pomocy społecznej z 1990 roku istotnie rozstrzygała wiele kwestii związanych z funkcjonowaniem i organizacją pomocy społecznej w Polsce. Ponadto określała cele pomocy społecznej oraz, co istotne w kontekście tej publikacji, określała kwalifikacje i zadania pracowników socjalnych, jak również definicję pracy socjalnej. Powoływała do życia ośrodki pomocy społecznej jako samodzielne, wyspecjalizowane instytucje samorządowe. Wraz z reformą administracyjną i utworzeniem samorządu na poziomie powiatu utworzono powiatowe centra pomocy rodzinie, a na szczeblu województwa samorządowe jednostki organizacyjne – regionalne ośrodki polityki społecznej. Jednym z problemów nowej ustawy był podział na zadania własne i zlecone, a dokładnie źródła ich finansowania. Przy planowaniu budżetu kierowano się bowiem urzędniczą oszczędnością, w miejsce planowania opartego o rzeczywiste potrzeby. Kolejnym mankamentem wspomnianej ustawy była kwestia kadrowa, której skutki tak naprawdę odczuwalne są do dziś. Dotyczyła ona zatrudnień w pierwszym okresie funkcjonowania ośrodków pomocy społecznej. Zgodnie z ustawą pracownikiem socjalnym
26
27
32
Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych w porozumieniu z Ministrem Pracy i Opieki Społecznej z dnia 2 maja 1929 r. o współdziałaniu organów policji państwowej opiekunami społecznymi, Dz.U. z 1029 r., Nr 43, poz. 368. Ustawa z dnia 13 kwietnia 1960 roku o utworzeniu komitetu Pracy i Płacy oraz o zmianie właściwości w dziedzinie ubezpieczeń społecznych, rent, zaopatrzeń i opieki społecznej, Dz.U. z 1960 r., Nr 20, poz. 119.
Konteksty pracy socjalnej a przedsiębiorczość społeczna
mogła zostać osoba, która ukończyła szkolę pracowników socjalnych lub studia wyższe na jednym z kierunków: praca socjalna, polityka społeczna, resocjalizacja, socjologia, pedagogika, psychologia lub pokrewne28. Zbyt niska szczegółowość tego zapisu sprawiła, że do pracy byli przyjmowani absolwenci kierunków wymienionych w ustawie, jednak po specjalnościach, które z pracą socjalną nie miały absolutnie nic wspólnego. Pomimo, iż wprowadzono szereg możliwości dokształcania się pracowników socjalnych (m.in. w zakresie specjalizacji I i II stopnia) nadal w służbie socjalnej pozostają osoby, które nie miały minimum teoretycznego przygotowania do pracy. W następstwie przyjęto kolejną ustawę o pomocy społecznej29, której głównym celem było dostosowanie systemu pomocy społecznej do zmieniających się warunków społeczno–gospodarczych i możliwości finansowania pomocy społecznej przez budżet państwa i budżety jednostek samorządu terytorialnego, przy jednoczesnym zapewnieniu dochodów na poziomie tzw. interwencji socjalnej30 ustalonym na podstawie parametrów określonych przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych31.
Rozwój systemu kształcenia pracowników socjalnych Począwszy od połowy lat 50. XX wieku rozpoczęło się„fachowe” kształcenie pracowników socjalnych, w tym na poziome wyższym. W 1957 roku powołano Katedrę Pedagogiki Społecznej na Uniwersytecie Warszawskim, a cztery lata później na Uniwersytecie Łódzkim32. Podejmowano także próby doskonalenia zawodowego opiekunów i pracowników społecznych. W 1962 roku powołano kształcące opiekunów społecznych Studium Służby Społecznej przy Stołecznym Uniwersytecie Powszechnym w Warszawie, natomiast roczne Studium Kształcenia Kadr Kierowniczych Wydziałów Śocjalnych w Warszawie oraz Studium Organizacji Pracy w Lublinie funkcjonowały począwszy od 1972 roku. Bezpośrednim przyczynkiem do rozwoju systemu kształcenia były zmiany społeczno-gospodarcze, jakie zachodziły nie tylko w Polsce. Wiele czynników związanych ze wzrostem świadomości społecznej, jak konieczność organizowana skuteczniejszych sposobów organizowania pomocy oraz poszukiwania nowych działań profilaktycznych, miały wpływ na podjęcie decyzji o utworzeniu w 1966 roku pierwszych Państwowych Szkół Pracowników Socjalnych w Warszawie i Poznaniu33. W następnej kolejności utworzono w 1977 roku w Instytucie Polityki Społecznej na Uniwersytecie 31 28 29 30
32
33
Ustawa z dnia 29 listopada 1990 roku o pomocy społecznej Dz.U. 1990 r., Nr 87, poz. 505-506, art. 49. Ustawa o pomocy społecznej dnia 12 marca 2004 roku, Dz.U. z 2004 r., Nr 64, poz. 593. Rozporządzenie Ministra Polityki Społecznej z dnia 7 października 2005 roku ws. progu interwencji socjalnej Dz.U. z 2005 r., Nr 211, poz. 1762. M. Kozak, Rozwój służb społecznych po 1989 roku oczami praktyka, [w:] M. Rymsza (red.), Pracownicy socjalni i praca socjalna w Polsce. Między służbą społeczną a urzędem, ISP, Warszawa 2012, s. 269. M. Kozak, Kształcenie w zakresie pracy socjalnej w Polsce-rys historyczny, [w:] „Praca Socjalna, Roczniki Nauk o Rodzinie i Pracy socjalnej”, t. 4 (59), 2012, s. 342. Op. cit.
33
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
Warszawskim Zaoczne Studium Pracowników Służb Socjalnych, a w 1988 roku na Uniwersytecie Jagiellońskim zaoczne studia socjologiczne o specjalności praca socjalna. Powołano także nową formę kształcenia dla pracowników socjalnych – stopnie specjalizacyjne34. Było to kształcenie przeznaczone dla kadry kierowniczej różnych szczebli, realizowane przez Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego. W następstwie uchwalenia ustawy z 199035 roku przekazującej Ministrowi Pracy i Polityki Socjalnej uprawnienia i zadania dotychczasowego Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej powołano w 1993 roku piętnaście Policealnych Szkół Pracowników Służb Społecznych, które w konsekwencji braku rozwoju w zamierzonym kierunku kształcenia przekształcono na trzyletnie Kolegia Pracowników Służb Społecznych36. W rozwoju kształcenia pracowników socjalnych szansę na wypracowanie swojego stałego miejsca znalazło także szkolnictwo wyższe, które począwszy od 1992 roku na określonych kierunkach wprowadziło specjalność praca socjalna (stan ten obowiązywał do końca 2013 roku). Obecnie większość szkół wyższych (uniwersytety, szkoły wyższe o charakterze humanistycznym) oferuje kształcenie w zakresie pracy socjalnej. Analizując przebieg rozwoju systemu pomocy społecznej w Polsce, oceniając go względem tych dobrych i złych stron, decyzji czy rozwiązań instytucjonalnych, nie można nie uświadamiać sobie ograniczeń związanych ze zwiększaniem środków przeznaczanych na politykę społeczną. Industrializacja była tym czynnikiem, który zasadniczo wpływał na kierunek rozwoju polityki społecznej. Przyspieszenie wzrostu dochodu narodowego na mieszkańca w wyniku wzrostu na skali produkcji przemysłowej, było powiązane z wzrastającym udziałem państwa w podziale dochodu narodowego, co z kolei stawało się legitymacją do wzrostu znaczenia obywateli w kształtowaniu polityki rządów. Konieczność gwarantowania przez państwo świadczeń zapewniających minimum egzystencji nie jest czynnością, jaka mogłaby budzić czyjekolwiek wątpliwości. Powinność ta wynika z przyjętych przez większość rozwiniętych państw zobowiązań i traktatów międzynarodowych. Świadczenia te z reguły pochłaniają niedużą część dochodu narodowego37, natomiast kwestią dyskusyjną jest wysokość tych świadczeń. Kolejną kwestią związaną z wypłacaniem świadczeń jest odsetek osób pobierających świadczenia, które są zdolne do pracy, ale nie chcą jej podjąć. Rozmiar i długotrwałość bezrobocia mogą prowadzić do ograniczenia w możliwości korzystania ze świadczeń, co w rezultacie
34
35
36
37
34
J. Staręga-Piasek, Założenia programowe i treści kształcenia na specjalizacji z organizacji pomocy społecznej Studium Medycyny społecznej Centrum Kształcenia Podyplomowego, [w:] „Kształcenie Pracowników Socjalnych”, s. 59. Ustawa o przekazaniu Ministrowi Pracy i Polityki Socjalnej zadań z zakresu Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 6 kwietnia 1990, Dz. U. 1990 Nr 29, poz. 172. Rozporządzenie Ministra Polityki Społecznej z dnia 7 kwietnia 2005 roku w sprawie standardów kształcenia w kolegiach pracowników służb społecznych, Dz.U. z 2005 r., nr 62, poz. 555. J. Orczyk, Ekonomia społeczna a polityka społeczna, [w:] M. Frączak, J. Hausner, S. Mazur (red.); Wokół ekonomii społecznej, UEK/MSAP, Kraków 2012, s.179.
Konteksty pracy socjalnej a przedsiębiorczość społeczna
prowadzi do nierówności szans. W krajach, które wcześniej rozwinęły system pomocy socjalnej oraz dysponowały większymi środkami, w zależności od poziomu i struktury bezrobocia, większą ich część przeznaczano na działania aktywizujące. W celu podniesienia poziomu zatrudnienia próbowano wprowadzić różne rozwiązania. W Polsce głównie sprowadzało się to do koncepcji zwiększania elastyczności rynku pracy (okresowe zatrudnienie), niskich płac dużych grup pracowników, a znana powszechnie na zachodzie koncepcja flexicurity nie znalazła w Polsce większej grupy zwolenników. W jej miejsce pojawiła się koncepcja workfare38 jako koncepcja aktywizacji osób długotrwale bezrobotnych, która była formą aktywizacji pomocy socjalnej. Dla części osób, które korzystają z pomocy socjalnej ma ona charakter obowiązkowy. Koncepcja workfare zawsze kojarzona jest z pracą, jednakże nie zawsze z pełnym zatrudnieniem. Takie pojmowanie tej koncepcji nie sprzyjało rozwojowi przedsiębiorczości społecznej i w małym stopniu wpływało na wzrost kapitału społecznego. Konsekwencją tej sytuacji były próby wyjścia poza te ograniczenia spowodowały ponowne zainteresowanie spółdzielczością oraz innymi formami świadczenia pracy. Ważnym jest, co często się podkreśla, iż stosowanie różnych form aktywizacji zawodowej osób wykluczonych społecznie czy bezrobotnych powinno mieć charakter wspierający, a nie opiekuńczy – co często niestety się zdarza. Działając w celu osiągnięcia efektu aktywizacji zawodowej wśród osób, które rzeczywiście poszukują pracy, musimy liczyć się z faktem ograniczonego spectrum działań, jakie mogą świadczyć podmioty przedsiębiorczości społecznej. Działalność podejmowana przez podmioty ekonomii społecznej może i zazwyczaj jest ograniczona ze strony podaży (kompetencje, zakres możliwych do zaoferowania usług, zdolność organizacyjna, finansowanie) oraz popytu (np. konkurencja). Przedsiębiorczość społeczna w swej naturze ma świadczyć usługi o charakterze lokalnym, przeznaczone dla społeczności lokalnych, w tym ludzi ubogich. Fakt ten w znacznym stopniu będzie oddziaływać nie tyle na granice opłacalności prowadzonej działalności, ale zdecydowanie na jakość świadczonych usług. Jednocześnie zdecentralizowanie działań podmiotów ekonomii społecznej pozwala na dostosowanie działań do sytuacji na rynku lokalnym – bowiem bezrobocie ma swoją specyfikę niezależnie od tego, w kontekście którego z poziomów jest analizowane. Każde bezrobocie ma swoje, odmienne przyczyny, ale co ważniejsze, ma swoje możliwości sterowania poszukiwaniem i tworzeniem nowych miejsc pracy.
38
Workfare – model jest alternatywą dla konwencjonalnych systemów opieki społecznej. Termin ten został po raz pierwszy wprowadzony przez lidera praw obywatelskich Jamesa Ch. Evers’a w 1968 roku. Tradycyjnie świadczenia socjalne są zwykle przyznawane na podstawie spełniania określonych warunków, takich jak kryterium poszukiwania pracy. W systemie workfare odbiorcy muszą spełniać określone warunki uczestnictwa by nadal otrzymywać swoje świadczenia socjalne. Wymagania te są często połączeniem różnych działań w celu poprawy perspektyw zawodowych odbiorcy (np. szkolenia, rehabilitacja i doświadczenie zawodowe) oraz te oznaczone jako wkład w społeczeństwo (np. nieodpłatna lub nisko płatna praca).
35
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
Decentralizacja jako jeden z filarów polityki społecznej39 i jednocześnie zmiana, jaka musiała zajść w systemie pomocy społecznej, zmusza do prowadzenia prób analizy problemu bezrobocia i usług społecznych, co z zasady ma sprzyjać lepszemu poznaniu specyfiki, szybszemu reagowaniu, tworzeniu lokalnych partnerstw dla zapewnienia długo lub krótkotrwałego zatrudnienia. Z decentralizacją wiąże się także nowy podział władzy w zakresie podejmowania decyzji, m.in. finansowych, co w sytuacji braku odpowiednich środków weryfikacyjnych, może mieć negatywne oddziaływanie (np. brak obiektywizmu).
Relacje polityki społecznej i ekonomii społecznej (przedsiębiorczości społecznej) w Polsce Fakt wdrażania ekonomii społecznej w coraz szerszym obszarze możliwości jej funkcjonowania świadczy o tym, iż zdajemy sobie sprawę z coraz mniejszych możliwości oddziaływania polityki społecznej. Taki stan rzeczy pozwala na rozwój tego, co powszechnie nazywane jest dobrostanem społecznym, tj. korzyści jego lepszego powiązania na szczeblu lokalnym i regionalnym z wymogami dzisiejszego świadczenia pracy40. Ze względu na różnice w zakresie, jak i dynamice rozwoju ekonomii społecznej oraz polityki społecznej nie sposób rozpatrywać tych dwóch dyscyplin jednocześnie jako alternatywne lub komplementarne. Obecnie działania te zazębiają się w coraz większym stopniu. W konsekwencji powoduje to trudności w rozeznaniu i doborze sposobu rozwiązania sytuacji – czy zasadami przypisanymi pomocy społecznej czy też regułami określonymi przez ekonomię społeczną. Za tym, iż ekonomia społeczna w coraz większym stopniu wnika w niszę oddziaływań polityki społecznej świadczą41: ÎÎ mniejsza skuteczność dotychczas istniejącego instytucjonalnego modelu polityki społecznej, ÎÎ konieczność skuteczniejszego i efektywniejszego powiązania realizacji świadczeń i usług społecznych z zasadami gospodarki rynkowej, ÎÎ stworzenie na poziomie lokalnym i regionalnym odpowiednich warunków dla rozwoju przedsiębiorczości społecznej. Dla rozwoju ekonomii społecznej niezbędne są odpowiednie warunki, ale też możliwości realizacji. Niezwykle istotnym jest czynnik zaangażowania lokalnego, jednakże ze spełnieniem tego postulatu wiąże się większa decentralizacja państwa. W perspektywie
39
40
41
36
Za: J. Staręga-Piasek, Ekonomia społeczna ku pomocy społecznej, „Ekonomia Społeczna-Teksty”, Warszawa 2007. J. Orczyk, Ekonomia społeczna a polityka społeczna, [w:] M. Frączak, J. Hausner, S. Mazur (red.); Wokół ekonomii społecznej, UEK/MSAP, Kraków 2012, s. 184. Ibidem, str. 186.
Konteksty pracy socjalnej a przedsiębiorczość społeczna
wiąże się to także ze zmniejszeniem nakładów bezpośrednich państwa na politykę społeczną. Jednym słowem ekonomia społeczna ma włączyć się w proces komercjalizacji i prywatyzacji usług społecznych, a co za tym idzie ich outsourcigowaniem. W ramach modelu zmierzającego do zwiększającej się decentralizacji, rolą polityki społecznej realizowanej przez i za pośrednictwem instytucji publicznych, ma być ułatwienie przejęcia znacznej części usług społecznych przez przedsiębiorstwa społeczne czy organizacje pozarządowe. Nie chodzi jednakże o realizację usług przypisanych samorządom „rękoma” przedsiębiorstw społecznych, ale w głównej mierze o kreacje celów społecznych. We wcześniejszych słowach dotyczących realizacji ekonomii społecznej podkreśla się znaczenie decentralizacji, istotą zmian czy też koncepcji mówiącej o alternatywie jaką jest dla polityki społecznej ekonomia społeczna jest autonomia tej drugiej. Nie da się pogodzić bowiem „wolności oddolnej” przypisanej przedsiębiorczości społecznej z centralnie sterowaną polityką społeczną. W przypadku, gdy ekonomię społeczną spróbujemy przedstawić jako komplementarną do polityki społecznej, kwestią, która powinna zostać wyjaśniona w pierwszej kolejności, jest stosunek przedsiębiorczości społecznej do tzw. aktywizującej polityki społecznej prowadzonej w ramach workfare state. Jak wcześniej wspomniano ten rodzaj aktywizacji wiąże się z uzależnieniem możliwości korzystania z pewnych świadczeń od uczestniczenia w programach mających na celu aktywizację zawodową. Przedsiębiorczość społeczną charakteryzuje natomiast dobrowolność, kreatywność i innowacyjność42. Samodzielne organizowanie pracy sprzyja inkluzji społecznej bardziej aniżeli samo w niej uczestnictwo. Ponadto wpływa na wywołanie poczucia odpowiedzialności i przydatności społecznej przez osoby wykluczone czy bezrobotne. Praca, z którą mamy do czynienia w ramach ekonomii społecznej, ma inną formę niż tradycyjne zatrudnienie – jest bowiem pewnego rodzaju inwestycją, która ma za cel doprowadzenie do zaistnienia pewnego stanu rzeczy. W dobie coraz większej konkurencyjności rynku pracy programy workfare nie mają już charakteru powszechnego, a mimo skierowania ich do konkretnej grupy, nie przynoszą oczekiwanych rezultatów. W konsekwencji liczba osób niezdolnych do podjęcia zatrudnienia rośnie. W tym kontekście można stwierdzić, że inicjatywy przedsiębiorczości ekonomii społecznej to nie pomoc społeczna, a inwestycja w kapitał społeczny, zatem powinny być wspierane głównie przez władze lokalne. Ze względu na możliwość bardziej
42
Przedsiębiorczość – to cecha działania zmierzającego do zapewnienia racjonalnej i efektywnej koordynacji zasobów gospodarczych firmy. W nieco szerszym znaczeniu przedsiębiorczość to cecha, a właściwie zespół cech psychicznych warunkujących bycie dobrym przedsiębiorcą, tzn. osiąganie sukcesów w kierowaniu przedsiębiorstwem. Przedsiębiorczość nie polega głównie na uzyskiwaniu maksimum korzyści z wykorzystywania tego, co istnieje, lecz na ciągłym stwarzaniu czegoś nowego – jest ona innowatorstwem. Przedsiębiorczość jest indywidualną cechą ludzkiej osobowości, wyróżniającej się inteligencją, innowacyjnością, umiejętnością dostrzegania uwarunkowań i związków zachodzących między zjawiskami gospodarczymi i zdolnością do organizowania działalności handlowej, przemysłowej i usługowej zapewniającej przewagę dochodów nad kosztami ich uzyskania [http://www.mfile.pl].
37
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
szczegółowej analizy potrzeb i możliwości realizacji zadań, władze lokalne powinny w szczególny sposób wspierać działania przedsiębiorczości społecznej głównie w zakresie realizacji działań sektora usług społecznych, w którym mamy do czynienia niewątpliwie z dużą konkurencyjnością ze strony podmiotów prywatnych. Należy wykorzystać w tym celu przedsiębiorstwa społeczne, mające „naturalną” przewagę konkurencyjną nad instytucjami komercyjnymi w kwestii wypracowania zysku przez tych drugich. Opieka nad osobami starszymi w miejscu ich zamieszkania (prace nie wymagające specjalistycznej wiedzy z zakresu gerontologii), usługi porządkowe, konserwacja zieleni itp. nie wymagają specjalistycznego przygotowania, natomiast realizacja zadań z tego zakresu przez osoby wykluczone czy bezrobotne ma duży potencjał społeczny na poziomie lokalnym oraz indywidualny w kontekście samowartościowania się jednostki. O dostępie do usług pozaegzystencjalnych decydują często pieniądze, natomiast niskie koszty utrzymania usług w społecznościach lokalnych (przy jednoczesnym możliwym do utrzymania oficjalnym zatrudnieniu) są nieocenionym elementem podnoszenia wartości ludzi, uświadamiania wykluczonym czy bezrobotnym możliwości szans i rozwoju. Jednym słowem uzyskuje te same wartości wśród zaangażowanych w jej realizację grup, co działania pracownika socjalnego z osobami wykluczonymi. Wzrostowi popytu na usługi społeczne towarzyszyć będzie nie tylko wzrost zatrudnienia, ale przede wszystkim wzrost elementarnej przedsiębiorczości. Preferencyjne warunki tworzenia przedsiębiorstw społecznych doprowadzą w konsekwencji do zmniejszenia się kosztów wykluczenia społecznego oraz nakładów na działania pomocowe dla tej grupy klientów. Z polityką społeczną silnie związana jest działalność nowej ekonomii społecznej, które pomimo zauważanych różnic form organizacyjno-prawnych, mogą korelować na zasadzie komplementarnej w zakresie działania w takich obszarach jak43: ÎÎ rozwijanie wartości takich jak solidarność i odpowiedzialność społeczna, ÎÎ połączenie członków, użytkowników i interesu ogólnego, ÎÎ prymat celów osobowych i społecznych nad kapitałem, ÎÎ demokratyczna kontrola i przeznaczanie nadwyżki na cele społeczne. W tych warunkach prowadzenie działalności socjalnej jest o wiele bardziej efektywne, wpływa na pobudzenie większej konkurencyjności, aktywizuje ludzi i zwiększa poczucie solidarności społecznej.
43
38
J. Orczyk, Ekonomia społeczna a polityka społeczna, [w:] M. Frączak, J. Hausner, S. Mazur (red.); Wokół ekonomii społecznej, UEK/MSAP, Kraków 2012, s.189.
Konteksty pracy socjalnej a przedsiębiorczość społeczna
Defaworyzacja, wykluczenie a przedsiębiorczość społeczna Jak już wcześniej podkreślono ekonomia społeczna jest formą działalności na pograniczu sektora publicznego i prywatnego, której cechą zasadniczą jest wyższość celów indywidualnych i społecznych nad zyskiem. Jej celem jest osiągnięcie czy też doprowadzenie do pewnej (z założenia satysfakcjonującej) sytuacji społecznej, jak np. zwiększenie integracji społecznej na poziomie lokalnym, zwiększenie zatrudnienia w środowisku danej grupy, zmniejszenie poziomu wykluczenia czy marginalizacji określonej grupy etc. Istotą ekonomii społecznej jest model organizacji, w którym podstawą są dwa wymiary więzi społecznych: ÎÎ świadomościowy, zmierzający44 do permanentnego umacniania więzi społecznej o charakterze zrzeszeniowym, ÎÎ strukturalny, skupiający się na sposobach porządkowania lokalnych przejawów aktywności gospodarczej. Coraz większa liczba przypadków zastosowania założeń ekonomii społecznej w praktyce oraz wzrost inicjatyw przedsiębiorczości społecznej jest naturalną reakcją na wycofywanie się państwa z działań opiekuńczych. Za H. Kaszyńskim można stwierdzić zatem, iż „poszukiwanie modelu ekonomii społecznej jest podążaniem tzw. „trzecią drogą”, w której nie ma uprawnień socjalnych bez równoczesnych zobowiązań jednostki. W ujęciu tym celem pracy socjalnej staje się współtworzenie takich przestrzeni socjalnych, które odpowiadają: aktualnym możliwościom i potrzebom osób wymagającym pomocy, jak również przyjętym w konkretnej społeczności wyobrażeniom o zasadach funkcjonowania wspólnot lokalnych”45. W kontekście tego stwierdzenia przyjmuje się, iż głównym nurtem działalności polityki społecznej staje się kwestia zatrudnienia, a co za tym idzie przedmiotem zainteresowania pracownika socjalnego – powiązanie klienta pomocy społecznej z rynkiem pracy (czy to w zakresie powrotu czy wejścia na rynek pracy). To właśnie w ekonomii społecznej rozumianej jako zbiór reguł i narzędzi M. Boni upatruje możliwość powrotu różnych grup wykluczonych w „krwioobieg społeczny”46. Analizując zakres działalności podmiotów ekonomii społecznej działających w sferze rynku pracy, zauważamy, iż ze swoją ofertą trafiają one do różnych grup osób, będących według ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy w tzw. szczególnej sytuacji
44
45 46
H. Kaszyński, Ekonomia społeczna czy praca socjalna. Razem czy osobno, [w:] J. Staręga-Piasek (red.) Ekonomia społeczna. Perspektywa rynku pracy i pomocy społecznej, IRSS, Warszawa 2007, s. 79. Op. cit. M. Boni, Konteksty ekonomii społecznej, [w:] J. Staręga-Piasek (red.) Ekonomia społeczna. Perspektywa rynku pracy i pomocy społecznej, IRSS, Warszawa 2007.
39
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
na rynku pracy47. W literaturze przedmiotu często te grupy określa się zbiorczą nazwą„defaworyzowanych” na rynku pracy. W kontekście wielowymiarowości defaworyzacji na rynku pracy trudno wskazać konkretny powód powstawania i jej utrzymywania się. Wynika to najczęściej z nakładania się w tym samym czasie kilku determinantów wykluczenia, jak np.: ÎÎ długotrwałe bezrobocie powiązane jest z niepełnosprawnością, bezdomnością czy odbyciem kary więzienia, ÎÎ gorsza pozycja konkurencyjna kobiet na rynku pracy jest powiązana z brakiem możliwości godzenia obowiązków rodzinnych i zawodowych, brakiem wystarczającego systemu wspomagającego godzenie tych ról, przerwami w karierze zawodowej związanymi z macierzyństwem, praktykach dyskryminacją i stereotypami. Dodatkową kwestią jest samotne rodzicielstwo. W grupie tej bez wątpienia przeważają kobiety. W przypadku osób wychowujących samotnie dziecko do 18 roku życia dochodzi do kumulacji wielu czynników utrudniających życie zawodowe, głównie w sferze utrzymania miejsca pracy. W tej sytuacji dochodzi do swoistego sprzężenia zwrotnego: brak pracy utrudnia utrzymanie dzieci, a konieczność opieki często uniemożliwia podjęcie zatrudnienia, ÎÎ osoby niepełnosprawne pomimo, iż są adresatami stosunkowo bogatego katalogu instrumentów wspierających (z zakresu polityki społecznej i polityki zatrudnienia) zmagają się z barierami i utrudnieniami w drodze do podjęcia zatrudnienia. Do utrudnień można zaliczyć bez wątpienia nadal ograniczone zaufanie pracodawców do tej grupy, przejawiające się obawą przed niską efektywnością, dodatkowymi obciążeniami finansowymi, specjalnymi wymaganiami w zakresie organizowania stanowiska pracy czy brakiem zrozumienia oraz izolacją przez pełnosprawną część społeczeństwa, a w końcu barierami architektonicznymi, ÎÎ byli więźniowie ze względu na okres przebywania w zakładzie karnym spotykają się z działaniami stygmatyzującymi, zarówno na poziomie pracodawców, jak i współpracowników. Okres przebywania w więzieniu obniża ich zdolności adaptacyjne, wpływa negatywnie na umiejętności wykonywania wyuczonego zawodu (brak możliwości zdobywania doświadczenia zawodowego w czasie odbywania kary), spadek podstawowych kwalifikacji, często związany jest z pogorszeniem stanu zdrowia, uzależnieniami czy patologiami. Wszystkie te sytuacje w zasadniczym stopniu wpływają na brak możliwości zdobycia stabilnego zatrudnienia,
47
40
Są to następujące grupy zarejestrowanych bezrobotnych: bezrobotni do 25 roku życia, bezrobotni długotrwale lub kobiety, które nie podjęły zatrudnienia po urodzeniu dziecka, bezrobotni pow. 50 roku życia, bezrobotni bez kwalifikacji zawodowych, bezrobotni bez doświadczenia zawodowego lub bez wykształcenia średniego, bezrobotni wychowujący samotnie co najmniej jedno dziecko przed 18 rokiem życia, bezrobotni, którzy po odbyciu kary pozbawienia wolności nie podjęli zatrudniania bezrobotni niepełnosprawni, Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 roku o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, Dz.U. z 2004 r., Nr 99, poz. 1001.
Konteksty pracy socjalnej a przedsiębiorczość społeczna
ÎÎ osoby bez kwalifikacji zawodowych, które w konsekwencji dużej konkurencji na rynku pracy mają problem ze znalezieniem względnie stałej „przyzwoicie” płatnej pracy ze względu na niski poziom wykształcenia. Niski poziom kwalifikacji zawodowych (znikome doświadczenie zawodowe) jest w tym przypadku dodatkowym utrudnieniem. Kolejnym problemem w tej grupie defaworyzowanych jest wiek. Osoby w starszym, które nie podnoszą swoich kwalifikacji zawodowych poprzez uczestnictwo w specjalnych programach szkoleniowych są z reguły skazane na niepowodzenie w uzyskaniu trwałego zatrudnienia. Determinanty defaworyzacji na rynku pracy można podzielić według czterech zasadniczych źródeł48: 1. czynniki systemowe: ÎÎ koniunktura gospodarcza, ÎÎ polityka rynku pracy, ÎÎ polityka społeczna, ÎÎ polityka fiskalna, 2. czynniki na poziomie pracodawców: ÎÎ podejście pracodawców (stygmatyzacja, obawa przed niższą wydajnością, większymi nakładami związanymi z zatrudnieniem), ÎÎ pozycja rynkowa przedsiębiorców (branże lub sektory słabsze, mniej rozwojowe, podatne na dekoniunkturę), 3. czynniki indywidualne: ÎÎ niższy poziom kapitału ludzkiego (niższy poziom wykształcenia, niska chęć do podnoszenia kwalifikacji), ÎÎ niższy poziom kapitału społecznego (brak lub słabo wykształcone więzi społeczne, trudności w kontaktach), ÎÎ postawa (niższa samoocena, postawa życiowa, zaangażowanie), 4. czynniki społeczne: ÎÎ wzorce kulturowe i stereotypy (pozycja kobiet w życiu rodzinnym i zawodowym, obawy dotyczące zatrudniania osób niepełnosprawnych), ÎÎ wpływ rodziny i najbliższego otoczenia/środowiska (np. dziedziczenie ubóstwa, bezrobocia).
48
M. Frączek, Charakterystyka rynku pracy w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem sytuacji grup de faworyzowanych, [w:] S. Mazur, A. Pacut (red.) Ekonomia społeczna a publiczne służby zatrudnienia w Polsce – zasady, perspektywy i kierunki współpracy, FISE, Warszawa 2008
41
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
Ani rynek, ani realizowana obecnie polityka rynku pracy i zatrudnienia nie są w stanie wpłynąć na zmniejszenie poziomu defaworyzacji, ani na rozwiązanie problemów tych grup. Zasadniczym wyzwaniem zaczęły być koszty związane z wykluczeniem oraz brakiem aktywności zawodowej grup defaworyzowanych. Panaceum na ten stan rzeczy zaczęto zatem upatrywać w mechanizmach oferowanych przez ekonomię społeczną, a konkretniej działania podejmowane przez jej podmioty. Za ich większą skutecznością bez wątpienia przemawia lepsze dopasowanie indywidualnie zastosowanych działań aktywizujących. Opierając się na informacjach zawartych w bazie NGO administrowanej przez Stowarzyszenie KLON/Jawor można stwierdzić, iż w Polsce w zakresie przeciwdziałania bezrobociu i rozwoju społecznego funkcjonuje 11 577 podmiotów (organizacji i instytucji). W ramach tej grupy 6 889 instytucji wskazuje działalność wspomagającą rozwój gospodarczy, w tym przedsiębiorczość; 3 118 organizacji i instytucji podejmuje działalność na rzecz integracji i reintegracji zawodowej i społecznej osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, a 4 755 działa w sferze promocji zatrudnienia i aktywizacji zawodowej osób pozostających bez pracy i zagrożonych zwolnieniem z pracy49. Z informacji tych wynika, iż warto byłoby poczytywać ekonomię społeczną jako „naturalne” zaplecze dla działań państwa w zakresie rynku pracy. Obecnie głównym działaniem w zakresie polityki społecznej i rynku pracy jest przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu poprzez reintegrację za pomocą pracy. Jak wiemy z praktyki najbardziej skutecznymi działaniami w osiągnięciu tego celu są programy o małym zasięgu, zakładające zindywidualizowaną współpracę z osobą bezrobotną, której celem jest podniesienie kwalifikacji i względnie trwałe usamodzielnienie się. W konsekwencji położono nacisk na realizację inicjatyw dostosowanych do potrzeb lokalnego rynku pracy opartych na analizie i w oparciu o zasady i specyfikę lokalną. Mimo jeszcze niewielkiego w skali kraju poziomu działań, inicjatywy przedsiębiorczości społecznej stają się źródłem nowego zatrudnienia, wiążą się z poprawą standardu życia ludzkiego. Rozumując w ten sposób, przedsiębiorstwa ekonomii społecznej można traktować jako użyteczny środek polityki społecznej, ale tylko w sytuacji akceptacji warunków jego istnienia. Jednym z fundamentalnych powodów, dla których zainteresowano się w Polsce przedsiębiorczością społeczną była wizja wielkości i długości braku zatrudnienia, przy jednoczesnej świadomości konieczności utrzymywania grupy pozbawionej pracy. Coraz częściej upatruje się w przedsiębiorczości społecznej szansę i uzupełnienie dla działań socjalnych, nie zaś jej alternatywę. Pozwoli to na zmniejszenie skali zjawiska wykluczenia i marginalizacji społecznej, zwiększenie aktywizacji i integracji grup oraz jednostek.
49
42
http://www.bazy,.ngo.pl; stan na dzień 9 lipca 2014r. Instytucje i organizacje ujęte w bazie mogły wskazać więcej niż jeden zakres działania.
Konteksty pracy socjalnej a przedsiębiorczość społeczna
Jednak pozytywny i właściwy rozwój ekonomii czy przedsiębiorczości społecznej uzależniony jest od zmian, jakie muszą nastąpić w sferze finansowania świadczeń społecznych i związanej z nią decentralizacji polityki społecznej. Są one warunkiem dla uzyskania choć w części zakładanych efektów synergii związanych z komplementarnością realizacji działań leżących na styku polityki społecznej i ekonomii społecznej. Zastosowanie ekonomii społecznej w zakresie działań zarezerwowanych do tej pory dla pracy socjalnej, wymagać będzie dostosowania czy zmian w dotychczasowym sposobie wykonywania tego zawodu. Pracownicy socjalni odgrywający kluczową rolę w procesie włączania różnych grup wykluczonych w działania ekonomii społecznej, będąc wyposażonymi w odpowiednią wiedzę i umiejętności, będą gotowi podjąć się zadań tworzenia nowych oraz wzmacniania istniejących struktur ekonomii społecznej. Właściwe przygotowanie kadry pomocy społecznej oraz współpraca z przedstawicielami organizacji obywatelskich są jednymi z determinantów powodzenia aktywizującej polityki społecznej, dlatego istotnym jest włączenie w nurt kształcenia pracowników socjalnych doświadczeń przedstawicieli sektora ekonomii społecznej z zakresu problematyki „pracy” – jako wartości i sposobu prowadzącego do rozwoju solidarności i odpowiedzialności na poziomie społeczności lokalnych. Należy odejść od tradycyjnie pojmowanej pomocy oferowanej przez pracownika socjalnego, gdyż idea opieki państwa nad grupami zmarginalizowanymi obróciła się przeciwko nim samym. Doświadczenia płynące z programów pomocowych zmuszają do zrewidowania dotychczas przyjmowanego stanowiska50. Wynika z nich, iż pomoc w formie stosowanej dotychczas powinna być jedynie działaniem doraźnym, w przeciwnym razie nadal będą się tworzyć podklasy bez motywacji do spełniania ról społecznych i stosowania norm panujących w społeczeństwie, nacechowane roszczeniową postawą wobec państwa. Stąd aktywizacja jako jedno z haseł przedsiębiorczości, w miejsce dotychczas „rozdawanych świadczeń”, powinna być nowym narzędziem pracy pracownika socjalnego. Pytania sprawdzające: 1. Wymień i opisz główne determinanty defaworyzacji na rynku pracy. 2. Podaj ustawową definicję pracy socjalnej. 3. Co jest istotą ekonomii społecznej? 4. Jakie są główne problemy polskiego systemu pomocy i integracji społecznej? 5. Podaj definicję ekonomii społecznej. 6. Jaka jest rola ekonomii społecznej w obszarze działań pracy socjalnej? 7. Jakie są konsekwencje wykluczenia społecznego?
50
Szerzej: A. Karwicka, D. Wiktor, Przedsiębiorczość i korzyści społeczne: identyfikacja dobrych praktyk w ekonomii społecznej, „Ekonomia Społeczna Teksty”, Warszawa 2008, s. 20-21.
43
Wymiary przedsiębiorczości społecznej
Tomasz Barszczewski, Olga Pankiv Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Janusza Korczaka w Warszawie Katedra Przedsiębiorczości Społecznej im.Muhammada Yunusa
2. WYMIARY PRZEDSIĘBIORCZOŚCI SPOŁECZNEJ
2.1. Wymiar teoretyczny: prekursorzy i wybrane koncepcje zjawiska przedsiębiorczości społecznej Geneza przedsiębiorczości społecznej Przedsiębiorczość społeczna jest terminem, który wkroczył na stałe do dyskursu akademickiego w latach 90. XX wieku51, natomiast pierwsze działania związane z przedsiębiorczością społeczną datowane są na XIX wiek. Przedsiębiorstwa społeczne w swoim działaniu, oprócz perspektywy ekonomicznej, powinny uwzględniać również kwestie społeczne. Istnieje wiele definicji przedsiębiorcy społecznego. Temat ten zajmuje zarówno kręgi akademickie, jak również praktyków zagadnienia. J. E. Austin definiuje przedsiębiorczość społeczną jako „działalność innowacyjną, kreującą wartości społeczne, która może występować wewnątrz lub w poprzek sektorów non-profit, biznesu i publicznego”52. Natomiast J. Mair i E. Noboa określają przedsiębiorczość społeczną jako „innowacyjne wykorzystanie kombinacji zasobów w poszukiwaniu możliwości tworzenia organizacji i/lub podejmowania działań, które przynoszą i utrwalają korzyści społeczne”53. Austin proponuje również następujące kierunki badań nad przedsiębiorczością społeczną54:
Zob. J. Mair, J. Robinson, K. Hockerts, Przedsiębiorczość Społeczna, WSP TWP w Warszawie, Warszawa 2010, s. 158. Ibidem. 53 Ibidem. 54 Zob. J. Mair, J. Robinson, K. Hockerts, op. cit. 51 52
45
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
1. 2.
3.
kolaboracyjny – należy dostrzec rolę partnerstwa zawiązanego dla realizacji celów społecznych jako jednej z postaci przedsiębiorczości społecznej; korporacyjny – w przypadku przedsiębiorczości społecznej szczególną uwagę należy poświęcić czynnikowi społecznemu coraz silniej przenikającemu do świata biznesu; porównawczy – należy badać przedsiębiorczość społeczną w oparciu o pięć wymiarów porównawczych: miejsce, formę, czas, działanie praktyczne i sprawcę;
W szerokim ujęciu, zaproponowanym przez E. Chella, termin ten odwołuje się do ukierunkowanej społecznie działalności innowacyjnej, która powstaje zarówno w organizacjach trzeciego sektora ukierunkowanych niekomercyjnie, jak również w organizacjach biznesowych55. J. Defourny wiąże koncepcję przedsiębiorczości społecznej z czynnikami ekonomicznymi. Odnosi ją do stałego działania, którego celem jest produkowanie dóbr lub sprzedaż usług. Podkreśla wysoki poziom autonomii, jakim powinny charakteryzować się przedsiębiorstwa społeczne i ich związek z teoriami zarządzania, są bowiem kierowane przez osoby lub grupy osób w ramach osobnych projektów. Zwraca uwagę na fakt istnienia zjawiska wysokiego ryzyka ekonomicznego, które musi być brane pod uwagę przez założycieli. W tym ujęciu przedsiębiorczość społeczna ma wiele wspólnego z tradycyjną działalnością komercyjną ze względu na fakt zatrudnienia pracowników, których należy wynagradzać stosownie do ich zaangażowania i kwalifikacji56. Nawiązując do klasycznej koncepcji przedsiębiorczości J. Schumpetera przenosi jej założenia na grunt przedsiębiorczości społecznej. Dotyczące jej rozwiązania przedstawia jako: ÎÎ wprowadzenie nowego produktu lub nowej jakości produktu (przykładowo w zakresie integracji zawodowej osób zagrożonych wykluczeniem, nowatorskich programów edukacyjnych dla trudnej młodzieży), ÎÎ wprowadzenie nowych metod organizacji i/lub produkcji, otwarcia nowego rynku (przedszkola prowadzone przez rodziców), ÎÎ zdobycie nowego źródła surowców lub odnowienia danej branży czy organizacji (zmiana funkcji wolontariuszy i ich relacji z płatnym personelem), ÎÎ poszukiwanie nowych relacji z rynkiem (kontraktowania usług przez władze publiczne)57.
Zob. E. Chell, K. Nicolopoulou, M. Karatas-Ozkan, Social entrepreneurship and enterprise: International and innovation perspectives, [w]: Entrepreneurship & Regional Development (2010), Vol. 22. 56 Zob. J. Defourny, From Third sector to social enterprise, [w:] The emergence of social enterprise, Borzaga C, Routledge, Londyn 2001. 57 Ibidem. 55
46
Wymiary przedsiębiorczości społecznej
A. Piechowski ujmuje przedsiębiorczość społeczną jako zjawisko ściśle skorelowane z efektywnością biznesową oraz wolnym rynkiem58. Chcąc przetrwać w warunkach wzmożonej konkurencji należy podjąć odpowiednio profesjonalne działania zarządcze, wykazać się nowoczesnością podejścia, nie zapominając jednocześnie o tożsamości i społecznej odpowiedzialności. Zwraca uwagę na istnienie wspólnych elementów dla wszystkich typów przedsiębiorstw społecznych: zebranie się grupy ludzi o zbliżonych potrzebach, postawienie sobie określonych celów oraz ich realizacja poprzez wspólne działanie. J. Gregory Dees uważa, że „przedsiębiorcy społeczni pełnią rolę agentów zmiany w sektorze społecznym poprzez: ÎÎ posiadanie misji związanej z wartościami społecznymi; ÎÎ rozpoznawanie i bezustanne wykorzystywanie nowych okazji w celu służenia tej misji; ÎÎ zaangażowanie w proces stałej innowacji, adaptacji i uczenia się; ÎÎ odważne działanie, nieograniczone aktualnie posiadanymi środkami; ÎÎ demonstrowanie wysokiego stopnia odpowiedzialności wobec beneficjentów, a także wobec uzyskiwanych rezultatów”59. M. Grewiński zaznacza, iż „szerokie ujęcie tego zjawiska odnosi je do innowacyjnej działalności podejmowanej w sektorze for-profit lub w sektorze non-profit, przy czym owa działalność musi mieć charakter społeczny. Natomiast w ujęciu wąskim odnosi się ona do zjawiska przenoszenia doświadczenia biznesowego na obszar sektora społecznego, gdy organizacje non-profit wykorzystują podejście innowacyjne celem osiągnięcia zysku, przeznaczonego na realizację misji społecznej”60. Fenomen przedsiębiorczości społecznej jest również zgłębiany przez instytucje takie jak: Ashoka Foundation Innovators for the Public, Omidyar Network (założona przez twórcę E-baya Pierre Omidyara) oraz Schwab Foundation for Social Entrepreneurship, które skupiają się na promocji innowatorów społecznych, ich usieciowieniu oraz wspieraniu przedsiębiorczości społecznej, w tym m.in. mikrofinansów. Jednym z członków Ashoki jest dr M. Yunus, natomiast Schwab Foundation oraz Omidyar Network posiadają w swoich szeregach wiele instytucji mikrofinansowych. Grameen Bank stworzył swoją własną koncepcję przedsiębiorstwa społecznego, według którego działa nie tylko GB, ale także wszystkie inne przedsiębiorstwa z grupy
58
59
60
Zob. A. Piechowski, Rodowód przedsiębiorczości społecznej, [w:] Przedsiębiorstwo społeczne w rozwoju lokalnym, E. Leś, M. Ołdak (red.), Collegium Civitas, Warszawa 2007. R. Praszkier, A. Nowak, Zmiany społeczne powstałe pod wpływem działalności przedsiębiorców społecznych, Trzeci Sektor, Wyd. Fundacja Instytut Spraw Społecznych, nr 2/wiosna 2005. Zob. M. Grewiński, Gospodarka społeczna w UE i w Polsce – między przedsiębiorczością społeczną a CSR, [w:] Przedsiębiorczość – stan i perspektywy, WSP TWP W WARSZAWIE, Warszawa 2012.
47
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
Grameen. Przedsiębiorstwo społeczne według dr. Yunusa opiera się na następujących zasadach61: ÎÎ celem działania spółki jest niwelowanie biedy lub realizacja wybranego celu społecznego, np. zapewnienie biednym dostępu do edukacji, opieki zdrowotnej, nowych technologii, dbanie o ochronę środowiska itp., ÎÎ spółka nie działa w celu maksymalizacji zysku, natomiast w długim horyzoncie czasu musi być samowystarczalna pod względem ekonomicznym, ÎÎ po ustalonym czasie inwestorzy otrzymują zwrot nakładów poniesionych na uruchomienie spółki, nie otrzymują dywidendy, ÎÎ po dacie wycofanie się inwestorów ze spółki, zyski wypracowane w latach następnych pozostają w spółce i służą jej dalszemu rozwojowi, ÎÎ spółka działa na zasadach ekologicznych, ÎÎ pracownicy zatrudnieni w spółkach otrzymują wynagrodzenie zgodne z warunkami danego kraju oraz świadczenia socjalne na lepszym poziomie, ÎÎ pracujemy z radością! Organizacja Social Performance Task Force opracowała kodeks najlepszych praktyk i standardy branżowe przedsiębiorczości społecznej, które powinny być stosowane przez instytucje mikrofinansowe w celu osiągnięcia swoich celów społecznych, a także zapewniając większą przejrzystość branży62. Standardy są pogrupowane w sześciu kategoriach i dotyczą następujących elementów zarządzania organizacją: 1. Definiowanie i monitorowanie grup docelowych i celów; 2. Zaangażowanie w cele społeczne przez pracowników na wszystkich szczeblach organizacji; 3. Ochrona praw klienta; 4. Tworzenie produktów odpowiadających potrzebom klientów; 5. Społecznie odpowiedzialna polityka kadrowa; 6. Równowaga między celami ekonomicznymi i społecznymi; Obecnie nie istnieje system certyfikacji, a powyższe wytyczne są stosowane jedynie jako kodeks najlepszych praktyk dla dokonania samooceny organizacji. M. Denisiuk wyróżnia dwa podstawowe zadania przedsiębiorstwa społecznego:
http://www.muhammadyunus.org/Social-Business/social-business/[w:] E. Janikowska, Przedsiębiorstwo Społeczne według koncepcji Muhammada Yunusa jako nowatorska forma przeciwdziałania ubóstwu i wykluczeniu, materiały pokonferencyjne Ubóstwo i Wykluczenie: Wymiar ekonomiczny, społeczny i polityczny, Bramasole, Warszawa 2010. 62 Ibidem. 61
48
Wymiary przedsiębiorczości społecznej
– „aktywizacja osób, które mają trudności z samodzielnym znalezieniem zatrudnienia i utrzymaniem go lub nigdy nie będą miały szansy na znalezienie zatrudnienia na otwartym rynku pracy (w ramach prowadzonego przedsiębiorstwa osoby takie są zatrudniane, szkolone, reintegrowane lub znajdują zajęcie), – świadczenie usług społecznych – taka działalność wymaga profesjonalizacji, a zatem i lepszego przygotowania organizacyjnego”63. E. Chell wyróżnia trzy czynniki mające wyraźny wpływ na rozwój przedsięwzięć społecznych64: 1. popyt na usługi społeczne – oczekiwania społeczne związane z dostępnością do nich; 2. podaż usług – głównie powstawanie nowych; 3. czynniki instytucjonalne mające wpływ na dwa powyższe; Ważnym elementem definiowanym przez przedsiębiorców społecznych jest marginalizacja lub wykluczenie pewnych grup ludzi, którzy nie są w posiadaniu wystarczających zasobów finansowych, aby godnie egzystować w społeczeństwie. Podkreśla się w tym miejscu również wykluczenie ze względów politycznych. Rolą przedsiębiorczości społecznej, w tak pojmowanej koncepcji, jest zatem rozwiązanie tego typu problemów i rozpoczęcie takiej działalności, która doprowadziłaby do wprowadzenia pozytywnej zmiany65. W toku rozważań nad zjawiskiem przedsiębiorczości społecznej należy również przytoczyć koncepcję „barier wejścia” dla przedsiębiorczości społecznej, autorstwa J. Robinsona66. Stosując tradycyjne określenie barier podzielił je na trzy kategorie: 1. Społeczne – traktowane jako sieci społeczne, które mogą przeszkodzić w wejściu na rynek: infrastruktura polityczna, atrakcyjne rynki pracy, właściciele, organizacje komercyjne i organizacje obywatelskie. Brak dostępu do nich może w znaczący sposób zaszkodzić nowym przedsięwzięciom. 2. Ekonomiczne – przewaga kosztowa, wymagania kapitałowe, zróżnicowanie produktów, inwestycje w technologię i w rozwój oraz koszty odbiorcy związane ze zmianą dostawcy. 3. Instytucjonalne – bariery, które nie pozwalają przedsiębiorcy z odpowiednim zapoznaniem się oraz przyswojeniem reguł, które wpływają na kulturę, porządek i działanie na rynku.
Zob. M. Deniusiuk, Formy prawne przedsiębiorczości społecznej, w: Spojrzenia na przedsiębiorczość społeczną, [w:] Z. Orłowska (red.), Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce, Warszawa 2007. 64 Ibidem. 65 Zob. R.J. Martin, S. Osberg, Social entrepreneurship: The case for a definition, [w]: Stanford Social Innovation Review, Spring (2007). 66 Zob. J. Mair, J. Robinson, K. Hockerts, op. cit. 63
49
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
W kontekście całościowego pojmowania zjawiska przedsiębiorczości społecznej bariery są czynnikiem wywołującym problem społeczny, którego rozwiązanie leży w gestii przedsiębiorcy. Zadaje on sobie zatem pytanie o wyniesioną korzyść z realizacji strategii biznesowej, poziom ryzyka oraz dostępność środków. Na tej podstawie dokonuje kalkulacji, wybierając najlepszą spośród istniejących alternatyw. Interesujące jest również samo podejście do przedsiębiorców społecznych przedstawione przez C. Leadbeatera67. Za punkt wyjścia dla działalności przedsiębiorcy społecznego przyjął on kapitał społeczny, aktywizowany poprzez sieć współdziałania z instytucjami, organizacjami oraz osobami. W ten sposób uzyskuje on dostęp do odpowiedniego kapitału społecznego i finansowego, dzięki któremu może wyznaczać nowe drogi rozwoju dla organizacji. Z kolei B. Roelants wiąże przedsiębiorczość społeczną z pojmowaną przez niego bardzo szeroko dyscypliną naukową, jaką jest ekonomia społeczna68. Wyróżnia następujące czynniki łączące: ÎÎ prymat celów indywidualnych i społecznych nad kapitałem, ÎÎ demokratyczna kontrola sprawowana przez członków (z wyjątkiem fundacji), ÎÎ rozwijanie i przyjmowanie wartości solidarności i odpowiedzialności, ÎÎ autonomiczne zarządzanie i niezależność od władz państwowych, ÎÎ połączenie interesów członków, użytkowników i interesu ogólnego, ÎÎ podstawowe nadwyżki przeznaczane są na stały rozwój celów i usług dla członków lub wspólnych zadań, ÎÎ dobrowolne i otwarte członkostwo. Analiza powyższych definicji i samej genezy zjawiska przedsiębiorczości społecznej wskazuje, iż w jej ramach możemy wyodrębnić dwa kluczowe obszary. Pierwszy z nich – „przedsiębiorczość” określa organizacyjny charakter przedsiębiorczości społecznej, związany z prowadzeniem działalności gospodarczej, wytwarzaniem produktów czy usług. Należy również zwrócić uwagę na czynnik efektywności oraz niezwykle popularnej w ostatnich czasach innowacyjności. Prowadzenie działalności warunkuje zakładany stopień ryzyka gospodarczego i ekonomiczną weryfikację efektów. Obszar drugi – „społeczność” skupia się na wymaganych podstawowych zasobach, które są przez przedsiębiorstwo wykorzystywane oraz na działalności traktowanej jako misja. Bazuje na wytworzonym kapitale społecznym, który ukształtowany został w określonej
67 68
50
Zob. Ch. Leadbeater, The Rise of the Social Entrepreneur, Demos, Londyn 1997. Zob. B. Roelants (red.) Pierwsza Europejska Konferencja na temat Ekonomii Społecznej w Europie Środkowo-Wschodniej: dokument przygotowawczy, [w:] Przedsiębiorstwa społeczne w Polsce. Teoria i praktyka, J. Hausner (red.), Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Kraków 2008.
Wymiary przedsiębiorczości społecznej
społeczności. Misją odpowiedzialnego społecznie przedsiębiorstwa powinna być z jednej strony integracja społeczna, z drugiej zaś przeciwdziałanie zjawisku wykluczenia społecznego poprzez aktywizację zawodową i gospodarczą. Rozwój współczesnej przedsiębiorczości społecznej można rozpatrywać w kontekście oferowania rozwiązań o charakterze innowacyjnym, mających na celu zwiększenie integracji społecznej. Ważne zadania do spełnienia ma również w kontekście wpływu na rozwój ekonomiczno-społeczny oraz eliminacji dysfunkcyjnych zachowań. Zaobserwować możemy w ostatnim czasie zwiększone zainteresowanie badaczy zjawiskiem przedsiębiorczości społecznej, jednakże z powodu braku ujednoliconej definicji przedsiębiorcy społecznego badania te często dotyczą obszarów wchodzących w krąg zainteresowań teorii zarządzania. Dotychczasowe rozważania w tej tematyce najpełniej podsumowuje M. Grewiński: „Przedsiębiorczość to nie tylko postawa i działalność ekonomiczna, ale także społeczna, która realnie przyczyniać się może do zwiększania dobrobytu społecznego i społecznej szczęśliwości wielu grup zagrożonych wykluczeniem społecznym. Działania podmiotów gospodarki społecznej to praktyczne dowody i jednocześnie argumenty, które wpisują się w trwającą dyskusję i poszukiwanie najbardziej adekwatnej definicji i roli dla przedsiębiorczości społecznej, co wydaje się być zamierzeniem trudnym, a jednocześnie niezbędnym ze względu na znaczenie tego zjawiska dla rozwoju współczesnych społeczeństw, borykających się z wieloma problemami społecznymi”69.
Sylwetki największych prekursorów przedsiębiorczości społecznej W Polsce za prekursorów przedsiębiorczości społecznej można uznać następujących myślicieli: Edwarda Abramowskiego, Zofię Daszyńską-Golińską, Fryderyka Skarbka, Stanisława Staszica czy też księdza Wacława Blizińskiego z Liskowa.
Edward Abram Nadrzędny cel całej doktryny społecznej Abramowskiego i jego naczelny postulat moralny stanowiła indywidualna wolność człowieka. Wolność ta, w dążeniu do której Abramowski uważał się za kontynuatora tradycji socjalistów, rozumiana była jako zniesienie wszelkiego przymusu i wszelkiej przemocy zbiorowości nad jednostką. Za jej niezbywalne składniki uznawał nieograniczoną wolność słowa, druku, zebrań, strajków, stowarzyszeń, sumienia i religii, nietykalność osoby i domu oraz wolność nauczania – wzywając do walki z naruszającym te wolności rządem carskim. Postulował,
69
Zob. M. Grewiński, op. cit.
51
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
aby przyszłe, szanujące te podstawowe swobody obywatelskie, niepodległe i demokratyczne państwo polskie z parlamentem związanym instrukcjami wyborców, milicją narodową typu szwajcarskiego w miejsce wojska oraz szerokim samorządem miejskim i wiejskim, było pierwszym etapem w kierunku realizacji jego ideału wolnościowego. Abramowski dostrzegał jednak, że każde państwo, nawet najbardziej demokratyczne (za takie uważał on Szwajcarię i niektóre ze stanów USA) jest z samej istoty instytucją ograniczającą wolność jednostki. Przyczyną tego jest fakt, że jest ono organizacją przymusową. Pisał, że prawdziwa wolność jednostek staje się tutaj nieziszczalną nigdy utopią, a mniejszościom (...) mogą być narzucone ustawy w najwyższym stopniu dla nich niedogodne70. Dlatego też ostatecznym celem musi być likwidacja państwa – policyjnej organizacji przymusu – i utworzenie społeczeństwa bezpaństwowego. Edward Abramowski, podobnie jak inni anarchiści, był zagorzałym krytykiem własności prywatnej. Stawiał znak równości pomiędzy nią a nieszczęściem ludzkim. Twierdził, że nie ma nic „mego”, gdyż wszystko jest „nasze”. Tam gdzie jest własność, tam też pojawia się ucisk polityczny. Dlatego też – twierdził, że wolnymi możemy być jedynie w anarchistycznej wspólnocie komunistycznej. Te poglądy prowadziły go w prostej linii do krytyki kapitalizmu, który jest źródłem bezrobocia, wyzysku i nędzy. Abramowski był także krytykiem socjalizmu państwowego. Nie zgadzał się z wprowadzeniem „dyktatury proletariatu”, która przyniosłaby ze sobą nowy aparat przymusu i przemocy. Abramowski przewidywał, że państwo socjalistyczne rozbuduje swój aparat biurokratyczny i będzie władzą nie dla mas, ale ponad masami, stając się ustrojem wyzysku, który powoła do życia nowe klasy i doprowadzi do nierówności społecznych. Jako przeciwwagę dla socjalizmu państwowego proponował socjalizm bezpaństwowy71. Abramowski głosił w sprawach wiary poglądy będące wówczas w kolizji z ówczesną i dzisiejszą doktryną powiązania religii z państwem. Uważał chrześcijaństwo za społeczny i moralny wyraz wolności i praw człowieka. Postrzegał je jako ideologię głoszącą równość, miłość i braterstwo. Równocześnie krytykował religię jako instytucję i Kościół jako jej polityczny twór. Uważał, że człowiekowi wierzącemu potrzebny jest bezpośredni kontakt z Bogiem, wszyscy pośrednicy, a więc duchowieństwo i instytucje kościelne, taki kontakt zakłócają. Abramowski angażował się nie tylko w osobiste propagowanie swych idei, ale również w tworzenie instytucji, które miały te idee krzewić i praktycznie realizować. Były to tzw. koła etyków, Koła Oświaty Ludowej, Związek Towarzystw Samopomocy Społecznej, Zob. J. Sierpiński, Edward Abramowski. Wolnościowy Kooperatysta, [w:] www.wiedzaiedukacja.eu, 10.09.2014. Ibidem.
70 71
52
Wymiary przedsiębiorczości społecznej
Towarzystwo Kooperatystów, z którego inicjatywy w 1908 r. powstał Związek Spółdzielni Spożywców „Społem” zrzeszający przed II wojną światową 1776 spółdzielni z 397 tys. członków oraz Związki Przyjaźni, które w praktyce przybierały najróżniejsze formy, od grup sąsiedzkich do wspólnot mistyczno-religijnych. Ponieważ ziemie polskie były na przełomie XIX i XX wieku jeszcze podzielone, próbował łączyć hasła bojkotu państwa i tworzenia dobrowolnych stowarzyszeń z hasłami narodowowyzwoleńczymi, współpracując z polskim ruchem niepodległościowym. Analitycy polskiej sceny politycznej po II wojnie światowej wskazują, że „abramowszczyzna” zabarwiała nie tylko program ludowo-demokratycznej opozycji PSL przeciw „demokracji ludowej”, ale także działaczy socjalizmu humanistycznego w PPS. Komitet Obrony Robotników, a także niektóre lewicowe nurty Solidarności miały swoje korzenie w filozofii Edwarda Abramowskiego72. W okresie II Rzeczpospolitej, jak też po II wojnie światowej, niektóre idee Abramowskiego znajdowały poparcie i zrozumienie w praktyce społecznej, lub też ich realizacja napotykała na szereg negatywnych uwarunkowań o charakterze ideowym lub politycznym. Do takich wartości, które podlegały weryfikacji zaliczyć trzeba idee bezpaństwowości, pacyfizm, idee kooperatywizmu i spółdzielczości, idee wolności i praw jednostki ludzkiej, krytykę doktryny własności prywatnej, wynikające z tego konsekwencje i inne. Ważną, w zasadzie kluczową rolę w XX wieku odegrały idee kooperatywizmu i spółdzielczości. Zaowocowały one powstaniem i rozwojem w całym okresie alternatywnego wobec kapitalizmu i realnego socjalizmu sytemu własności i aktywności gospodarczej, która do dziś ma znaczącą rolę w wielu krajach świata. Dotyczy to szczególnie tych obszarów geograficznych, na których zdołano przezwyciężyć dogmatyzm gospodarczy, np. dominację własności prywatnej, czy dominację własności państwowej i gdzie dopuszczono alternatywne formy gospodarowania, a więc spółdzielczość. Stało się to między innymi w Skandynawii, ale nie tylko. Dziś w wielu państwach, dochód narodowy w znacznej części opiera się o aktywność spółdzielczych form gospodarowania. Można domniemywać, że Edward Abramowski, twórca idei świata bezpaństwowego, mimo wszystko nie zaakceptowałby kierunku jego rozwoju w XXI wieku, wiedząc, że spełnione zostało kryterium likwidacji państwa narodowego. Korporacjonizm jako taki, okazuje się być większym zagrożeniem dla człowieka niż państwo narodowe. Mechanizmy globalne oparte m.in. o nowe technologie informacyjne sprowadzają człowieka do roli absolutnie przedmiotowej, nie jest on twórcą, kreatorem, obywatelem a wyłącznie konsumentem. Suma istniejących współzależności nie daje praktycznie
72
Zob. W. Giełżyński, Edward Abramowski zwiastun „Solidarności”, Londyn 1986.
53
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
człowiekowi szans na indywidualizm i samodzielność w podejmowaniu decyzji. Jest to inny świat, niż ten, który opisywał i widział w swych wizjach przyszłości Abramowski. Idee Abramowskiego przez cały XX wiek towarzyszą społeczeństwu polskiemu, ale także i innym społeczeństwom. Są one żywotne, niosą treści uniwersalne, które w znaczącej części znalazły swe odzwierciedlenie w praktyce społecznej. Dziś stanowią one treść wielu inicjatyw i projektów społecznych, a na tle wielkich wydarzeń mijającej epoki stanowiły punkt odniesienia w ich wartościowaniu. Dotyczy to szczególnie takich problemów, jak prawa człowieka i swobody obywatelskie, treści demokracji, prawo do życia w pokoju, neutralność światopoglądowa państwa i inne. Można zaryzykować twierdzenie, że idea Unii Europejskiej zrodziła się w oparciu o dorobek Abramowskiego jako kwintesencja doświadczeń narodów naszego kontynentu, szczególnie dotkniętych skutkami dwóch wojen światowych.
Zofia Daszyńska-Golińska Zdaniem Z. Daszyńskiej-Golińskiej analiza historyczna jasno dowodzi, że podejście propagowane przez A. Smitha, D. Ricardo i kontynuatorów ich myśli nie zapewniło harmonijnego rozwoju wszystkim członkom społeczeństwa. Kwestia społeczna nie znajduje rozwiązania w ramach polityki leseferyzmu. Potrzebne są zatem działania mające na celu stymulowanie rozwoju całego społeczeństwa. Kwestia społeczna nie sprowadza się jedynie do kwestii robotniczej, ale dotyczy również innych grup zawodowych. Dodatkowo wydarzenia pierwszej wojny światowej i sytuacja gospodarcza, jaka po niej nastąpiła, uświadomiły powstawanie nowego problemu społecznego, jakim jest bezrobocie, wcześniej nie występujące w takim rozmiarze. Z. Daszyńska-Golińska twierdziła, że „bezrobocie (...) nie jest zjawiskiem przemijającym, związanym z kryzysami w przemyśle. Te milionowe rzesze bezrobotnych, które zaciemniają horyzont Anglii i mącą optymizm Mac Donalda i jego Partii Pracy, to bodajże zjawisko stałe zależne nie tylko od powojennego chaosu, czy ustroju kapitalistycznego, ale związane z rozwojem techniki i przyrostem ludności”73. Analiza warunków życia i zatrudnienia istniejących po pierwszej wojnie światowej uwidacznia, zdaniem Z. Daszyńskiej-Golińskiej, konieczność podejmowania prób rozwiązania kwestii społecznej zarówno na szczeblu rządowym, jak i międzynarodowym. W wymiarze międzynarodowym ogromne znaczenie miała powołana w 1919 r. w Waszyngtonie Międzynarodowa Organizacja Pracy.
73
54
Zob. J. Auleytner, Polska polityka społeczna. Kreowanie ładu społecznego, WSP Twp W Warszawie, Warszawa 2005, s. 25–29.
Wymiary przedsiębiorczości społecznej
To jej działanie, zdaniem polskiej ekonomistki, miało kluczowe znaczenie dla kształtowania ustawodawstwa i reform w zakresie pracy74. Omawiając etatyzm w dziedzinie gospodarczej i społecznej Z. Daszyńska-Golińska wskazywała na zmienność warunków gospodarowania. Rzeczywistość społeczno-gospodarcza w okresie pierwszej rewolucji przemysłowej, opisywana przez A. Smitha i D. Ricardo, zasadniczo zmieniła się na przełomie XIX i XX stulecia. Skłaniało to Z. Daszyńską-Golińską do innego spojrzenia na rolę państwa, niż miało to miejsce na gruncie ekonomii klasycznej lansującej leseferyzm. Wraz z rozwojem społecznym pojawiają się nowe potrzeby zbiorowe wynikające ze zmian świadomości społecznej (wyrazem ich jest dążenie do podniesienia standardów pracy i mieszkaniowych oraz wydłużenie czasu wolnego), procesów urbanizacji, chęci swobodnego przemieszczania dzięki nowemu wynalazkowi – kolei, konieczności zadbania o dobrobyt przyszłych pokoleń75. Zaspokojenie powyższych potrzeb może zajść, zdaniem polskiej ekonomistki, tylko przy założeniu większej ingerencji państwa. Mówiąc o roli państwa w zakresie polityki społecznej Z. Daszyńska-Golińska podkreślała, że państwo tworzy normy prawne w zakresie polityki społecznej, jak również gwarantuje ich przestrzeganie. Działanie państwa nie powinno jednak osłabiać inicjatywy poszczególnych jednostek. Ponadto ważnym organem wspomagającym państwo jest samorząd.
Fryderyk Skarbek Od początku swej działalności naukowej przyjął kierunek na to, co w ówczesnej ekonomii było najbardziej nowoczesne, a co w tej części Europy, zdominowanej przez feudalny autokratyzm, mogło dopiero nieśmiało zaczynać torowanie sobie drogi, mianowicie na liberalizm jako ideologię rodzącego się kapitalizmu. Cechą jego nowoczesności było również to, że nie ograniczył się do spisywania koncepcji teoretycznych, lecz od samego początku połączył swoją działalność wykładową z pracą badawczą, co w owych czasach nie było wcale częste. Podjął też od razu próbę określenia sposobów wykorzystania koncepcji teoretycznych do ulepszania praktyki gospodarowania. Nowoczesność myśli ekonomicznej Fryderyka Skarbka znalazła zdecydowany wyraz w sposobie pojmowania przez niego przedmiotu ekonomii. Główne zadanie nauki gospodarstwa narodowego to „poznać, co niedoli społecznej jest przyczyną”, a głównym
Zob. Z. Daszyńska-Golińska, Polityka społeczna (Économie sociale), Nakładem Towarzystwa Bratniej Pomocy Studentów Wolnej Wszechnicy Polskiej z Pomocą Finansową Ministerstwa Opieki Społecznej, Warszawa 1933. 75 Ibidem. 74
55
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
przedmiotem badań powinien być „stan społeczny i sposób utrzymania się bliźnich”. Tak pisał Skarbek w artykule z 1822 r. pt. „Jakim sposobem nauki gospodarstwa narodowego uczyć się i nauczać należy”76. Mało kto pisał w ten sposób w owym czasie. O stan społeczeństwa troszczyli się wcześni socjaliści utopijni, ale oni nie zajmowali się ekonomią polityczną. Skarbek zajął się więc tworzeniem systemu opieki społecznej. Jego myślą naczelną stało się przede wszystkim dążenie do zapewnienia pracy ludziom cierpiącym biedę. Gdy tej pracy nie daje się zapewnić, potrzebna jest opieka społeczna. Powinna ona objąć niezdolnych do pracy z powodu choroby, wieku czy kalectwa, pozbawionych zatrudnienia, a także pracujących, niezdolnych do utrzymania swych rodzin. Pomoc społeczna ma być finansowana ze środków publicznych, z dobrowolnych składek oraz z dotacji różnych instytucji. Za najważniejszą przyczynę biedy uważał Skarbek stan zdrowia. W konsekwencji zwrócił uwagę na konieczność zapewnienia ludziom dotkniętym biedą nieodpłatnej pomocy lekarskiej i zaopatrzenia w leki77. Misję tę powinno się powierzyć jego zdaniem towarzystwom dobroczynnym. Zajął się więc aktywnie ich tworzeniem. Za drugą ważną przyczynę ubóstwa uznawał też Skarbek utratę mienia w wyniku pożarów i innych klęsk żywiołowych. Tu widział rozwiązanie w systemie ubezpieczeń, który wiązał z lokatami bankowymi. Zajmując się bliżej tą sprawą, stał się pierwszym polskim teoretykiem ubezpieczeń. Wszystkie powyższe postulaty F. Skarbka brzmią niesłychanie nowocześnie. Walka z bezrobociem, organizacja ochrony zdrowia, rozwój systemu ubezpieczeń, są to wszystko tematy żywe we współczesnych nam warunkach. Teraz zajmują się nimi wszyscy. Wtedy trzeba było pomysłu i energii jednej osoby, aby podjąć jakieś formy przeciwdziałania. Co ciekawe, F. Skarbek nie pomijał też problemu ludzi uchylających się od pracy, których określał mianem włóczęgów i żebraków, i proponował tworzenie dla nich zakładów pracy obowiązkowej, które zapewniałyby im środki do życia. Chciał tam kierować również ludzi ze stanu szlacheckiego, którzy utracili majątek, a honor nie pozwalał im podejmować pracy najemnej. Uważamy, że nowoczesność myśli F. Skarbka wykracza poza tamte ramy czasowe. Łączy się ona bezpośrednio z dzisiejszym sposobem pojmowania celów badanego przez ekonomię rozwoju gospodarczego. Staje się bowiem dzisiaj coraz wyraźniejsze, że nie może
Zob. Ogólne zasady nauki gospodarstwa narodowego, czyli czysta teoria ekonomii politycznej, powst. w latach 1824-1825 z wykładów uniwersyteckich, przerobiono około roku 1855, wyd. t. 1-2, Warszawa 1859; wyd. następne: skrócone Warszawa 1911 Biblioteczka Dzieł Społeczno-Ekonomicznych. Seria I: Ekonomiści polscy; wyd. pełne oprac. K. Krzeczkowski, Warszawa 1926 Biblioteka Wyższej Szkoły Handlowej; oprac. W. Szubert, Warszawa 1955; autograf: Ossolineum, sygn. 5539/III. 77 Ibidem. 76
56
Wymiary przedsiębiorczości społecznej
uzyskać akceptacji nauki ekonomii taki rozwój, który służy nielicznym, a wytwarza „niedolę społeczną” dla wielu. F. Skarbek, jak się okazuje, był jednym z pierwszych ekonomistów, którzy zaczęli to dostrzegać.
Stanisław Staszic Swoje poglądy wyłożył w dwóch dziełach: „Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego” i „Przestrogi dla Polski”. Program społeczno-polityczny Staszica wyrastał nie tylko z potrzeb mieszczaństwa i chłopstwa, lecz także z głębokiej troski o kraj, z lęku przed utratą niepodległości. Przywiązywał dużą wagę do wychowania młodzieży, dla której celem powinno być dobro ojczyzny. Ponieważ szczęście społeczeństwa wynika z użyteczności wszystkich jego członków, dlatego, jak pisał, „końcem edukacji krajowej powinna być użyteczność obywatela”78. Proponował, by w szkołach stosowano zasadę łączenia teorii z praktyką, poszerzano wiedzę o własnym kraju, pogłębiano wiadomości z matematyki, fizyki i chemii. Podkreślał konieczność odebrania Kościołowi prawa opieki nad szkolnictwem, czym poparł zdecydowanie program reform Komisji Edukacji Narodowej. Wiele rozsądnych postulatów wysunął Staszic w dziedzinie organizacji władz państwowych i prawodawstwa w Polsce. Żądał zniesienia liberum veto twierdząc, że „szczęśliwość większej części obywatelów jest dobrem publicznym”79, domagał się przyznania sejmowi władzy wykonawczej i przedstawicielstwa w nim mieszczan, którzy wraz z przedstawicielami szlachty zasiadaliby w jednej izbie. Przeciwstawiał się wolnej elekcji, wypowiadając się za tronem dziedzicznym. Mówił o konieczności utworzenia stałej armii, na której utrzymanie płacić będzie szlachta. Szczególną troską przejmował go los chłopa. Proponował uwolnienie go od pańszczyzny, nie mając jednak odwagi żądać uwłaszczenia chłopów. Postulował, by pańszczyznę zamienić na czynsz, by dziedzic nie miał prawa usunąć chłopa z ziemi bez wyroku sądowego, by zniesiono sądy patrymonialne. Domagał się większych praw dla mieszczan, ustaw zabezpieczających swobodny rozwój miast, co byłoby drogą do uprzemysłowienia kraju. Niemałe znaczenie ma przy tym rozwój handlu i rzemiosła. Osobne miejsce w jego dziełach zajmowała krytyka polskiej magnaterii, którą winił za upadek kraju.
Ksiądz Wacław Bliziński z Liskowa Spośród licznych polskich kapłanów, którzy poświęcili się pracy na rzecz rozwoju lokalnej społeczności, żaden chyba do dziś nie cieszy się tak powszechnym uznaniem jak ks. Wacław Bliziński z Liskowa. Lisków dzięki inicjatywom ks. Blizińskiego, a przede Zob. B. Szacka: S. Staszic (Warszawa 1966) Ludzie Żywi, nr 9. Ibidem.
78 79
57
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
wszystkim umiejętnemu stymulowaniu przez niego lokalnej społeczności, zyskał miano wsi wzorowej. Do tego stopnia, że stał się w okresie dwudziestolecia międzywojennego miejscem licznych wycieczek z kraju, a nawet z zagranicy, odwiedzających niedużą miejscowość w powiecie kaliskim po to, by zapoznać się z funkcjonowaniem tego fenomenu, podpatrzeć i być może przenieść na własny grunt rozwiązania tam wprowadzane. Bliziński został powołany na parafię w Liskowie w 1900 r. Wedle jego wspomnień, zarówno sam z niechęcią patrzył na to zesłanie na podkaliską wieś, jak i przeciwni jego kandydaturze byli parafianie, uważając, iż jest zbyt młody (30 lat) i zwyczajnie nie poradzi sobie z obowiązkami. Pierwszym etapem w działalności Blizińskiego w Liskowie była oświata. Organizuje naukę dla dzieci i dorosłych na tajnych kompletach odbywających się na plebanii, prenumeruje czasopisma, które następnie rozprowadza wśród miejscowej ludności, od 1905 r. uruchamia natomiast sieć tajnych szkół na terenie parafii80. Od 1902 r. we wsi zaczęło też funkcjonować „Wzajemne ubezpieczenie zboża i słomy na wypadek ognia” – opracowano specjalny statut, wedle którego przystępujący do stowarzyszenia zadeklarowali, iż w razie pożaru u jednego z członków wszyscy pozostali zobowiązują się „/…/znieść poszkodowanemu w przeciągu tygodnia po jednym cetnarze słomy, po 4 garnce żyta i tyleż owsa”. Jak wspominał ks. Bliziński, mimo iż „egzekutywa była tylko moralna”, w ośmiu tego rodzaju przypadkach jakie zanotowano do 1914 r., nie było żadnych kłopotów z egzekwowaniem warunków umowy81. W 1904 r. Bliziński uruchomił warsztaty tkackie – chodziło o znalezienie dla ludności zajęcia dającego zarobek na czas miesięcy zimowych, o ograniczenie sezonowej migracji zarobkowej do Prus oraz o zachęcenie „/…/do gorliwej uprawy lnu i noszenia odzieży z tkanin własnego wyrobu, jak to było przed laty, a co zwalczyłoby kupowanie po jarmarkach tandety żydowskiej, tak bardzo wchodzącej w użycie”82. Sześć lat później w tym samym celu zainicjował utworzenie zakładu zabawkarskiego. W 1904 r. powstał pomysł powołania kasy drobnego kredytu dla członków spółdzielni, legalizacja tej instytucji następuje również, z powodu oporu władz rosyjskich, dopiero kilka lat później w 1910 r. Kasa Pożyczkowo-Oszczędnościowa okazała się strzałem w dziesiątkę, liczba jej członków pomiędzy rokiem 1910 a 1914 wzrosła ze 133 do 3282 osób, pożyczek udzielano na 7%, od wkładów płacono natomiast 5%. W 1921 r. zostanie ona przekształcona w Bank Ludowy, a kilka lat później w Kasę Stefczyka. W 1911 r. ks. Bliziński otworzył Mleczarnię Spółdzielczą w Liskowie.
Zob. W. Bliziński, Wspomnienia z mego życia i pracy, Kalisz 2003. Ibidem. 82 Ibidem. 80 81
58
Wymiary przedsiębiorczości społecznej
Działalność społeczno-gospodarczą wspierały liczne inicjatywy o charakterze kulturalno-oświatowym. W 1905 r. powstała w Liskowie pierwsza ochronka. Mimo początkowej nieufności mieszkańców, w 1913 r. już 150 dzieci brało udział w zajęciach przez nią organizowanych. Wówczas ks. Bliziński postanowił otworzyć w parafii kolejne tego rodzaju placówki – w Zakrzynie, Strzałkowie, Koźlątkowie i Józefowie (Olędry Liskowskie), Dębsku i Wygodzie. W 1906 r. utworzono w Liskowie Kółko Rolnicze, mające zadania tylko i wyłącznie oświatowe. W jego ramach organizowano różnego rodzaju odczyty i pogadanki czy konkursy na najlepsze wyniki w plonach, działalność jego miała w znacznym stopniu przyczynić się do „/…/podniesienia poziomu rolnictwa w Liskowie i okolicy”83. W 1908 r. powstaje Dom Ludowy, w 1910 r. tzw. Kąpiele Ludowe, trzy lata później zaś Szkoła Rolnicza, będąca wówczas piątą placówką tego typu w Królestwie Polskim. Wyposażona została w centralne ogrzewanie, oświetlenie elektryczne, wodociągi, sieć kanalizacyjną, laboratorium mleczarskie, salę wykładową, a także internat dla 40 uczniów. Wkrótce zaś, również dzięki inicjatywie i zaangażowaniu ks. Blizińskiego, zostało uruchomione Gimnazjum im. ks. Piotra Skargi o profilu humanistyczno-klasycznym. Dorobek 25 lat pracy ks. Blizińskiego i liskowian pokazano w kilku odrębnych działach tematycznych: hodowlanym, rolniczym, ogrodniczo-pszczelarskim, spółdzielczym, oświatowym, opieki społecznej i higieny, etnograficznym i przemysłu ludowego, propagandy, komunikacji, muzycznym i rozrywek, pożarniczym, a także Ligi Obrony Powietrznej Państwa. Wystawę zwiedziło ponad 43 tys. osób, w tym wycieczki z zagranicy. Swoje doświadczenia usiłował ks. Bliziński wykorzystać również w działalności na niwie państwowej. Angażował się w politykę, zostając w lutym 1917 r. współtwórcą i prezesem Rady Naczelnej Zjednoczenia Ludowego. W większości opisów dotyczących Liskowa zarysowany zostaje idylliczno-sielankowy obraz wspólnoty wiejskiej, zgodnie, ufnie i równym krokiem podążającej za swoim proboszczem. Bliziński w swoich wspomnieniach przedstawiał jednak obraz bardziej realistyczny – widzimy tam również pewien „opór materii”, ludzką nieufność, pieniactwo, warcholstwo, zazdrość i sobkostwo, próby torpedowania niektórych inicjatyw oraz zwykłe trudności dnia codziennego, wzloty i upadki, entuzjazm i zniechęcenie. Oczywiście warunkiem sine qua non powodzenia wzmiankowanych przedsięwzięć musiał być jakiś konsensus i solidarna współpraca większości członków owej wspólnoty, jednak jak pokazuje nam Bliziński, nie stanowiła ona bynajmniej jakiegoś monolitu. Również dzieje poszczególnych instytucji powołanych do życia w Liskowie nie przedstawiają się jako nieustające pasmo sukcesów. Mamy do czynienia, jak to w życiu bywa, ze wzlotami
83
Zob. S. Kęszka, Inicjatywy społeczno-oświatowe ks. prałata Wacława Blizińskiego w Liskowie w latach 1900-1925, t. 1, Kaliskie Studia Teologiczne, 2002.
59
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
i upadkami implikującymi pewne zniechęcenie, ale właśnie umiejętność radzenia sobie w tego rodzaju sytuacjach, konsekwencja i chłopski upór decydowały o tym, iż były to jedynie chwilowe przesilenia. Spółdzielczość stanowiła dla Blizińskiego środek służący aktywizowaniu, pobudzaniu i samoorganizacji społeczeństwa. Mamy do czynienia u niego z czymś, co nazwalibyśmy dziś perspektywą komunitariańską, z przekonaniem o niezwykłej wartości inicjatywy oddolnej, obywatelskiej, która nie może być przytłaczana przez państwo; mamy pogląd, że autentyczna wspólnota stanowi najlepszą ochronę ludzkiej godności, lekarstwo na alienację jednostek i implikowane przez nią problemy oraz narzędzie naprawy stosunków społecznych. Warto zwrócić też uwagę, iż w momencie, kiedy Bliziński wdrażał w życie swoje idee, musiał działać w zasadzie metodą prób i błędów, opierając się na własnych intuicjach, ponieważ nie dość, że w ówczesnej Kongresówce w zasadzie nie istniały analogiczne instytucje, z których mógłby czerpać wzór, to również od strony teoretycznej zagadnienia spółdzielczości w nurcie katolicko-społecznym, z którym przecież ks. Bliziński był związany, nie cieszyły się zbytnim zainteresowaniem (ważniejsze prace na ten temat, ks. Aleksandra Wóycickiego czy ks. Stanisława Adamskiego, pojawią się dopiero w latach międzywojennych).
2.2. Wymiar formalno-prawny: regulacje prawne w zakresie przedsiębiorczości społecznej Założenia ustawy o przedsiębiorczości społecznej Ekonomia społeczna jest zjawiskiem złożonym i różnorodnie definiowanym. Dotychczas w Polsce nie doczekała się również jednoznacznego umocowania w prawie. Podmioty ekonomii społecznej istnieją na polskim rynku w różnych formach prawnych i funkcjonują w oparciu o różne akty legislacyjne, zależnie od przyjętej formy podlegają i działają w ramach ustaw: ustawy o spółdzielniach socjalnych, o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, ustawy o fundacjach, prawa o stowarzyszeniach, kodeksu spółek handlowych. Zespół do spraw rozwiązań systemowych w zakresie ekonomii społecznej został powołany przez premiera Donalda Tuska w grudniu 2008 roku. Wśród zadań, jakie stanęły przed zespołem znalazło się opracowanie propozycji rozwiązań prawno-instytucjonalnych w obszarze funkcjonowania podmiotów ekonomii społecznej. Pierwszą wersję ustawy napisali profesorowie Jerzy Hausner i Hubert Izdebski. Następnie pracami nad projektem zajęła się powołana w ramach zespołu grupa prawna, w skład której 60
Wymiary przedsiębiorczości społecznej
weszli: Joanna Brzozowska, Tatiana Hapek, prof. Hubert Izdebski, Maria Jankowska, Piotr Kontkiewicz, Marek Łukomski, Cezary Miżejewski, Tomasz Schimanek, Anna Sienicka i Krzysztof Więckiewicz84. Projekt ustawy o przedsiębiorczości społecznej przede wszystkim definiował pojęcie przedsiębiorstwa społecznego i określał warunki, jakie musi spełniać podmiot, by móc starać się o status przedsiębiorstwa społecznego. W projekcie jednoznacznie określony został zakres działalności gospodarczej przedsiębiorstwa społecznego. Działalność ta może mieć na celu jedynie zawodową reintegrację osób bezrobotnych, niepełnosprawnych bądź zagrożonych wykluczeniem lub być prowadzona w zakresie usług użyteczności społecznej (m.in. pomocy społecznej, asysty dla osób starszych i niepełnosprawnych). W przypadku przedsiębiorstwa zajmującego się reintegracją zawodową i społeczną w projekcie ustawy został określony minimalny poziom zatrudnienia osób podlegających reintegracji. Osoby te stanowić mają nie mniej niż 50% pracowników tego przedsiębiorstwa lub, jeśli są zaliczone do umiarkowanego lub znacznego stopnia niepełnosprawności – nie mniej niż 30% pracowników85. Rolą ustawy o przedsiębiorczości społecznej nie jest zastąpienie dotychczasowych aktów prawnych. Spółdzielnie socjalne, spółki, czy też organizacje pozarządowe prowadzące działalność gospodarczą nadal będą funkcjonowały na podstawie oddzielnych przepisów. Ustawa o przedsiębiorczości społecznej stworzy jednak możliwość starania się o statut przedsiębiorcy społecznego, co dla organów państwa, samorządów i innych interesariuszy będzie potwierdzeniem, że dany podmiot, prowadząc działalność gospodarczą, realizuje konkretne cele społeczne86. Nie znaczy to jednocześnie, że wszystkie podmioty uznawane obecnie za podmioty ekonomii społecznej będą mogły zostać przedsiębiorstwem społecznym. Ani centra integracji społecznej (CIS), ani zakłady aktywności zawodowej (ZAZ) nie mają osobowości prawnej. O status przedsiębiorstwa społecznego dla wydzielonej jednostki organizacyjnej będzie mogła ubiegać się jedynie osoba prawna. Czyli na przykład stowarzyszenie prowadzące CIS czy ZAZ. Jeśli podmiot ekonomii społecznej będzie spełniał określone w ustawie warunki, będzie mógł uzyskać status przedsiębiorstwa społecznego. Stanie się to z chwilą wpisania odpowiedniej adnotacji w Krajowym Rejestrze Sądowym. Wszystkie przedsiębiorstwa społeczne z mocy prawa będą zrzeszone w utworzonej na mocy ustawy Izbie Przedsiębiorców Społecznych, która będzie sprawowała kontrolę nad wypełnianiem
Za: www.ekonomiaspoleczna.pl, 29.05.2014. Ibidem. 86 Zob. J. Hausner, (red.), Przedsiębiorstwa społeczne w Polsce. Teoria i praktyka, MSAP, Kraków 2008. 84 85
61
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
przez przedsiębiorstwo społeczne obowiązków określonych w ustawie oraz nad gospodarnością i rzetelnością prowadzonej przez przedsiębiorstwo społeczne działalności. Gdy Izba stwierdzi uchybienia w działalności przedsiębiorstwa, wezwie je do ich usunięcia. Jeśli wezwanie to pozostanie bezskuteczne, wystąpi do Krajowego Rejestru Sądowego o odebranie danemu podmiotowi statusu przedsiębiorstwa społecznego. Co ważne, zgodnie z projektem, przedsiębiorstwo społeczne jest tylko jedną, ale nie jedyną możliwą formą przedsiębiorczości społecznej. Przedsiębiorczość społeczna jest roboczo zdefiniowana w ustawie jako „społecznie użyteczna działalność gospodarcza prowadzona w rozwijającym się obszarze ekonomii społecznej”87. Jak widać, ta bardzo szeroka (i wymagająca jeszcze dyskusji i dopracowania) definicja pozwala na nazwanie przedsiębiorczością społeczną szerokiej gamy działań ekonomicznych, bez względu na formę prawną realizujących je podmiotów. Dlatego, choć projekt stwierdza, że władze publiczne wspierają rozwój przedsiębiorczości społecznej, konkretna pomoc i wsparcie przysługiwać będzie jedynie podmiotom, które uzyskają status przedsiębiorstwa społecznego. Projekt ustawy przewidywał liczne ułatwienia dla przedsiębiorstw społecznych zarejestrowanych w naszym kraju. Przede wszystkim podmiot taki będzie zwolniony od podatku dochodowego od osób prawnych. Będzie również płacił niższy podatek od nieruchomości wykorzystywanych na swoją działalność (lub – w przypadku przedsiębiorstw prowadzących działalność mających na celu reintegrację zawodową osób bezrobotnych, niepełnosprawnych i zagrożonych wykluczeniem – całkowite zwolnienie z tego podatku). Ponadto przedsiębiorstwa społeczne zatrudniające osoby bezrobotne, niepełnosprawne i zagrożone wykluczeniem nie będą musiały odprowadzać składek na Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych oraz otrzymają czasowe ulgi w składkach na ubezpieczenie społeczne pracowników podlegających reintegracji88. Projektodawca proponował również, by przedsiębiorstwom społecznym przysługiwały szczególne uprawnienia w udzielaniu mu zamówień publicznych, a jednostki sektora finansów publicznych przy zakupie towarów i usług niepodlegających przepisom o zamówieniach publicznych mogły zwracać się o ofertę jedynie do sektora przedsiębiorstw społecznych. Ustawa o przedsiębiorczości społecznej w projektowanym kształcie przewidywała także udogodnienia dla podmiotów, które utworzyły przedsiębiorstwo społeczne. Środki przekazane przez ten podmiot na kapitał zakładowy przedsiębiorstwa społecznego Ibidem. Zob. T. Schimanek, Podsumowanie monitoringu prawa przedsiębiorczości społecznej, ISP, Warszawa 2013.
87 88
62
Wymiary przedsiębiorczości społecznej
byłyby zwolnione z podatku dochodowego. Ponadto każdy podatnik płacący podatek dochodowy od osób prawnych będzie mógł przekazać jeden procent tego podatku Izbie Przedsiębiorców Społecznych. Co najmniej połowa uzyskanych w ten sposób środków będzie przeznaczana na wsparcie przedsiębiorstw społecznych. Podmioty, które uzyskały status przedsiębiorstwa społecznego będą miały wyłączne prawo do używania w swojej nazwie określenia „przedsiębiorstwo społeczne”89. Projektodawca, uznając przedsiębiorczość społeczną za działalność społecznie użyteczną, nakładał również na przedsiębiorstwa społeczne pewne ograniczenia. Dotyczyły one przede wszystkim dysponowania zyskiem takiego przedsiębiorstwa. Co najmniej 10% dochodu przedsiębiorcy społeczni powinni przekazywać na zadania pożytku publicznego realizowane na rzecz społeczności lokalnej w miejscu prowadzenia działalności. W zapisie tym chodziło przede wszystkim o podkreślenie związków przedsiębiorstwa społecznego z lokalną społecznością. Podobnemu celowi służyło ograniczenie wielkości przedsiębiorstwa do małego lub średniego. Ponadto projektodawca zastosował ograniczenia wzorowane na tych zastosowanych w ustawie o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Między innymi wynagrodzenie osoby zatrudnionej w przedsiębiorstwie zostało ograniczone do trzykrotności przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw. W trakcie prac legislacyjnych, na przełomie 2012 i 2013 roku, zrezygnowano z zapisu mówiącego o tym, że status przedsiębiorstw społecznych będą mogły otrzymać tylko małe lub średnie przedsiębiorstwa (MŚP), co oznaczało rozszerzenie tego pojęcia także na mikro przedsiębiorstwa (zatrudniające kilka osób). Ponadto za rejestrację nowych przedsiębiorstw społecznych i nadzór nad ich działalnością nie miałby już odpowiadać Krajowy Sąd Rejestrowy, lecz powoływana ustawą Izba Przedsiębiorców Społecznych. W nowej wersji projektu zapisano też, że status przedsiębiorstwa społecznego może po prostu uzyskać przedsiębiorca spełniający warunki określone w ustawie i wpisany do rejestru przedsiębiorców. Nie powinno już teraz być problemów interpretacyjnych – przedsiębiorstwa społeczne mogą funkcjonować niezależnie od jakichkolwiek innych podmiotów90. Po ogłoszeniu kolejnej wersji projektu ustawy, działająca przy Zespole ds. Ekonomii Społecznej grupa prawna uruchomiła kolejne konsultacje tego dokumentu91. W połowie grudnia 2012 r. w siedzibie Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich zorganizowano spotkanie na ten temat. Największe kontrowersje wśród uczestniczących w konsultacjach
Ibidem. Ibidem. 91 Za: www.ekonomiaspoleczna.pl, 31.05.2014. 89 90
63
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
osób i podmiotów instytucjonalnych wywołały trzy sprawy. Po pierwsze, zastanawiano się dalej nad dopuszczalnym zakresem działalności przedsiębiorstw społecznych określanym w art. 4 ustawy (szczególnie jakiego typu usługi powinny mieć możliwość prowadzić) oraz generalnie sposobem jego uregulowania w ustawie92 (czy należy w niej uwzględnić zamknięty katalog takich obszarów, czy kwestię określić bardziej elastycznie, uwzględniając możliwości wprowadzania później łatwiejszych zmian w odpowiedzi na pojawiające się nowe potrzeby społeczne). Po drugie, największe dysputy rozgorzały wokół dwóch zapisów ustawy. Chodziło o powołanie i rolę Izby Przedsiębiorców Społecznych oraz pomysł nałożenia na przedsiębiorstwa społeczne obowiązku posiadania w swoich strukturach organu o charakterze konsultacyjno-doradczym. Po trzecie, bardzo kontrowersyjnym okazał się pomysł nałożenia na funkcjonujące zgodnie z projektowaną ustawą przedsiębiorstwa społeczne obowiązku posiadania w swoich strukturach organu o charakterze konsultacyjno-doradczym (art. 19 ustawy)93. Zwolennicy rozszerzenia zapisów ustawy dotyczących dopuszczalnego zakresu działalności przedsiębiorstw społecznych zwracali uwagę, że wiąże się ono też z potrzebą dostosowania polskiego prawa do regulacji unijnych, wraz z zawartą w nich terminologią. Tam, w ramach promowania polityki zrównoważonego rozwoju, ważne miejsce zajmuje obszar działalności ekologicznej. Dwa inne spostrzeżenia, zwracały z kolei uwagę na potrzebę dookreślenia zasad funkcjonowania podmiotów, kwalifikowanych jako przedsiębiorstwa społeczne. Po pierwsze zaproponowano wyraźniejsze podkreślenie prozatrudnieniowego charakteru funkcjonowania przedsiębiorstw społecznych poprzez ograniczenie tym podmiotom możliwości otrzymywania finansowego wsparcia do określonej liczby lat. Jak się wydaje, zbliżyłoby to polskie rozwiązania do tych stosowanych we Francji i mogło w rezultacie sprzyjać motywowaniu tego typu podmiotów do podejmowania większych wysiłków skierowanych na przygotowywanie osób wykluczonych do wchodzenia na otwarty rynek pracy (musiałoby to zostać oczywiście połączone z monitoringiem poziomu przygotowania tych osób do samodzielnego poruszania się na nim). Kolejny z wątków związanych z uszczegółowieniem ustawy dotyczył zapisu odwołującego się do wsparcia osób bezrobotnych. Postulowano, by w tym kontekście zastanowić się, jakiego rodzaju bezrobotnych chcemy w ten sposób angażować – czy mają to być osoby długotrwale bezrobotne (bez stałego zatrudnienia przez okres ponad 12 miesięcy), czy również te niespełniające kryterium dłuższego czasu poszukiwania pracy.
Ibidem. Ibidem.
92 93
64
Wymiary przedsiębiorczości społecznej
Gdybyśmy mieli zdecydować się na pierwszą z opcji, to warto zastanowić się, co wtedy z posiadającymi coraz większe problemy w znalezieniu pracy, młodymi osobami kończącymi edukację. One przecież dopiero próbują wejść na rynek pracy i w świetle obowiązujących przepisów nie posiadają nawet szans na zyskanie statusu długotrwale bezrobotnych. Z drugiej strony pojawiły się też wątpliwości, czy zajmując się tak precyzyjnym określeniem dopuszczalnych tematów działalności nie spowodujemy, że nowa ustawa będzie zbyt sztywna, nie pozwalając w przyszłości na wprowadzanie nowych obszarów, w miarę pojawienia się takich potrzeb. Proponowanym rozwiązaniem w tym wypadku było zastosowanie bardziej elastycznych zapisów dotyczących zakresu działalności lub uwzględnienie możliwości ich późniejszego dodawania za pomocą rozporządzenia wydawanego przez właściwego ministra. Zastanawiając się nad rozszerzeniem w ten sposób zakresu podmiotów uprawnionych do uzyskania statusu przedsiębiorstw społecznych i w rezultacie powiązanych z nim benefitów, należy także pamiętać chociażby o ograniczeniach wynikających z unijnej dyrektywy usługowej. Przewiduje ona obszary wsparcia, które mogą być uwzględnione bez uznania za niedozwoloną pomoc publiczną ze strony państwa członkowskiego UE (przywileje wynikające z posiadania statusu mogą zmieniać tego typu podmioty na rynku). W czerwcu 2014 roku94 Departament Pożytku Publicznego w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej poinformował, że projekt Krajowego Programu Rozwoju Ekonomii Społecznej (KPRES) został przekazany do Kancelarii Prezesa Rady Ministrów w celu skierowania go pod obrady Komitetu Stałego Rady Ministrów. Decyzja o dalszych działaniach w zakresie procedowania nad dokumentem zostanie podjęta podczas obrad Komitetu Stałego Rady Ministrów. Krajowy Program Rozwoju Ekonomii Społecznej (KPRES) został przygotowany w dialogu strony społecznej i administracji publicznej, i po przyjęciu przez rząd ma być dokumentem rządowym, który pokazuje kluczowe kierunki interwencji publicznej tworzące jak najlepsze warunki dla rozwoju ekonomii społecznej i przedsiębiorstw społecznych. Adresowany jest przede wszystkim do instytucji publicznych kreujących i realizujących konkretne polityki, jak również do osób działających w sektorze ekonomii społecznej. KPRES powstawał w ramach prac Zespołu ds. rozwiązań systemowych w zakresie ekonomii społecznej. Został przyjęty przez zespół i skierowany do Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej w lipcu 2013.
94
Zob. T.Schimanek, op. cit.
65
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
Regulacje prawne w zakresie działania przedsiębiorstw społecznych w Polsce Badacze związani z tematyką ekonomii społecznej w Polsce datę jej odrodzenia określają na rok 2005. Nastąpiło to za sprawą dwóch głównych czynników. Jednym z nich była możliwość wsparcia działań w obszarze ekonomii społecznej ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL, realizowanej w Polsce w latach 2005-2008, drugą działania polskiego rządu, które zaowocowały uchwaleniem ustawy o zatrudnieniu socjalnym (2003) i ustawy spółdzielniach socjalnych (2006)95. IW EQUAL umożliwiła poznanie praktyki przedsiębiorczości społecznej w innych krajach Unii Europejskiej oraz podjęcie dyskusji nad określeniem, czym jest ekonomia społeczna w Polsce i jaka może być jej rola w rozwiązywaniu problemów społecznych. W ramach projektów realizowanych w temacie „Ekonomia społeczna” IW EQUAL powstało kilkanaście przedsiębiorstw społecznych, około 30 podmiotów je wspierających, wypracowanych zostało wiele praktycznych rozwiązań i mechanizmów z zakresu ekonomii społecznej. IW EQUAL, a zwłaszcza działania sieci tematycznej ekonomia społeczna, zaowocowały również podjęciem debaty publicznej dotyczącej finansowania ekonomii społecznej, a także zmian środowiska prawnego. Postulaty w tym ostatnim obszarze zebrane zostały w „Białej Księdze Prawa Przedsiębiorczości Społecznej w Polsce”. EUQAL przyczynił się także do powstania Stałej Konferencji Ekonomii Społecznej (SKES) czyli dobrowolnego, wielostronnego porozumienia organizacji i osób reprezentujących nurt ekonomii społecznej, służącego promowaniu ekonomii społecznej, integracji środowisk z nią związanych oraz prowadzeniu działań rzeczniczych. Z kolei wspomniane wcześniej nowe regulacje ustawowe zaowocowały powstawaniem spółdzielni socjalnych oraz centrów aktywności społecznej i klubów integracji społecznej. Dotychczas nie dopracowaliśmy się w Polsce ustawowych definicji ekonomii społecznej czy też przedsiębiorstwa społecznego96. Choć nie ograniczyło to jej powstania, wspieranego w pewnym zakresie ze środków publicznych krajowych i unijnych, to obecnie brak regulacji prawnych staje się istotnym hamulcem dla dalszego rozwoju przedsiębiorczości społecznej. Dzieje się tak przede wszystkim dlatego, że przedsiębiorstwa społeczne działają na styku działalności komercyjnej i niekomercyjnej, który w polskim porządku prawnym jest niedookreślony. To uniemożliwia czytelną identyfikację przedsiębiorstw społecznych i utrudnia ich relacje zarówno z sektorem publicznym, jak gospodarczym, a także pozarządowym. Powoduje także, że przedsiębiorstwa społeczne
Ibidem. Ibidem.
95 96
66
Wymiary przedsiębiorczości społecznej
muszą stosować się do oddzielnych regulacji dotyczących działalności gospodarczej oraz prawa regulującego działalność nie nastawioną na zysk. Obecnie działalność przedsiębiorstw społecznych i podmiotów je wspierających opiera się o istniejące regulacje prawne dotyczące97: ÎÎ działalności gospodarczej: Działalność gospodarczą w Polsce, w różnych jej aspektach reguluje ponad 120 ustaw i blisko 120 rozporządzeń, fundamentem jest jednak ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (Dz. U. 2007 Nr 155, poz. 1095 z późn. zm.). Reguluje ona podstawowe zasady i warunki prowadzenia działalności gospodarczej, niezależnie od formy prawnej, w jakiej jest prowadzona czy też struktury właścicielskiej podmiotu ją prowadzącego. W przypadku podmiotów nie działających w celu osiągnięcia zysku dodatkowo kwestie działalności gospodarczej określa ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz.U. 2003, nr 96 poz. 873 z późn. zm.). ÎÎ działalności nie nastawionej na zysk – pożytku publicznego: Sferę tę reguluje ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz.U. 2003, nr 96 poz. 873 z późn. zm.) oraz rozporządzenia wykonawcze do niej, przede wszystkim rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 15 grudnia 2010 r. w sprawie wzoru oferty i ramowego wzoru umowy dotyczących realizacji zadania publicznego oraz wzoru sprawozdania z wykonania tego zadania (Dz. U. z 2011, nr 6 poz. 25). ÎÎ form prawnych wykorzystywanych do prowadzenia przedsiębiorstw społecznych: ÎÎ ustawa z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych (Dz. U. 2006, nr 94, poz. 651, z późn. zm.), regulująca tworzenie i działanie spółdzielni socjalnych, ÎÎ ustawa z 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach (Dz. U. z 1991 r. Nr 46, poz. 203 z późn. zm.), regulująca tworzenie i działanie fundacji, ÎÎ ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach (Dz. U. z 2001 r. Nr 79, poz. 855 z późn. zm.), regulująca tworzenie i działanie stowarzyszeń, ÎÎ ustawa z dnia 15 września 2000 roku Kodeks spółek handlowych (Dz. U. z 2000, nr 94, poz. 1037 z późn. zm.), regulująca tworzenie i działanie spółek prawa handlowego, w tym z ograniczoną odpowiedzialnością, ÎÎ ustawa z dnia 16 września 1982 r. – Prawo spółdzielcze (Dz. U. z 2003 r. Nr 188, poz. 1848 z późn. zm.), regulująca tworzenie i działalność spółdzielni,
97
Za: www.ekonomiaspoleczna.pl/wiadomosc/789151.html, 31.05.2014.
67
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
ÎÎ ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz. U. z 1997 r. Nr 123, poz. 776 z późn. zm.), regulująca tworzenie i działalność zakładów aktywizacji zawodowej i warsztatów terapii zajęciowej, ÎÎ rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 14 grudnia 2007 r. w sprawie zakładów aktywności zawodowej (Dz. U. z 2007 r. Nr 242, poz. 1776, z późn. zm.), ÎÎ rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 25 marca 2004 r. w sprawie warsztatów terapii zajęciowej (Dz. U. z 2004 r. Nr 63, poz. 587 z późn. zm.), ÎÎ integracji społeczno-zawodowej osób zagrożonych marginalizacją: Kluczowe znaczenie mają – obok ustawy o spółdzielniach socjalnych – trzy akty prawne: ÎÎ ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym (Dz. U. 2003, nr 122 poz. 1143 z późn. zm.), regulująca m.in. tworzenie i działanie centrów integracji społecznej i klubów integracji społecznej, ÎÎ ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz. U. 2004, nr 99, poz. 1001, z późn. zm.), ÎÎ ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. 2004, nr 64, poz. 593, z późn. zm.)98. Szczególne regulacje dotyczą osób niepełnosprawnych. Obok wymienionej wyżej ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych istotna jest również ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz. U. 1994, Nr 111, poz. 535, z późn. zm.) dotycząca osób chorych psychicznie. ÎÎ wsparcia ze strony państwa: Specjalne formy wsparcia ze strony państwa przewidziane są dla spółdzielni socjalnych. W pozostałych przypadkach przedsiębiorstwa społeczne wykorzystują te formy wsparcia bezpośredniego (dotacje) lub pośredniego (zwolnienia z danin publicznych, preferencje w ubieganiu się o zamówienia publiczne), które dostępne są dla organizacji pozarządowych lub też przedsiębiorców. W roku 2010 po raz pierwszy powstały spółdzielnie socjalne, których założycielami były osoby prawne. Taką możliwość wprowadziła znowelizowana w 2009 roku ustawa o spółdzielniach socjalnych. Przed nowelizacją spółdzielnie socjalne mogły być
Ibidem.
98
68
Wymiary przedsiębiorczości społecznej
tworzone jedynie przez osoby fizyczne, od 2010 roku założycielami spółdzielni mogły być również osoby prawne (co najmniej dwie) będące jednostkami samorządu terytorialnego i/lub organizacjami pozarządowymi. Inną zmianą wprowadzoną wspomnianą nowelizacją ustawy o spółdzielniach socjalnych jest tak zwana klauzula społeczna w zamówieniach publicznych. Umożliwia ona stosowanie przez zamawiającego preferencji dotyczących wykonawców, stosujących instrumenty wspomagające pracowników, w szczególności należących do grup wykluczonych z rynku pracy, a więc na przykład przedsiębiorstw społecznych. To rozwiązanie może zwiększyć szanse w pozyskiwaniu zamówień publicznych przez przedsiębiorstwa społeczne99. Ułatwieniu zakładania spółdzielni socjalnych przez absolwentów centrów integracji społecznej (CIS) i klubów integracji społecznej (KIS) posłużyła zmiana w ustawie o zatrudnieniu socjalnym z 2011 roku, dająca im możliwość ubiegania się o dofinansowanie na wspólną działalność gospodarczą w formie spółdzielni socjalnej. Uczestnicy CIS i KIS zostali uznani za osoby poszukujące pracy, co pozwala im ubiegać się o wsparcie z Funduszu Pracy na utworzenie spółdzielni socjalnej czy też podjęcie własnej działalności gospodarczej. Wcześniej nie mogli tego robić, bo tracili status bezrobotnego. W podobnym duchu znowelizowano ustawę o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy z 2010 roku, w której doprecyzowano zapisy dotyczące sytuacji osoby bezrobotnej zakładającej spółdzielnię socjalną w kontekście utraty statusu bezrobotnego. Potwierdzono również możliwości refundowania z Funduszu Pracy składki na ubezpieczenie społeczne osób zatrudnionych w spółdzielni socjalnej. Wprowadzone zmiany rzeczywiście przyczyniły się do zwiększenia liczby rejestrowanych spółdzielni socjalnych, w tym także założonych przez osoby prawne. Co prawda w latach 2010-2011 pojawiło się stosunkowo niewiele spółdzielni zakładanych przez samorządy lub organizacje pozarządowe, ale w 2012 i 2013 roku zaczęły one powstawać coraz częściej100. Na koniec 2013 roku można szacować ich liczbę na kilkadziesiąt, w większości zakładanych przez samorządy terytorialne. Samorządy tworząc spółdzielnie socjalne wnoszą do nich swój majątek, na przykład w postaci budynków, maszyn, środków transportu, co stanowi istotne wzmocnienie prowadzonej przez spółdzielnie działalności. Klauzula społeczna wprowadzona nowelizacją ustawy o spółdzielniach socjalnych ma charakter prozatrudnieniowy, ale w założeniu miała ułatwiać także spółdzielniom socjalnym dostęp do zamówień publicznych. Dotychczas jednak zamawiający
99
Zob. T. Schimanek, op. cit. Ibidem.
100
69
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
marginalnie wykorzystują to rozwiązanie, na dodatek zapis w prawie zamówień publicznych jest różnie interpretowany w kontekście spółdzielni socjalnych. Interpretacje intencjonalne mówią, że jeżeli zamawiający wymaga na przykład zatrudnienia trzech osób bezrobotnych, to trzej pracujący członkowie spółdzielni socjalnej, którzy tworząc spółdzielnię byli bezrobotni, spełniają ten wymóg, ponieważ cały czas są w procesie integracji społeczno-zawodowej. Interpretacje literalne mówią, że status pracowników spółdzielni socjalnej nie ma znaczenia, ale z ustawy wynika, że musi ona do realizacji zamówienia zatrudnić dodatkowo trzech bezrobotnych. Ta ostatnia interpretacja z uwagi na dość słaby potencjał spółdzielni socjalnych nie tylko nie ułatwia, ale utrudnia im dostęp do zamówień publicznych. Zmniejszenie liczby osób wykluczonych społecznie w połączeniu ze wsparciem tworzenia spółdzielni socjalnych w ramach środków unijnych wywołało zjawisko tzw. creamingu101, czyli tworzenia spółdzielni przez osoby, które mają największe szanse na znalezienie zatrudnienia. Trudno ocenić, czy skala tego zjawiska jest duża, z pewnością jednak budzi ono wątpliwości z punktu widzenia idei spółdzielczości socjalnej, a przede wszystkim zmniejsza efektywność wykorzystania środków unijnych. Należy odróżnić to zjawisko od coraz częstszego zakładania spółdzielni socjalnych przez młodych bezrobotnych, w przypadku których ta droga jest często jedyną szansą na znalezienie zatrudnienia, a co za tym idzie, skutecznym sposobem na zapobieżenie ich wykluczeniu zawodowemu i społecznemu.
Wsparcie przedsiębiorczości społecznej w perspektywie finansowej 2014-2020 Obecnie trwają intensywne prace nad kształtem dokumentów strategicznych, dotyczących wydatkowania środków na rozwój ekonomii społecznej na poziomie regionalnym oraz krajowym w ramach przyszłej perspektywy finansowej Unii Europejskiej 2014-2020 oraz ze środków budżetu państwa. Podstawowym dokumentem, który na poziomie krajowym określał będzie kierunki działań systemowych na rzecz ekonomii społecznej i jej otoczenia finansowanych ze środków unijnych, jest projekt Programu Operacyjnego Wiedza, Edukacja, Rozwój (PO WER). Dużą rolę w pobudzaniu rozwoju sektora ekonomii społecznej i wspieraniu funkcjonujących już takich podmiotów odegrają także poszczególne województwa w ramach regionalnych programów operacyjnych.
Zob. J. Hausner (red.), op. cit.
101
70
Wymiary przedsiębiorczości społecznej
Jak wspomniano wcześniej, rola ekonomii społecznej w rozwoju gospodarczym oraz społecznym została dostrzeżona także na poziomie krajowym, co zaowocowało włączeniem problematyki ekonomii społecznej do zapisów długookresowej Strategii Rozwoju Kraju 2030 oraz Strategii Rozwoju Kapitału Społecznego. Reintegracyjna działalność przedsiębiorstw społecznych wpisuje się w cele unijnej strategii Europa 2020, która wskazuje na potrzebę budowania inteligentnego i zrównoważonego wzrostu gospodarczego, który sprzyjać będzie także integracji społecznej. Zwiększone zainteresowanie ze strony Unii Europejskiej inicjatywami, łączącymi działalność społeczną z osiąganiem celów społecznych, przełożyło się na konkretne propozycje działań wspierających sektor przedsiębiorczości społecznej w Europie. W październiku 2011 roku Komisja Europejska przedstawiła komunikat Inicjatywa na rzecz przedsiębiorczości społecznej (Social Business Initiative), w którym przedstawiono propozycje mające wspierać rozwój przedsiębiorstw społecznych. W dokumencie tym wskazano na potrzeby działań, które przyczynią się do rozwoju ekonomii społecznej i zwiększą skalę ich wpływu na rynek. Działania przewidziane w ramach programu będą kierowane na: ÎÎ poprawę dostępu do finansowania, przez ułatwienie dostępu do finansowania prywatnego, ÎÎ uruchomienie funduszy europejskich, ÎÎ lepsze eksponowanie przedsiębiorczości społecznej, przez tworzenie narzędzi do poznania sektora i pokazywania przedsiębiorczości społecznej, wzmocnienie potencjału zarządczego, ÎÎ profesjonalizację i tworzenie sieci przedsiębiorstw społecznych, ÎÎ poprawę otoczenia prawnego, przez stworzenie europejskich form prawnych dostosowanych do potrzeb europejskiej przedsiębiorczości społecznej, zamówienia publiczne, ÎÎ pomoc państwa. Drugim ważnym dokumentem, który określił kierunek prac nad regulacjami dotyczącymi wsparcia ekonomii społecznej w nowej perspektywie w poszczególnych państwach członkowskich, był projekt rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie Europejskiego Funduszu Społecznego na lata 2014–2020102. Jednym z obszarów, który zostanie objęty przewidywanym wsparciem w ramach programu, są działania na rzecz włączenia społecznego i powrotu na rynek pracy osób bezrobotnych, realizowane przez http://www.mrr.gov.pl/aktualnosci/Fundusze_Europejsk ie_2014_2020/Documents/Za%C5%82_UP_15.01.2013_ za%C5%82%C4%85czniki.pdf, 09.07.2014
102
71
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
przedsiębiorstwa społeczne. Zwiększone zainteresowanie potencjałem sektora przedsiębiorczości społecznej ze strony Komisji Europejskiej i w konsekwencji przygotowanie wspomnianych wyżej dokumentów, wpłynęło na kierunek prac nad analogicznymi dokumentami dotyczącymi wsparcia ekonomii społecznej na poziomie Polski. Od początku 2012 roku Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, odpowiedzialne za kreowanie krajowej polityki rozwoju, pracuje nad dokumentami, które będą podstawą wdrażania funduszy europejskich w Polsce. Jednym z głównych dokumentów jest Umowa Partnerstwa103, czyli rodzaj kontraktu między Polską a Komisją Europejską, w którym Polska wskazuje, jak dzięki funduszom unijnym chce zrealizować swoje cele rozwojowe. Założenia tego dokumentu zostały przyjęte przez rząd 15 stycznia 2013 roku, a pod koniec sierpnia 2013 roku zakończyły się konsultacje społeczne projektu umowy. Następnie Ministerstwo Rozwoju Regionalnego przygotowało założenia, a później projekt Programu Operacyjnego Wiedza, Edukacja, Rozwój, który będzie w całości finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego. Zakres tematyczny programu wpisuje się w cele określone w strategii Europa 2020. Co ważne, w przyszłym programie większą rolę we wdrażaniu funduszy będą odgrywały regiony, ponieważ zgodnie z planami 60% funduszy strukturalnych zarządzanych będzie właśnie przez instytucje na poziomie regionalnym. Program Operacyjny Wiedza, Edukacja, Rozwój, który jest kontynuacją Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, został opracowany w odpowiedzi na potrzeby zwiększenia efektywności i skuteczności polityk publicznych w obszarach zatrudnienia, włączenia społecznego, edukacji, szkolnictwa wyższego, zdrowia i dobrego rządzenia. W związku z przyjęciem przez Komisję Europejską Inicjatywy na rzecz zatrudnienia osób młodych w ramach PO WER wdrażane będą w Polsce zapisy tej inicjatywy. Jak podkreśla Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, program powstał w wyniku prac prowadzonych z udziałem przedstawicieli między innymi administracji samorządowej, partnerów społecznych i organizacji pozarządowych. Na etapie początkowych prac nad programem w środowisku ekspertów związanych z sektorem ekonomii społecznej pojawiły się postulaty stworzenia odrębnego programu operacyjnego, skierowanego do ekonomii społecznej. W przyszłym okresie programowania kontynuowane będą działania mające zbudować sieć wsparcia, sprzyjającą rozwojowi ekonomii społecznej zarówno na poziomie krajowym przez realizację projektów systemowych w ramach PO WER, jak i na poziomie regionalnym poprzez kierowanie środków na tworzenie i funkcjonowanie instytucji Zob.http://www.mrr.gov.pl/fundusze/fundusze_europejskie_2014_2020/programowanie_2014_2020/umowa_partnerstwa/strony/ glowna.aspx, 09.07.2014.
103
72
Wymiary przedsiębiorczości społecznej
świadczących usługi wsparcia podmiotów ekonomii społecznej. Na podstawie dotychczasowych doświadczeń z realizacji EFS w Polsce przyjęto założenie, że na poziomie regionalnym Europejski Fundusz Społeczny będzie finansował bezpośrednie wsparcie osób, by poprawić ich sytuację na rynku pracy, natomiast PO WER jako program krajowy (także finansowany z EFS) będzie koncentrował się na poprawie ram funkcjonowania poszczególnych polityk sektorowych. Wsparcie na rzecz rozwoju sektora ekonomii społecznej i jego otoczenia zostało zapisane w PO WER przede wszystkim w priorytecie inwestycyjnym 9.8. Wspieranie gospodarki społecznej i przedsiębiorstw społecznych. Celem projektowanych w tym obszarze działań ma być wzmocnienie koordynacji na rzecz rozwoju ekonomii społecznej, w tym w zakresie sektorowych polityk publicznych i polityk regionalnych, a także tworzenie warunków rozwoju sektora ekonomii społecznej104. Jak podkreślono w uzasadnieniu, sektor ekonomii społecznej jest postrzegany przez administrację publiczną jako ważny instrument polityki publicznej przyczyniający się do pobudzania wzrostu zatrudnienia oraz przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu i ubóstwu. Rozwój ekonomii społecznej ma więc podstawowe znaczenie z punktu widzenia długofalowego celu programu, którym jest zwiększenie skuteczności i efektywności polityk publicznych.
2.3. Wymiar praktyczny: rola przedsiębiorczości społecznej w rozwoju społecznym Przedsiębiorczość społeczna a rozwój społeczno-gospodarczy Przedsiębiorczość jest integralną częścią gospodarki rynkowej. Szerokorozumianą przedsiębiorczość społeczną umieścić można pomiędzy przedsiębiorczością tradycyjną a dobroczynnością. Od klasycznego ujęcia przedsiębiorczości odróżnia się brakiem wyłącznie celów biznesowych, przede wszystkim koncentruje się na zmianach społecznych i rozwiązywaniu szeroko pojętych problemów społecznych. Od dobroczynności odróżnia się przedsiębiorczą strategią działań. Przedsiębiorczość społeczna w teorii posiada trzy cechy charakterystyczne: ÎÎ cel społeczny, ÎÎ innowacyjność, ÎÎ samowystarczalność.
Zob. http://ec.europa.eu/social/main.jsp?catId=1006&langId=en, 09.07.2014.
104
73
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
Rozwiązywanie problemów społecznych, działania prewencyjne i naprawcze, kształtowanie odpowiedzialności postawy w stosunku do kwestii społecznych – wszystko to w połączeniu z odpowiedzialnym i troskliwym sektorem publicznym oraz inicjatywną i doświadczeniem sektora prywatnego, daje idealną szansę dla zmiany. Bez wątpliwości dotychczasowe doświadczenie realizowanych inicjatyw przedsiębiorczości społecznej uwidaczniają kwestie braku rozwiązań tradycyjnej polityki społecznej w zakresie niektórych problemów społecznych. Jaką role zatem ogrywają przedsiębiorstwa społeczne w rozwoju społecznym? Zachowania przedsiębiorcze i dążenie do stabilnej i zbilansowanej sytuacji finansowej przedsiębiorstw społecznych, a także nastawienie na cele społeczne powodują redukcje problemów społecznych w otoczeniu. Dużym wyzwaniem jest ocena wpływu przedsiębiorczości społecznej na rozwój społeczny, ponieważ działania te często są oceniane w ujęciu makroekonomicznym, indywidualnym, regionalnym, lokalnym, zadaniowym lub programowym, ale nie w perspektywie wielowymiarowej. Swoją działalnością przedsiębiorczość społeczna wymusza zmiany społeczne oraz rozwiązywanie problemów społecznych, w kontekście których tradycyjne narzędzia i mechanizmy tracą swoją efektywność. Realizacja celów polityki społecznej wymaga nowych i skutecznych narzędzi walki z problemami społecznymi. Według F. Perrini i C. Verro „przedsiębiorcy społeczni są promotorami zmian społecznych, pionierami innowacyjności w sektorze społecznym, dzięki przedsiębiorczej zdolności do nowatorskiego myślenia, umiejętności rozwijania możliwości i zdolności do konkretnego przedstawiania jakości swoich idei i oceny ich społecznego oddziaływania”105. Przedsiębiorczość społeczna może rozwiązać wiele problemów, z którymi nie mogą sobie poradzić organizacje sektora pozarządowego. Brak działań przedsiębiorczych często jest powodem nieefektywności. Ze względu na brak stałego finansowania, działania organizacji pozarządowych są bardzo uzależnione od dotacji, grantów i „donorów” finansowych. Sporą część swojej pracy muszą poświęcać poszukiwaniom zasobów i środków finansowych na realizację założonych celów społecznych. Właśnie dlatego organizacje pozarządowe (zwłaszcza małe) mają mniejszą siłę przebicia na rynku w przeciwieństwie do przedsiębiorstw społecznych, które same generują zyski na realizacje postawionych celów. Swoją działalność przedsiębiorstwa społeczne mogą kierować na różne dziedziny życia, m.in. zrównoważony rozwój, ochrona środowiska, rozwój społeczno-gospodarczy,
J. Mair, J. Robinson, K. Hockerts (red.), Przedsiębiorczość społeczna, WSP TWP w Warszawie, Warszawa 2010, s. 83.
105
74
Wymiary przedsiębiorczości społecznej
edukacja i badania, poprawa jakości życia oraz zdrowia określonych grup społecznych, kultura, sztuka, a także walka z ubóstwem, głodem i bezdomnością. Niewątpliwie jednym z najbardziej znaczących obszarów oddziaływania przedsiębiorczości społecznej jest rynek pracy. Tworzenie nowych miejsc pracy jest dużą szansą dla ludzi wykluczonych bądź zagrożonych wykluczeniem społecznym. Przedsiębiorstwa społeczne mogą zarówno tworzyć popyt, jak i podaż na rynku pracy. Odgrywają także funkcję edukacyjną. Prowadzą programy edukacyjne, podnoszą kompetencje i kwalifikacje zawodowe. Przedsiębiorczość społeczna zapewnia szanse zatrudnienia i szkolenia zawodowego dla grup społecznych znajdujących się w niekorzystnej sytuacji (osoby długotrwale bezrobotne, niepełnosprawne, bezdomne, kobiety wracające do pracy po długiej przerwie związanej z wychowaniem dzieci). Fakt zatrudniania pracowników z grup wykluczonych społecznie absolutnie nie oznacza tym samym obniżenia jakości wykonywanej pracy przedsiębiorstwa. Wręcz przeciwnie, prowadzi aktywizację zawodową osób bezrobotnych bądź pochodzących z grup ryzyka, a do tego wywiązuje z zaplanowanego do wykonania działań. Przedsiębiorstwa społeczne wspierają terytorialny podział miejsc pracy, rozwój gospodarczy poprzez wzrost dochodowości firmy. Społeczeństwo odczuwa korzyści dzięki zwiększeniu dostępności do dóbr i usług, podwyższaniu umiejętności pracowników, często też poprzez ulepszenie infrastruktury. Nowe przedsiębiorstwa społeczne sprawują też funkcję motywującą społeczność, proponuję różne przedsięwzięcia, pokazuję możliwości rozwiązania istniejących problemów społecznych, zwiększają poczucie kontroli. Kolejnym plusem przedsiębiorczości społecznej w kontekście rozwoju społecznego jest tworzenie i rozwijanie innowacji106, które wiążą się z pojawianiem się nowych innowacyjnych produktów i usług. Dzięki działaniom biznesowym i non-profitowym, przedsiębiorstwa koncentrują się na nowych sposobach i metodach tworzenia zmian społecznych. Poszukiwanie alternatywnych rozwiązań stanowi punkt wyjścia dla innowacji społecznych107. Skutecznością cechują się działania brazylijskiej przedsiębiorczyni społecznej V. Khosa, która opracowała domowy model opieki dla pacjentów z AIDS. Pomysł był na tyle skuteczny, że został przeniesiony do sektora publicznego i zmienił politykę zdrowotną rządu w tej kwestii. Aravind Eye Hospitals jest przedsiębiorstwem społecznym, które powstało w celu leczenia wzroku najbiedniejszych ludzi Indii. Usługi, Według Głównego Urzędu Statystycznego http://old.stat.gov.pl/gus z dnia 11.07.2014 r. Innowacja to wdrożenie nowego lub istotnie ulepszonego produktu (wyrobu lub usługi) lub procesu, nowej metody organizacyjnej lub nowej metody marketingowej w praktyce gospodarczej, organizacji miejsca pracy lub stosunkach z otoczeniem. Produkty, procesy oraz metody organizacyjne i marketingowe nie muszą być nowością dla rynku na którym operuje przedsiębiorstwo, ale muszą być nowością przynajmniej dla samego przedsiębiorstwa. Produkty, procesy i metody nie muszą być opracowane przez samo przedsiębiorstwo, mogą być opracowane przez inne przedsiębiorstwo bądź przez jednostkę o innym charakterze. 107 Innowacje społeczne, według Komisji Europejskiej, to nowe pomysły (produkty, usługi i modele), które jednocześnie spełniają potrzeby społeczne (skuteczniej niż alternatywy) i tworzą nowe relacje społeczne i współpracę. [http://ec.europa.eu z dnia 11.07.2014 r.] 106
75
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
które oferuje ta organizacja nie mają innowacyjnego charakteru. Innowacja tkwi w organizacji pracy i docieraniu do ludzi znajdujących się w ciężkiej sytuacji finansowej. Obecnie, przedsiębiorstwo rozszerza pole swojej działalności i prowadzi punkty okulistyczne, rehabilitację okulistyczną, specjalistyczne badania diagnostyczne dla dzieci oraz wiele innych działań o charakterze społecznym. Oprócz rozwoju kapitału ekonomicznego i innowacji społecznych, przedsiębiorczość społeczna wpływa na rozwój kapitału społecznego poprzez wzmocnienie więzi społeczny, których wymiar ekonomiczny przyczynia się do pomnażania kapitału108. Budowanie kapitału społecznego jest katalizatorem dalszych sukcesów przedsiębiorczości społecznej. Kapitał społeczny napędza gospodarkę społeczną i przyczynia się do rozwoju społeczeństwa. Zmniejszenie kapitału społecznego oznacza zmniejszenie więzi między ludźmi i obniżenie poziomu zaufania. W rezultacie osłabienia więzi społecznych proces podejmowania decyzji staje się trudniejszy, a państwo powinno pełnić rolę spójnika w rozwoju społeczno-gospodarczym. Wysoki poziom kapitału społecznego oznacza silne relacje wewnątrz grup społecznych, szybki proces podejmowania decyzji i wysoki poziom zaufania. Kiedy kapitał społeczny charakteryzuje się wysokim indeksem integracji i współpracy łatwiej jest wprowadzać zmiany i tworzyć nowe przedsięwzięcia społeczne. W takich sytuacjach narzędzia pracy socjalnej i przedsiębiorstw społecznych stają się integralną i skuteczną strategią zmian społecznych.
Spółdzielnie socjalne rozwiązaniem problemów społecznych Przedsiębiorczość społeczna przyczynia się do kształtowania sprawiedliwego zachowania w zwalczaniu problemów społecznych. Redukcja wykluczenia, a przy tym wzmocnienie integracji jest wielkim sukcesem społecznym każdego przedsiębiorstwa. Zwiększają poczucie niezależności i zaradności grup społecznych. Przedsiębiorstwa społeczne również wspomagają poprawę infrastruktury. Zajmują się poprawą i renowacją starych budynków, budują mieszkania dla mniej zamożnych lub wykluczonych grup społecznych, tworzą nowe ośrodki sportowo-rekreacyjne. Wszystkie wspomniane działania pomagają budować „zdrowy” kapitał społeczny. Spółdzielnia socjalna jest szczególnym rodzajem przedsiębiorstwa społecznego, które ma na celu prowadzenie wspólnego przedsięwzięcia w oparciu o osobistą pracę członków spółdzielni109. Służy to reintegracji społecznej poprzez udział w życiu społeczności lokalnej. Zatrudnienie w spółdzielniach socjalnych podtrzymuje samodzielną T. Gołąb, T. Ochinowski, W. Szpringer, Przedsiębiorczość społeczna. Nowe spojrzenie na rozwój społeczności lokalnych, Warszawa 2010. Ustawa z dn. 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych (Dz.U. z 2006 r., Nr 94, poz. 651) art. 2, ust. 1.
108 109
76
Wymiary przedsiębiorczości społecznej
możliwość do świadczenia pracy na rynku. Zatem spółdzielnie socjalne powstają i funkcjonują w oparciu o dwa podstawowe cele. Po pierwsze, prowadzenie przedsiębiorstwa na wolnym rynku, a po drugie, włączenie spółdzielców w życie zawodowe i społeczne, odbudowanie ich umiejętności tworzenia relacji w pracy, rodzinie oraz w szerszej grupie społeczności lokalnej110.
Jak założyć spółdzielnię socjalną? Ustawa o spółdzielniach socjalnych bardzo dokładnie określa zasady tworzenia spółdzielni socjalnych. Spółdzielnie mogą być założone przez osoby zagrożone marginalizacją, wykluczeniem społecznym, mające jednak pełną zdolność do czynności prawnych (są pełnoletnie i nie są całkowicie ubezwłasnowolnione)111. Spółdzielnie socjalną mogą założyć osoby (według ustawy): ÎÎ bezrobotne, zgodnie z art. 2 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. ÎÎ wymienione w art. 1 ust. 2 pkt 1-4, 6 i 7 ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym tj.: ÎÎ bezdomne realizujące indywidualny program wychodzenia z bezdomności, w rozumieniu przepisów o pomocy społecznej, ÎÎ uzależnione od alkoholu, po zakończeniu programu psychoterapii w zakładzie lecznictwa odwykowego, ÎÎ uzależnieni od narkotyków lub innych środków odurzających, po zakończeniu programu terapeutycznego w zakładzie opieki zdrowotnej, ÎÎ chorzy psychicznie, w rozumieniu przepisów o ochronie zdrowia psychicznego, ÎÎ długotrwale bezrobotni w rozumieniu przepisów o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, ÎÎ zwolnione z zakładów karnych, mające trudności w integracji ze środowiskiem, w rozumieniu przepisów o pomocy społecznej, ÎÎ uchodźcy realizujący indywidualny program integracji, w rozumieniu przepisów o pomocy społecznej112, ÎÎ osoby niepełnosprawne, zgodnie z przepisami ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób niepełnosprawnych.
B. Kwiatkowska, M. Chrzczonowicz, Jak założyć spółdzielnię socjalną, Warszawa 2008. ibidem. 112 Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym, (Dz.U. z 2011 r., Nr 43, poz. 225, Nr 205, poz. 1211) art. 1 ust. 2 pkt 1-4, 6 i 7. 110 111
77
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
Spółdzielnie socjalne w szczególności mogą założyć osoby wykluczone bądź zagrożone wykluczeniem z rynku pracy. Nowelizacja ustawy z 2009 r. dopuszcza powoływanie spółdzielni również przez: ÎÎ inne osoby niż wskazane w ust 1, o ile liczba tych osób nie stanowi więcej jak 50% ogólnej liczby założycieli113, ÎÎ kościelne osoby prawne, ÎÎ organizacje pozarządowe w rozumieniu przepisów ustawy114 o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie lub jednostki samorządu terytorialnego. Do powołania spółdzielni socjalnej potrzebna jest grupa minimum 5 osób, maksymalnie dopuszcza się 50 lub 2 osoby prawne. Wyjątkiem nie określającym limitu członków są spółdzielnie socjalne, które powstały z przekształcenia spółdzielni inwalidów, bądź też spółdzielni niewidomych. Zgodnie z ustawą, co najmniej połowę członków stanowić muszą osoby wykluczone bądź zagrożone wykluczeniem z rynku pracy. W sytuacji, gdy założycielami spółdzielni są organizacje pozarządowe, jednostki samorządu terytorialnego lub kościelne osoby prawne, wtedy są one zobowiązane do zatrudnienia w spółdzielni minimum pięć osób, spośród osób szczególnie zagrożonych wykluczeniem bądź wykluczonych z rynku pracy (wymienionych w art. 4 ust. 1 ustawy o spółdzielniach socjalnych)115 w ciągu pół roku od dnia wpisu spółdzielni do Krajowego Rejestru Sądowego. Po zebraniu odpowiedniej grupy członków spółdzielni powinien powstać dokument, który określa cele i zasady działalności danej spółdzielni. Takim dokumentem jest statut, który powinien zawierać następujące elementy: ÎÎ nazwę spółdzielni socjalnej zawierającą oznaczenie „Spółdzielnia socjalna”, ÎÎ siedzibę, teren działania oraz czas trwania (w sytuacji gdy spółdzielnia została powołana na konkretny czas), ÎÎ przedmiot działalności danej spółdzielni zgodnie z kategoryzacją w Polskiej Klasyfikacji Działalności, który powinien zawierać informację o działalności na rzecz reintegracji społecznej i zawodowej, ÎÎ obowiązki oraz zasady przyjmowania nowych członków oraz kompetencje władz spółdzielni socjalnej, ÎÎ możliwość zmiany statutu, ÎÎ reguły podziału nadwyżki bilansowej oraz wysokość wpisowego. Ustawa z dn. 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych (Dz.U. 2006 r., Nr 94, poz. 651) art. 4, ust. 2 pkt 1. Zgodnie z ustawą z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie Organizacjami pozarządowymi są:1. niebędące jednostkami sektora finansów publicznych, w rozumieniu ustawy o finansach publicznych, 2. niedziałające w celu osiągnięcia zysku: osoby prawne lub jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej, którym odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną, w tym fundacje i stowarzyszenia, z zastrzeżeniem ust. 4. 115 Ustawa z dn. 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych (Dz.U. 2006 r., Nr 94, poz. 651) art. 5a, ust.1. 113
114
78
Wymiary przedsiębiorczości społecznej
W statucie niezbędne jest określenie wysokości wpisowego w odniesieniu do każdego członka. Opłata wpisowa nie podlega zwrotowi. Jej wysokość zależy od decyzji, jaką podejmą założyciele spółdzielni. Przeciętnie opłata wpisowa w spółdzielniach socjalnych wynosi od 50 do 100 zł. Z wpłaty wpisowej członków spółdzielni oraz z części nadwyżki bilansowej, darowizn, spadków na rzecz spółdzielni oraz innych źródeł powstaje fundusz zasobowy spółdzielni, który nie podlega podziałowi między członków, a w momencie likwidacji spółdzielni jest przeznaczony na cele spółdzielni lub społeczne. Z funduszu zasobowego również są pokrywane w pierwszej kolejności straty. Jeśli funduszu zasobowego nie wystarcza na pokrycie niezbędnych kosztów, wtedy brane są koszty z funduszu udziałowego spółdzielni, który powstaje z wpłat udziałów zadeklarowanych przez członków spółdzielni116. Udział każdego członka określa poziom zysku lub pokrycia strat spółdzielni. W statucie również powinna znaleźć się informacja odnośnie wkładu własnego ruchomego, bądź nieruchomego członków na rzecz spółdzielni. Status powinien zawierać również zasady powoływania organów decyzyjnych spółdzielni: Walne Zgromadzenia, Zarząd i Rada nadzorcza. Walne zgromadzenie jest najważniejszym organem decyzyjnym spółdzielni i obraduje co najmniej raz w roku. Walne Zgromadzenie założycieli podejmuje następujące uchwały: ÎÎ powołanie spółdzielni, ÎÎ przyjęcie statutu, ÎÎ powołanie Zarządu, ÎÎ powołanie Rady Nadzwyczajnej117. Następnym krokiem po zebraniu założycielskim, w ciągu 7 dni powinna nastąpić rejestracja w Krajowym Rejestrze Sądowym. Spółdzielnia socjalna nie uiszcza opłaty sądowej od wniosku o wpis tej spółdzielni do KRS, a także od wniosków o zmiany wpisu oraz nie uiszcza opłaty za ogłoszenie tych wpisów w Monitorze Sądowym i Gospodarczym118. Zgodnie z ustawą o Krajowym Rejestrze Sądowym na rozpatrzenie wniosku jest 14 dni od momentu złożenia. W momencie uzyskania rejestracji w KRS spółdzielnia socjalna uzyskuje osobowość prawną, i jak każde przedsiębiorstwo podlega takim samym przepisom. We właściwym urzędzie statystycznym musi wystąpić o nadanie numeru REGON – Rejestr Gospodarki Narodowej, który jest wydawany w ciągu 7 dni od momentu doręczenia wniosku. Oprócz nr REGON spółdzielnia musi również posiadać Numer Identyfikacji Podatkowej – NIP, który wydaje urząd skarbowy właściwy ze względu na siedzibę spółdzielni. Jak każda firma spółdzielnia
B. Kwiatkowska, M. Chrzczonowicz, Jak założyć spółdzielnię socjalną, Warszawa 2008. T. Gołąb, T. Ochinowski, W. Szpringer, Przedsiębiorczość społeczna. Nowe spojrzenie na rozwój społeczności lokalnych, Warszawa 2010. 118 Ustawa z dn. 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych (Dz.U. 2006 r., Nr 94, poz. 651) art. 6, ust. 3. 116 117
79
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
socjalna będzie potrzebować konta bankowego. W ciągu 7 dni od zatrudnienia pracownika spółdzielnia powinna zgłosić fakt do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Spółdzielnia socjalna ma prawo określić, czy chce odprowadzać podatek VAT – jeśli się zdecyduje, powinna zgłosić ten fakt do właściwego urzędu skarbowego. Działalność spółdzielni socjalnej może zostać wsparta ze środków budżetu państwa lub środków budżetu jednostki samorządu terytorialnego, w szczególności poprzez: ÎÎ dotacje, ÎÎ pożyczki, ÎÎ poręczenia, o których mowa w art. 5a ust. 6, ÎÎ usługi lub doradztwo w zakresie finansowym, księgowym, ekonomicznym, prawnym i marketingowym, ÎÎ zrefundowanie kosztów lustracji119. Zarejestrowana spółdzielnia socjalna może skorzystać z dofinansowania ze środków przekazywanych przez starostę za pośrednictwem Urzędu Pracy z Funduszu Pracy. Jednorazowe wsparcie maksymalne nie może przekroczyć czterokrotnego przeciętnego wynagrodzenia na jednego członka założyciela oraz trzykrotnego przeciętnego wynagrodzenia na członka przystępującego do spółdzielni socjalnej120. Spółdzielnia może ubiegać się również o wsparcie jednostek samorządu terytorialnego w postaci pożyczek, doradztwa w zakresie prawnym, marketingowym, czy finansowym. W ramach dodatkowych preferencji spółdzielnia może również wnioskować o sfinansowanie całości lub części składek na ubezpieczenie emerytalne, rentowe lub wypadkowe osób wykluczonych lub zagrożonych wykluczeniem społecznym zgodnie z art. 4, ust. 1 ustawy o spółdzielniach socjalnych. Jeśli co najmniej jeden z członków ma orzeczenie o niepełnosprawności, spółdzielnia może wystąpić o sfinansowanie wkładu spółdzielni do Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych. Takie dofinansowanie nie może przekroczyć wysokości piętnastokrotnego przeciętnego wynagrodzenia. W momencie skreślenia spółdzielni socjalnej z rejestru przedsiębiorców owa spółdzielnia przestaje istnieć. Taka sytuacja może mieć miejsce w przypadku, gdy nastąpi połączenie z inną spółdzielnią lub kiedy ogłasza się upadłość bądź likwidację spółdzielni. Spółdzielnia socjalna może przejść w stan likwidacji w następujących przypadkach: ÎÎ zaprzestania używania w nazwie oznaczenia „Spółdzielnia Socjalna”; ÎÎ zmniejszenia się liczby członków poniżej pięciu w przypadku osób fizycznych i dwóch w przypadku osób prawnych lub zwiększenia powyżej pięćdziesięciu, Ibidem, art. 15, ust. 1. T. Gołąb, T. Ochinowski, W. Szpringer, Przedsiębiorczość społeczna. Nowe spojrzenie na rozwój społeczności lokalnych, Warszawa 2010.
119 120
80
Wymiary przedsiębiorczości społecznej
ÎÎ naruszenia zasad podziału nadwyżki bilansowej121, ÎÎ zakończenia okresu działalności spółdzielni, który jest wskazany w statucie spółdzielni, ÎÎ zwiększenie się o 20% liczby fachowców w stosunku do ogólnej liczby członków, ÎÎ wskutek zgodnych uchwał walnych zgromadzeń podjętych większością 3/4 głosów na dwóch kolejno po sobie następujących walnych zgromadzeniach, w odstępie co najmniej dwóch tygodni122. W sytuacji likwidacji, środki spółdzielni, które zostają po spłaceniu zobowiązań i po wypłatach udziałów, mogą zostać podzielone między członków w wymiarze nie więcej niż 20%, a pozostałe przechodzą na Fundusz Pracy. Podsumowując, przedsiębiorstwa społeczne powinny być postrzegane jako pozytywna siła, jako łączniki zmian, które wdrażają wiodące innowacje. Przedsiębiorstwa społeczne nie są „panaceum” na problemy społeczne. Są one alternatywą działań w kierunku zmian społecznych. Rola przedsiębiorstw społecznych w rozwoju społeczno-godpodarczym jest nie do przecenienia. Z jednej strony spółdzielnie socjalne dostarczają produkty i usługi na rynku, a z drugiej wykonują czynności na rzecz pożytku publicznego. Oprócz działalności klasycznego przedsiębiorstwa i generowania przychodów, przedsiębiorstwa społeczne wnoszą społeczną wartość dodaną w postaci prewencji i rozwiązywania problemów społecznych, zwiększenie kapitału społecznego i rozwój współpracy międzysektorowej. Pytania sprawdzające 1. Opisz krótko genezę przedsiębiorczości społecznej. 2. Wskaż główne założenia oraz cele przedsiębiorczości społecznej. 3. Wymień i opisz działalność głównych prekursorów przedsiębiorczości społecznej. 4. Podaj definicję „przedsiębiorczości” oraz „przedsiębiorczości społecznej”. 5. Wymień główne założenia projektu ustawy o przedsiębiorczości społecznej. 6. Z jakich podatków i opłat są zwolnione spółdzielnie socjalne? 7. Jaką rolę odgrywają przedsiębiorstwa społeczne w rozwoju społecznym?
Ustawa z dn. 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych (Dz.U. 2006 r., Nr 94, poz. 651) art. 18. Ustawa z dn. 16 września 1982 r. prawo spółdzielcze art. 113, par. 1.
121 122
81
Przedsiębiorczość społeczna i praca socjalna w kontekscie csr oraz kapitału społecznego
Tomasz Barszczewski, Olga Pankiv Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Janusza Korczaka w Warszawie Katedra Przedsiębiorczości Społecznej im. Muhammada Yunusa
3. PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ SPOŁECZNA I PRACA SOCJALNA W KONTEKSCIE CSR ORAZ KAPITAŁU SPOŁECZNEGO
Agnieszka Rymsza Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Janusza Korczaka w Warszawie Katedra Przedsiębiorczości Społecznej im. Muhammada Yunusa
3.1. Kapitał społeczny a praca socjalna i przedsiębiorczość społeczna w kontekście kapitału społecznego Kapitał społeczny jest od kilku dziesięcioleci dość popularnym i modnym pojęciem, zarówno w literaturze naukowej, popularno-naukowej, jak i praktyce społecznej. Jest to koncepcja w dużej mierze mogąca wyjaśniać dany stan rzeczy, ale także może służyć wpływie na pewne wymiary rzeczywistości. Pewne elementy koncepcji kapitału społecznego mogą też być wykorzystywane w pracy socjalnej, stąd miejsce tego tekstu w niniejszej publikacji. Celem niniejszego tekstu jest opis koncepcji kapitału społecznego uznawanych już dziś niejako za klasyczne (każde kolejne mniej lub bardziej odnoszą się do tychże koncepcji lub ich elementów)123 oraz próba zestawienia wymiarów pracy socjalnej z wymiarami/elementami kapitału społecznego.
Pierwszym tekstem autorki niniejszego tekstu, w którym przedstawiała ona klasyczne koncepcje kapitału społecznego był rozdział zatytułowany: Klasyczne koncepcje kapitału społecznego, w książce pod redakcją Tomasza Kaźmierczaka i Marka Rymszy: Kapitał społeczny. Ekonomia społeczna, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2007.
123
83
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
Początek koncepcji, czyli pojęcie kapitału społecznego u Hanifana Niewiele osób wie, że twórcą pojęcia kapitału społecznego był Amerykanin Lyda Judson Hanifan (1879-1932). Nie był on teoretykiem, ale praktycznym reformatorem, który odebrawszy bardzo porządne wykształcenie (otrzymał tytuł magistra z Harvard University w 1909 r.) powrócił do Wirginii Zachodniej, skąd pochodził i gdzie przez 10 lat był stanowym kuratorem (superwizorem) szkół wiejskich. W 1916 r. ukuł on pojęcie kapitału społecznego, aby podkreślić istotność zaangażowania wspólnotowego dla sukcesu szkół. W swej pracy zwrócił uwagę na to, że sąsiedzka współpraca na terenach wiejskich poprzez zmniejszenie kosztów ułatwia wytwarzanie dóbr i generowanie przychodu. Hanifan definiował kapitał społeczny jako: „namacalne substancje (które) liczą się najbardziej w codziennym życiu ludzi: mianowicie dobra wola, towarzystwo, sympatia i stosunki wzajemne między jednostkami i rodzinami, czyli to wszystko, co kształtuje wspólnotę. (…) jednostka jest społecznie bezradna, jeśli jest pozostawiona sama sobie.” (…) Jeśli wchodzi ona w kontakt ze swoimi sąsiadami, nastąpi akumulacja kapitału społecznego, który może natychmiast zaspokoić jej potrzeby społeczne i który może nieść potencjał społeczny wystarczający do istotnego poprawienia warunków życiowych w całej wspólnocie. Społeczność jako całość odniesie korzyść ze współpracy wszystkich jej części, natomiast jednostka odkryje w swoich związkach zalety pomocy, współczucia i towarzystwa swoich sąsiadów”124. Hanifan odniósł się do prawie wszystkich opisywanych później elementów kapitału społecznego, jednak wprowadzone przez niego pojęcie pozostało bez echa przez kilka kolejnych dekad. Do dziś wielu uważa, że twórcą pojęcia kapitału społecznego był Bourdieu, czy Coleman, a niektórzy uważają wręcz, że Robert Putnam.
Kapitał społeczny według Pierre’a Bourdieu Kapitał społeczny jako dostęp do zasobów i inwestycja Pierwszą współczesną analizę koncepcji kapitału społecznego przedstawił Pierre Bourdieu (1930-2002) – francuski socjolog, antropolog i filozof. Zajmował się on przede wszystkim problematyką z zakresu teorii socjologii, socjologii kultury i wychowania i prowadził, m.in. badania systemu oświatowego we Francji oraz badał sferę znaczeń i treści dzieł sztuki. Ponieważ jednak jego analizy dotyczące kapitału społecznego były opublikowane w języku francuskim, nie dotarły do anglojęzycznej części świata. Bourdieu zdefiniował kapitał społeczny jako „sumę rzeczywistych oraz potencjalnych zasobów, które związane są z posiadaniem trwałej sieci mniej lub bardziej
124
L.J. Hanifan (1916), „The Rural School Community Center”, Annals of the American Academy of Political and Social Science, No. 67. s. 130, cyt za: Robert D. Putnam, Bowling Alone: the Collapse and Revival of American Community, Simon & Schuster, New York 2001. s. 34. Wydanie polskie: Samotna gra w kręgle. Upadek i odrodzenie wspólnot lokalnych w Stanach Zjednoczonych, WAiP, Warszawa 2009.
84
Przedsiębiorczość społeczna i praca socjalna w kontekscie csr oraz kapitału społecznego
zinstytucjonalizowanych związków opartych na wzajemnej znajomości i uznaniu” (tłum – AR)125. Dzięki członkowstwu w takich sieciach, jednostka zyskuje dostęp, w formie kredytu, do kapitału posiadanego przez wszystkich, którzy są powiązani ze sobą wzajemnym zaufaniem. Zasób kapitału społecznego posiadany przez daną jednostkę zależy od wielkości sieci, którą jednostka jest w stanie efektywnie zmobilizować, oraz od zakresu kapitału (symbolicznego, ekonomicznego, kulturowego itp.) posiadanego przez każdą osobę, z którą dana jednostka jest powiązana126. Zdaniem Bourdieu, kapitał społeczny składa się niejako z dwóch części: samej relacji społecznej, która umożliwia danej jednostce dostęp do zasobów posiadanych przez osoby, z którymi jest powiązana, oraz ilości i jakości tychże zasobów. Kapitał społeczny, zdaniem Bourdieu, daje jednostkom dostęp do innych form kapitału, także ekonomicznego bądź kulturowego. Jest też przemyślaną inwestycją pewnych ekonomicznych czy kulturowych zasobów. Tak, jak to jest w przypadku wszystkich form kapitału, inwestycja wymaga posiadania przynajmniej minimalnej ilości danego kapitału. Ci, którzy dysponują kapitałem społecznym będą go pomnażać; ci zaś, którzy go nie posiadają, będą mieli trudności ze zdobyciem jakiejkolwiek jego ilości. Chociaż Bourdieu w pewnym stopniu redukuje konsekwencje posiadania kapitału społecznego do pomnażania kapitału ekonomicznego, przyznaje on odmienność działania pomnażania obu tych kapitałów. Jak twierdzi bowiem, transakcje kapitału społecznego, w odróżnieniu do transakcji związanych z kapitałem ekonomicznym, są mniej jawne i bardziej niejasne. Ani zobowiązania wzajemne, ani horyzonty czasowe, ani też konsekwencje niewypełnienia zaciągniętych i oczekiwanych zobowiązań nie są tu wyspecyfikowane. Dla Bourdieu, kapitał społeczny jest źródłem sieci powiązań wraz z korzyściami z nimi płynącymi, które wykraczają poza ramy najbliższej rodziny. Jego zdaniem, troska rodziców o rozwój dzieci jest źródłem kapitału kulturowego, podczas gdy kapitał społeczny odnosi się do korzyści wynikających z udziału w szerszych sieciach powiązań. Bourdieu podkreśla nienamacalność kapitału społecznego w stosunku do innych jego form. Kiedy więc ekonomiczny czy finansowy kapitał znajduje się na kontach bankowych, kapitał ludzki w ludzkich umysłach (choć namacalność tej formy kapitału może być dyskusyjna – AR), kapitał społeczny istnieje w strukturach relacji.
P. Bourdieu, The forms of capital, w: J.G. Richardson (red.), Handbook of Theory and Research for the Sociology of Education, New York, Greenwood, 1985, s. 248; pierwsze odniesienia do pojęcia pojawiły się w: Pierre Bourdieu, „Le Capital Social…”, op. cit. To ma dalekosiężne konsekwencje dla ugruntowywania się czy nawet poszerzania się luk pomiędzy różnymi klasami społecznymi. W klasie wyższej, którą tworzą już osoby o wysokim kapitale ekonomicznym i ludzkim, sieci powiązań (networks) pomagają jej członkom powiększać ich własny ekonomiczny i ludzki kapitał, dając dostęp do kapitałów posiadanych przez innych członków sieci. W klasie niższej, sieci powiązań mają znacznie niższą wartość powiększania innych form kapitału. Znajomość innych biednych czy niewykształconych osób może mieć wiele równych wartości, ale dostęp do zasobów nie jest jedną z nich.
125
126
85
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
Kapitał społeczny według James’a Colemana Kapitał społeczny i jego wpływ na kapitał ludzki James Samuel Coleman (1926-1995) – amerykański naukowiec zajmujący się socjologią edukacji i polityką społeczną, to kolejny klasyk koncepcji kapitału społecznego. Coleman nie wspominał o Bourdieu w swoich analizach, chociaż jego opis wpływu kapitału społecznego na rozwój kapitału ludzkiego, nosi duże podobieństwo do rozważań francuskiego socjologa. Coleman chciał wytłumaczyć korelację pomiędzy osiągnięciami w szkole, a nierównością społeczną, tak więc w jego koncepcji kapitał społeczny służy podkreśleniu społecznego kontekstu edukacji. Wskazał, że wiele czynników uznawanych dotąd za decydujące (np. poziom wydatków na ucznia, wykształcenie nauczycieli, wyposażenie szkoły) ma niewielki wpływ na wyniki osiągane przez uczniów. Zaobserwował natomiast decydujący wpływ środowiska z jakiego pochodzi dany uczeń. Coleman analizował ważność kapitału społecznego w kształtowaniu kapitału ludzkiego następnego pokolenia. Pochodzenie rodzinne podzielił analitycznie na trzy różne komponenty: kapitał finansowy, kapitał ludzki i kapitał społeczny, uznał, że wszystkie one (a więc także kapitał społeczny – rodzice, przyjaciele rodziców, którzy mieli wpływ na dzieci, a także same relacje między rodzicami i dziećmi) mają wpływ na rozwój kapitału ludzkiego ich dzieci, a więc i ich szkolne osiągnięcia127. Kapitał społeczny jako czynnik ułatwiający działanie Coleman zdefiniował kapitał społeczny poprzez jego funkcję, jako „grupę podmiotów społecznych (entities), które mają dwa wspólne elementy: są częścią jakiejś społecznej struktury i ułatwiają wspólne działania – zarówno jednostek, jak i całych instytucji w ramach tej struktury. Jak inne formy kapitału, kapitał społeczny jest produktywny (productive), umożliwiając realizacje pewnych celów, których osiągniecie byłoby niemożliwe w sytuacji jego braku…”128. Zdaniem Colemana, dzięki wzajemnemu zaufaniu, utworzonemu przez wzajemne relacje i więzi, kapitał społeczny obniża koszty transakcyjne i w ten sposób ułatwia wykonanie pewnych zadań w prostszy i wygodniejszy sposób. Tak więc jego zdaniem grupa, w której istnieją duże pokłady zaufania jest w stanie osiągnąć więcej niż grupa, wśród której członków owego wzajemnego zaufania nie ma. Utrata zaufania jest bardzo kosztowna. Oznacza utratę więzi, co na ogół nie opłaca się129.
J. S. Coleman, Social Capital in the Creation of Human Capital, American Journal of Sociology 94, 1988, Supplement s. 109; Dzieci obserwując rodziców nawiązujących i utrzymujących kontakty z innymi uczą się też i tej umiejętności. Coleman koncentruje się na następnym pokoleniu, chociaż owo zjawisko jest też prawdziwe dla tego samego pokolenia, i dla jednostki. 128 J. S. Coleman, Social Capital…, op. cit., s. 98. 129 Ibidem, s. 99. 127
86
Przedsiębiorczość społeczna i praca socjalna w kontekscie csr oraz kapitału społecznego
Istotność norm oraz właściwej organizacji społecznej Coleman podkreślał rolę norm grupowych (wymuszanych przez grupę), zwłaszcza normę wzajemności, w generowaniu kapitału społecznego130. Wskazywał też na istotność właściwej organizacji społecznej, która umożliwia generowanie kapitału społecznego. Taka organizacja powinna posiadać, m.in. kanały informacyjne, wiarygodne struktury, czy właśnie wspólne normy (zwłaszcza normy wzajemności). Wszystkie te elementy przyczyniają się do integralności osób należących do tych grup, sieci, wśród których doszło do rozwoju kapitału społecznego131. Zasoby otrzymane dzięki kapitałowi społecznemu, z punktu widzenia odbiorcy, mają charakter daru. Członkowstwo w różnych strukturach społecznych daje jednostce sposobność otrzymywania takich darów. I chociaż korzystanie z kapitału ekonomicznego czy ludzkiego uzależnione jest w dużym stopniu od innych (docenienia przez nich posiadanego przez nas kapitału), w przypadku kapitału społecznego, całe właściwe źródło korzyści jednostki leży w tych innych, z którymi jest ona powiązana. Koncepcja zamknięcia Bardzo istotnym aspektem rozważań Colemana o kapitale społecznym jest jego koncepcja zamknięcia (concept of closure). Owo „zamknięcie” odnosi się do szczególnego kształtu więzi wśród członków danej grupy, w sytuacji, w której żaden z członków nie jest powiązany z członkami innych grup. Taka sytuacja wymusza przestrzeganie norm, jako że wyłamanie się powoduje ostracyzm i wykluczenie, bardzo bolesne dla jednostki nie mającej innej grupy, do której mogłaby pójść132. Takie zamknięcie więc w dużej mierze ogranicza jednostce wybór zachowania. Samo zamknięcie tworzy więc niejako wzajemne zaufanie, że normy będą przestrzegane, włącznie z tymi wymagającymi wypełnianie obowiązków. Kapitał społeczny jako dobro publiczne Warto zaznaczyć, że w odróżnieniu od Bourdieu, Coleman uważał, że kapitał społeczny jest dobrem publicznym. Jego zdaniem bowiem, w odróżnieniu od kapitału finansowego czy ludzkiego, z kapitału społecznego korzystają wszyscy, którzy należą do danej struktury, a także inni, przez pozytywne efekty zewnętrzne (externalities). Jak twierdził, ci którzy generują kapitał społeczny zazwyczaj korzystają jedynie z części wypływających z niego korzyści. Coleman, do wcześniejszych koncepcji dodał także element norm.
Ibidem, s. 102-103. J. S. Coleman, Social Capital…, op. cit., s. 95. 132 Ibidem, s. 106-107. 130 131
87
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
Kapitał społeczny według Francisa Fukuyamy Kapitał społeczny a rozwój Kolejnym autorem, ważnym z punktu widzenia teorii kapitału społecznego, jest Francis Fukuyama (ur. w 1952 r. w Chicago) – amerykański politolog, filozof polityczny i ekonomista. Jednym z głównych punktów analizy kapitału społecznego u Fukuyamy (jak wskazuje sam tytuł jego opracowania)133 jest wpływ kapitału społecznego na rozwój. Fukuyama umieszcza analizę w nowoczesnym historycznie kontekście: „Kapitał społeczny jest uprzedmiotowioną (instantiated) nieformalną normą, która promuje kooperację pomiędzy dwoma lub większą liczbą jednostek… Jest istotny dla efektywnego funkcjonowania nowoczesnej gospodarki i jest warunkiem sine qua non stabilnej demokracji liberalnej”134. Główną funkcją kapitału społecznego jest więc dla Fukuyamy rozwój. W kategoriach ekonomicznych jest tak dlatego, iż przez redukcję kosztów transakcyjnych kapitał społeczny prowadzi do zwiększonej wydajności (wątek ten był już omawiany przez Colemana). Jak pisał Fukuyama135, chociaż Max Weber136 twierdził, iż to racjonalna biurokracja, normy formalne tworzą esencję nowoczesności, w rzeczywistości to koordynacja oparta na normach nieformalnych (znajomościach) odgrywa coraz bardziej istotną funkcję. Mechanizmy kontroli oparte na zinternalizowanych standardach są zdaniem Fukuyamy nie tylko tańsze od formalnego monitoringu, ale i bardziej efektywne. Zbyt formalna wymiana spowalnia bowiem proces wymiany. Chociaż rozwój umożliwiony przez kapitał społeczny sugerowałby publiczny charakter dobra, Fukuyama, w odróżnieniu od Colemana, a podobnie jak Bourdieu, traktuje kapitał społeczny jako dobro prywatne. Co prawda może on mieć zarówno pozytywne, jak i negatywne efekty zewnętrzne, i rozwój zapewne należy do tych pierwszych, to zdaniem Fukuyamy kapitał społeczny jest głównie środkiem do osiągnięcia egoistycznych celów137.
Kapitał społeczny jako czynnik umożliwiający ludziom wspólne organizowanie się i działanie Kolejną istotną funkcją kapitału społecznego, prezentowaną przez Fukuyamę jest to, że kapitał społeczny umożliwia ludziom wspólne organizowanie się i działanie na rzecz własnych, ale i wspólnych celów. Funkcją owego organizowania się jest ochrona przed
F. Fukuyama, Social capital, civil society and development w: Third World Quaterly, Vol. 22, No 1 s. 7-20, 2001. F. Fukuyama, Social capital…, op. cit., s. 7. 135 Ibidem, s. 10. 136 Zob.: Max Weber, From Max Weber: Essays in Sociology, New York: Oxford University Press, 1946, s. 196. 137 Francis Fukuyama, .Social capital…, op. cit., s. 8. 133 134
88
Przedsiębiorczość społeczna i praca socjalna w kontekscie csr oraz kapitału społecznego
administracyjną centralizacją, czy jak to określił Fukuyama, tyranią. Brak owego wspólnego działania obywateli zmuszałby rząd centralny do działania i podejmowania decyzji za nich. Fukuyama, bazując na pracach de Tocqueville’a, użył koncepcji kapitału społecznego do opisu kluczowej roli stowarzyszeń w utrzymaniu zdrowej (czy jakiejkolwiek) demokracji liberalnej: „Duży zasób kapitału społecznego jest przypuszczalnie tym, co tworzy rozwinięte społeczeństwo obywatelskie, które z kolei, jest powszechnie widziane jako konieczny warunek nowoczesnej demokracji liberalnej (...). Jeśli demokracja jest w rzeczywistości liberalna, ochrania ona sferę wolności jednostki, w którą państwo nie ma prawa ingerować. Jeśli więc taki system polityczny nie ma przekształcić się w anarchię, społeczeństwo, które istnieje w tej chronionej sferze prywatnej musi być zdolne do samoorganizacji. Społeczeństwo obywatelskie służy do zrównoważenia władzy państwa i do ochrony przed nią jednostek138. W przypadku braku społeczeństwa obywatelskiego, państwo jest niejako zmuszone by wkroczyć i zorganizować jednostki, które nie są w stanie zorganizować się same. Rezultatem skrajnego indywidualizmu nie jest zatem wolność, ale raczej tyrania, której uosobienie widział Tocqueville w dużym dobroczynnym, opiekuńczym (benevolent) państwie, które patrzy z góry na społeczeństwo, i jak ojciec, dogląda wszystkich jego potrzeb”139. W anarchii społeczeństwo nie organizuje się na poziomach pośrednich pomiędzy jednostkami a rządem centralnym, zatem posługujące się przymusem państwo musi przejąć wszystko i zorganizować życie społeczne odgórnie. Demokracja, bez stowarzyszeń, pozostaje grupą niepowiązanych jednostek, które łatwo mogą zostać poddane tyranii.
Kapitał społeczny według Roberta Putnama Osobą, która niewątpliwie spopularyzowała pojęcie kapitału społecznego na całym świecie, zarówno wśród świata naukowego, jak i zwykłych obywateli był Robert Putnam (ur. w 1941 r. w Nowym Yorku), amerykański politolog i polityk społeczny. Jego dzieła: Demokracja w działaniu: Tradycje Obywatelskie we Współczesnych Włoszech140, gdzie po raz pierwszy odniósł się do pojęcia kapitału społecznego, ale przede wszystkim Bowling Alone…141, które ukazało się najpierw w formie artykułu a potem obszernej książki, wywołały w nowoczesnym socjo-politycznym dyskursie więcej dyskusji niż jakiekolwiek inne.
W tym tekście, jak i w wielu innych, społeczeństwo obywatelskie i sektor stowarzyszeniowy są uznawane za tożsame. Jak wielu autorów, uważam to za zbytnie uproszczenie, ale jako, że jest to kwestia znacznie wykraczająca poza tematykę niniejszego opracowania, pominę ją. 139 Francis Fukuyama, Social capital…, op. cit., s. 11. 140 R. D. Putnam, Demokracja w działaniu: Tradycje Obywatelskie we Współczesnych Włoszech, Znak, Kraków 1995. 141 R. D. Putnam, Bowling Alone... op. cit. 138
89
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
Demokracja w działaniu…. Kapitał społeczny (zaufanie, normy i zaangażowanie obywatelskie) jako czynnik ułatwiający efektywność rządu (wspólne działanie, efektywne rozwiązywanie wspólnych problemów). Pierwszym tekstem Putnama, w którym omawiał on pojęcie kapitału społecznego jest, Demokracja w działaniu…. Porównując północną i południową cześć Włoszech, tuż po przeprowadzeniu tam reformy administracyjnej, Putnam szukał czynników decydujących o efektywnym funkcjonowaniu demokratycznych instytucji, lokalnych administracji. Po wielu analizach doszedł do wniosku, że decydującym czynnikiem jest zaangażowanie obywatelskie we wspólnocie, a więc kapitał społeczny. W Demokracji w działaniu…142, Putnam jedynie cytował opisy koncepcji kapitału społecznego innych autorów (przede wszystkim Colemana), odnosząc to pojęcie do takich charakterystyk społeczeństwa jak zaufanie, normy (zwłaszcza norma wzajemności), sieci stowarzyszeń (czy sieci zaangażowania) i więzi, które mogą poprawić produktywność społeczeństwa, ułatwiając kooperację i koordynację działań. Przywołując opis Colemana, Putnam pisał, iż kapitał społeczny, jak i inne formy kapitału, jest produktywny (productive), jako że umożliwia osiągnięcie pewnych celów, które nie mogłyby być osiągnięte bez jego udziału. Grupa, w której jednostki mają do siebie nawzajem zaufanie będzie w stanie osiągnąć więcej niż grupa, w której takiego wzajemnego zaufania nie ma. Praktykowanie wzajemnej pomocy jest inwestycją w kapitał społeczny, który z kolei ułatwia dalszą współpracę. Tak jak w przypadku tradycyjnych form kapitału, ci, co posiadają kapitał społeczny będą go powiększać. Jednym z najbardziej szczególnych cech kapitału społecznego jest zdaniem Putnama to, że w odróżnieniu od innych form kapitału, kapitał społeczny stanowi zazwyczaj dobro publiczne, nie prywatne, i jak inne dobra publiczne, jest niedoceniane i nie doinwestowane wystarczająco przez jednostki. Zaufanie, główny element kapitału społecznego, ułatwia kooperację, ponieważ redukuje koszty transakcyjne, co – tutaj wkraczamy na teren, przez który Putnam przyczynił się do rozwoju pojęcia kapitału społecznego – ma istotne znaczenie nie tylko dla efektywności gospodarki, ale i efektywności rządzenia. Efektywne funkcjonowanie rządu powinno bowiem opierać się na współpracy pomiędzy różnymi elementami struktury władzy, między partiami, wreszcie między administracją publiczną a zwykłymi obywatelami. Współpraca z kolei, musi opierać się na zaufaniu i jednocześnie dalej owe zaufanie wzmacniać. Jak podkreślał Putnam, normy są wpajane i podtrzymywane przez naśladownictwo i socjalizację (w skład której wchodzi także edukacja obywatelska) oraz sankcje. Wprawdzie istnieją dwa rodzaje wzajemności: specyficzne i uogólnione (specific and generalized),
R. D. Putnam, Demokracja w działaniu…, op. cit., zob. zwłaszcza rdz. 6: „Społeczny kapitał a sukces instytucji”.
142
90
Przedsiębiorczość społeczna i praca socjalna w kontekscie csr oraz kapitału społecznego
ale to norma uogólnionej wzajemności jest szczególnie wydajnym elementem kapitału społecznego. Działanie każdej jednostki w systemie wzajemności charakteryzuje się krótkoterminowym altruizmem i długoterminową troską o własne interesy. Putnam, jak Coleman, powoływał się na de Toquevilla. Jego zdaniem wszystkie kolektywne instytucje lepiej funkcjonują we wspólnotach obywatelskich: „Tocqueville miał rację: demokratyczny rząd jest silniejszy, nie słabszy, kiedy jest otoczony przez aktywne społeczeństwo obywatelskie”143. Z jednej strony, członkowie wspólnot obywatelskich oczekują lepszego rządu i otrzymują go (częściowo dzięki własnym wysiłkom)144. Domagają się bardziej wydajnych usług społecznych i są gotowi do działania na rzecz wspólnego dobra. Z kolei mieszkańcy mniej obywatelskich regionów często zrażają się i stają się cyniczni. Z drugiej zaś strony, efektywne funkcjonowanie rządu przedstawicielskiego jest ułatwione przez społeczną infrastrukturę wspólnot obywatelskich i wartości demokratycznych podzielanych zarówno przez urzędników, jak i obywateli. Fundamentalną cechą wspólnoty obywatelskiej jest bowiem zdolność obywateli do współpracy na rzecz wspólnych celów. Uogólniona wzajemność tworzy kapitał społeczny i podtrzymuje współpracę. Putnam więc w Demokracji w działaniu… łączył koncepcję kapitału społecznego z funkcjonowaniem publicznych instytucji i twierdził, iż ów kapitał społeczny jako dobro publiczne przyczynia się do efektywności demokratycznych instytucji państwowych. Samotna gra w kręgle… Kapitał społeczny jako wszelkie formy więzi oparte na zaufaniu i wzajemności ułatwiający współpracę i produktywność. Podczas, gdy w działaniu… Putnam koncentrował się na demokratycznym rządzie we Włoszech a jego rozumienie kapitału społecznego opierało się implicite na obywatelskich więziach tych, którzy troszczą się o rząd i politykę społeczną, w Samotnej grze w kręgle kieruje swoje zainteresowania ku ziemi ojczystej, Ameryce, i stosuje koncepcję kapitału społecznego do opisu procesu spadku w ciągu ostatnich kilku dziesięcioleci uczestnictwa Amerykanów w życiu publicznym i społecznym. W Samotnej grze w kręgle… zakres pojęcia kapitału społecznego staje się znacznie szerszy. Już explicite zawiera on w sobie wszystkie rodzaje więzi międzyludzkich: te, które oni wybierają, te do których trafiają przez urodzenie, a także te, do których przynależności są oni zmuszani. Putnam prezentując dane pokazujące erozję kapitału społecznego w Ameryce w ciągu ostatnich kilku dziesięcioleci, odnosi się do rodzin, grup przyjaciół, grup obywatelskich,
R. D. Putnam, Demokracja w działaniu..., op. cit., s. 285 Znowu powraca pytanie, co Putnam rozumie przez wspólnoty obywatelskie (civic communities), wszystkie wspólnoty czy stowarzyszenia czy tylko te z elementem zaangażowania politycznego? Czy naprawdę ‘bowling leagues – kluby kręglarskie’ przyczyniają się do efektywnego funkcjonowania rządu?
143 144
91
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
religijnych, zawodowych, politycznych, sportowych, a także – tworzących tytuł książki – klubów kręglarskich (bowling leagues). W Bowling Alone…, Putnam używa już własnych sformułowań do opisu pojęcia kapitału społecznego: „Przez analogię do pojęć kapitału fizycznego i ludzkiego – narzędzi podnoszących produktywność – kluczową ideą teorii kapitału społecznego jest to, iż sieci znajomości posiadają wartość. Tak jak śrubokręt (kapitał fizyczny) czy studia wyższe (kapitał ludzki) mogą podwyższyć produktywność (zarówno indywidualną, jak i zbiorową), tak samo kontakty społeczne mają wpływ na produktywność jednostek i grup. Tak jak kapitał fizyczny odnosi się do fizycznych obiektów a kapitał ludzki do właściwości jednostek, kapitał społeczny odnosi się do więzi pomiędzy jednostkami – społecznych sieci i norm wzajemności i wiarygodności, które z nich powstają145”146. Dla Putnama kapitał społeczny jest zarówno dobrem prywatnym, jak i publicznym: „Kapitał społeczny ma zarówno jednostkowy, jak i kolektywny aspekt – prywatną, jak i publiczną twarz. Po pierwsze, jednostki tworzą znajomości, które przynoszą korzyść ich własnym interesom. Jedną z najbardziej popularnych strategii poszukujących pracy jest wchodzenie w układy, poszerzanie znajomości, jako że większość z nas znajduje pracę za względu na to kogo znamy, a nie co wiemy147 – czyli nasz kapitał społeczny, nie nasz kapitał ludzki. (…) Kapitał społeczny ma także efekty zewnętrzne, które mają wpływ na szerszą wspólnotę tak, że nie wszystkie koszty i korzyści znajomości społecznych przysługują tym, którzy tworzą owe kontakty. (…) Osoba o wielu kontaktach w słabo powiązanym społeczeństwie nie jest tak wydajna, produktywna, jak osoba o wielu kontaktach w silnie powiązanym społeczeństwie. I nawet słabo powiązana jednostka może czerpać korzyści z samego faktu życia w dobrze powiązanej wspólnocie148. Jeśli skala przestępczości na moim osiedlu jest obniżona dzięki sąsiadom pilnującym nawzajem swoich domów, ja korzystam z tego nawet wówczas, gdy spędzam większość czasu na podróżach i nigdy nawet nie kłaniam się sąsiadom na ulicy. Kapitał społeczny może być więc jednocześnie dobrem prywatnym, jak i dobrem publicznym. Część korzyści wypływających z inwestycji w kapitał społeczny spływa na inwestującego, ale część na innych znajdujących się w pobliżu. (…) Znajomości są także istotne ze względu na zasady zachowania, które podtrzymują. Sieci zaangażowania wspólnotowego promują silne normy wzajemności. (…) Czasami owa wzajemność jest specyficzna: ja zrobię to dla ciebie, jeśli ty zrobisz dla mnie tamto. Ale jeszcze bardziej wartościowa Zaufanie ułatwia wszelkie interakcje i transakcje ponieważ obniża koszty związane z ubezpieczaniem się przez ryzykiem niedotrzymania przez drugą stronę umowy czy obietnicy. R. D. Putnam, Bowling Alone…, op. cit., s. 18-19. 147 W j. ang. zestawienie to jest bardziej znaczące gdyż jedyną różnicą jest inny zaimek, przy tym samym czasowniku. Jak pisał Putnam: „for most of us get our jobs because of whom we know, not what we know”. 148 Wydaje się, iż to nie zawsze jest prawdą. Słabo powiązane jednostki w pewnych przypadkach, jak np. w przypadku szukania zatrudnienia na ograniczonym rynku pracy będą właśnie w szczególnie trudnej sytuacji w społeczeństwie, w którym większość innych szukających będzie dysponowało wieloma kontaktami. 145
146
92
Przedsiębiorczość społeczna i praca socjalna w kontekscie csr oraz kapitału społecznego
jest norma wzajemności uogólnionej: ja zrobię to dla ciebie nie oczekując nic specyficznie od ciebie, ale wierząc, że ktoś inny zrobi coś dla mnie. Złota Zasada Postępowania jest właśnie sformułowaniem uogólnionej wzajemności (…) Społeczeństwo charakteryzujące się uogólnioną wzajemnością jest bardziej efektywne niż społeczeństwo nieufności i podejrzliwości, z tego samego powodu, dla którego pieniądz jest bardziej efektywny niż wymiana barterowa. Jeśli nie musimy ważyć nieustannie każdej wymiany, możemy dokonać znacznie więcej. Wiarygodność ułatwia życie społeczne. Częste interakcje pomiędzy różnymi grupami przyczyniają się do powstawania wzajemności uogólnionej. Zaangażowanie społeczne i kapitał społeczny pociągają za sobą wzajemne zobowiązania i obowiązek działania”149. Spajający i pomostowy kapitał społeczny Putnam wyróżnił wiele form kapitału społecznego: „Niektóre formy wymagają częstych, intensywnych, wieloosobowych sieci…, wszędzie gdzie inne są epizodyczne, między niewielką grupa osób, czy anonimowe…, niektóre typy kapitału społecznego są rozpoznane formalnie, … inne są bardziej nieformalne. Niektóre… mają wyraźnie określone cele publiczne, inne… służą prywatnej przyjemności członków”150. Ale jak sam Putnam zauważa: „ze wszystkich wymiarów różnicujących formy kapitału społecznego, najważniejszym jest rozróżnienie pomiędzy spajającym czy wykluczającym (bonding or exclusive) a pomostowym czy włączającym (bridging or inclusive) kapitałem społecznym. Kapitał spajający tworzy się w grupach, które, przez wybór czy konieczność, są nakierowane do wewnątrz i mają tendencję do wzmacniania określonych tożsamości i własnej homogeniczności. Przykładami takich grup są braterskie czy etniczne organizacje, kościelne grupy czytelnicze kobiet, czy modne kluby terenowe (country clubs). Kapitał pomostowy tworzą grupy nakierowane na zewnątrz i obejmujące osoby z różnych warstw czy grup społecznych. Przykładami takich grup są więc ruchy praw obywatelskich, rozmaite grupy młodzieżowe, czy ekumeniczne organizacje religijne”151. Kapitał społeczny jako uniwersalne lekarstwo na wszystko Jak już zostało wspomniane, pojęcie kapitału społecznego przedstawione przez Putnama w książce: „Bowling Alone…” staje się bardzo szerokie. W pewnym sensie zawiera w sobie wszystkie wymiary wymienione przez koncepcje opisane wcześniej w niniejszym opracowaniu (a więc w koncepcjach Bourdieu, Colemana, Fukuyamy), a także wymiary opisane w jego wcześniejszej książce „Demokracja w działaniu…”. W ostatecznej wersji
Robert D. Putnam, Bowling Alone…, op. cit., s. 20-21. Ibidem, s. 21. 151 Ibidem, s. 21. 149 150
93
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
kapitału społecznego, Putnam mówi więc o ważności kapitału społecznego w rozwoju kapitału ludzkiego u dzieci, na co zwracali uwagę Bourdieu i Coleman152. Opisuje, za Fukuyamą, wpływ kapitału społecznego na produktywność153. Pokazuje także niezbędność politycznego uczestnictwa dla sprawnych rządów, na czym koncentrował swoje rozważania w: „Demokracji w działaniu…”. Dla Putnama kapitał społeczny stał się więc dobrem korzystnie wpływającym na niemal wszystko: kapitał ludzki, produktywność, sukces gospodarczy, demokratyczny rząd, czy samą demokrację154, a także ludzkie zdrowie i szczęście155, i generalnie wszystkie aspekty ludzkiego życia.
Konkluzje z analiz kapitału w ujęciu klasyków Koncepcja kapitału społecznego od kilku dziesięcioleci cieszy się dużym zainteresowaniem. Uważa się, że kapitał społeczny jest obecnie jednym z decydujących czynników osiągnięcia sukcesu życiowego, a więc i zawodowego na poziomie jednostkowym, ale i na poziomie grupowym czy społecznym. Chociaż od powstania koncepcji wielu autorów próbowało wytłumaczyć właściwe znaczenie terminu, czy może właśnie z tego powodu, koncepcja pozostaje w dużym stopniu niejasna. Wszyscy autorzy są zgodni, że kapitał społeczny jest przede wszystkim „kapitałem”, to znaczy, że odpowiednio użytkowany, pomnaża się i przynosi korzyści, także materialne. Brak jednak zgody czym jest właściwie „społeczny” aspekt owego kapitału. W ciągu dziesięcioleci teoretycznych dyskusji nad pojęciem, znaczenie terminu uległo znacznemu rozszerzeniu. Stworzony dla określenia pewnych cech jednostek i rodzin, termin zaczął być stopniowo stosowany do opisu własności większych wspólnot, a w końcu i całych narodów156. Głównym jednak problemem, czyniącym koncepcję kapitału społecznego niejasną jest to, że próbowano objąć nią zbyt wiele zjawisk, pojęć i cech z wielu porządków i fenomenologicznych rzeczywistości. To uczyniło pojęcie trudnym do zrozumienia, a jednoznaczne odróżnienie, co jest samym kapitałem społecznym, a co jego konsekwencjami, aspektami, czy formami stało się wręcz niemożliwe. Wszystkie te czynniki zostały splecione w jednej koncepcji kapitału społecznego przez wielu autorów zajmujących się tym tematem na przestrzeni ostatnich kilku dziesięcioleci, zarówno w podejściach klasycznych opisanych powyżej, jak i wielu późniejszych.
154 155 156 152 153
94
Ibidem, s. 296-306. Ibidem, s. 18-19, 319-326. Robert D. Putnam, Demokracja w Działaniu…, op. cit.; Robert D. Putnam, Bowling Alone…, op. cit., s. 336-350. Robert D. Putnam, Bowling Alone …, op. cit., s. 261-265, 326-336. Ibidem, s. 3.
Przedsiębiorczość społeczna i praca socjalna w kontekscie csr oraz kapitału społecznego
Kapitał społeczny a praca socjalna We wstępie do niniejszego rozdziału była mowa o tym, że koncepcja kapitału społecznego może być wykorzystywana w praktyce społecznej, w tym w pracy socjalnej. Przedstawione zostały koncepcje kapitału społecznego w ujęciach klasyków koncepcji. Zanim zestawimy różne elementy kapitału społecznego z zagadnieniem pracy socjalnej warto określić jak w niniejszym tekście będzie rozumiana praca socjalna, która w prawie, literaturze, jak i praktyce społecznej bywa rozumiana rozmaicie. Jak w przypadku kapitału społecznego i wielu innych koncepcji, można znaleźć węższe i szersze definicje. Weźmy jednak na warsztat definicję pracy socjalnej w ustawie o pomocy społecznej157. Ustawa o pomocy społecznej definiuje pracę socjalną bardzo szeroko. Według Art. 45. Ustawy: „1. Praca socjalna świadczona jest na rzecz poprawy funkcjonowania osób i rodzin w ich środowisku społecznym. Praca socjalna prowadzona jest: 1. z osobami i rodzinami w celu rozwinięcia lub wzmocnienia ich aktywności i samodzielności życiowej; 2. ze społecznością lokalną w celu zapewnienia współpracy i koordynacji działań instytucji i organizacji istotnych dla zaspokajania potrzeb członków społeczności”. Ustawa bardziej określa a nie definiuje pracę socjalną. Nie mówi bowiem czym jest właściwie praca socjalna, tylko na rzecz czego i z kim jest ona prowadzona. Choć i ten artykuł ustawy nie określa dokładnie na rzecz kogo prowadzona jest praca socjalna. Mówi, że na rzecz osób i rodzin, nie dookreślając jakich osób i rodzin, a przecież nie dotyczy wszystkich. Praktyka i kontekst całej Ustawy o pomocy społecznej wskazuje jednak, że pracę socjalną wykonuje się na rzecz osób szczególnie potrzebujących, niezaradnych życiowo, biednych i wykluczonych społecznie. W określeniu czym jest właściwie praca socjalna nie pomaga też art. 119 ust. 1 Ustawy, wymieniający zadania pracownika socjalnego: „do zadań pracownika socjalnego należy w szczególności: 1. praca socjalna; (…) 3. udzielanie informacji, wskazówek i pomocy w zakresie rozwiązywania spraw życiowych osobom, które dzięki tej pomocy będą zdolne samodzielnie rozwiązywać problemy będące przyczyną trudnej sytuacji życiowej; (…) 4. pomoc w uzyskaniu dla osób będących w trudnej sytuacji życiowej poradnictwa dotyczącego możliwości rozwiązywania problemów i udzielania pomocy przez
Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej, Dz.U. 2004 r., Nr 64 poz. 593 z późn. zm.
157
95
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
właściwe instytucje państwowe, samorządowe i organizacje pozarządowe oraz wspieranie w uzyskiwaniu pomocy;
(…) 6. pobudzanie społecznej aktywności i inspirowanie działań samopomocowych w zaspokajaniu niezbędnych potrzeb życiowych osób, rodzin, grup i środowisk społecznych; 7. współpraca i współdziałanie z innymi specjalistami w celu przeciwdziałania i ograniczania patologii i skutków negatywnych zjawisk społecznych, łagodzenie skutków ubóstwa; 8. inicjowanie nowych form pomocy osobom i rodzinom mającym trudną sytuację życiową oraz inspirowanie powołania instytucji świadczących usługi służące poprawie sytuacji takich osób i rodzin; 9. współuczestniczenie w inspirowaniu, opracowaniu, wdrożeniu oraz rozwijaniu regionalnych i lokalnych programów pomocy społecznej ukierunkowanych na podniesienie jakości życia.”
Zasady logiki sugerowałyby, że ów wymieniony w ustawie katalog zadań pracowników socjalnych powinien być rozłączny, ale wówczas oznaczałoby to, że wszystkie działania opisane od pkt 2 do pkt 9 nie byłyby pracą socjalną, wymienioną w pkt 1. Jednak określenie pracy socjalnej w art. 45 ustawy sugeruje, że te zadania są elementami pracy socjalnej, a podpunkty katalogu po prostu nie są rozłączne. Inni autorzy uważaja158, że praca socjalna ma wymiar szerszy niż zadania zdefiniowane w ustawie o pomocy społecznej odnośnie do zadań zatrudnianych przez administrację samorządową pracowników socjalnych. Bazując na określeniach ustawy, definicjach pracy socjalnej innych autorów159 oraz wiedzy na temat praktyki pracy socjalnej, na potrzeby niniejszego tekstu zdefiniowałabym pracę socjalną jako: podejmowanie różnych działań na rzecz osób w trudnej sytuacji życiowej, potrzebujących pomocy, zwłaszcza osób niezaradnych życiowo, ubogich, niepełnosprawnych, długotrwale chorych, bezdomnych, z rodzin problemowych i doświadczających przemocy, bezradnych wychowawczo, alkoholików czy narkomanów160, których problemy spowodowały, że są zagrożone wykluczeniem społecznym lub już wykluczone. Praca socjalna może być świadczona na rzecz wykluczonych jednostek, rodzin, grup społecznych i całych społeczności. Jej celem głównym czy ostatecznym
Por. np. M. Rymsza, Praca socjalna – na przecięciu sektorów, Empowerment Nr 1/2013. Por. np. Ibidem. 160 Por. Art. 7 ustawy o pomocy społecznej. 158 159
96
Przedsiębiorczość społeczna i praca socjalna w kontekscie csr oraz kapitału społecznego
jest poprawa jakości życia tych osób, poprawa ich funkcjonowania w środowisku (domowym/rodzinnym) oraz szerszym – społecznym. Często jest to w ogóle powrót do funkcjonowania w szerszej społeczności, czyli reintegracja społeczna. Za cele pośrednie czy operacyjne pracy socjalnej można uznać [na podstawie art. 119 omawianej ustawy]: ÎÎ udzielanie informacji, wiedzy, wskazówek i pomocy w zakresie rozwiązywania spraw życiowych, różnych możliwości działania na rzecz poprawy swojej sytuacji życiowej; ÎÎ świadczenie poradnictwa dotyczącego przysługujących uprawnień, możliwości rozwiązywania problemów i udzielania pomocy przez właściwe instytucje państwowe, samorządowe i organizacje pozarządowe oraz wspieranie w rozwoju samodzielności w szukaniu i uzyskiwaniu pomocy osobom, które dzięki tej pomocy będą zdolne samodzielnie rozwiązywać problemy będące przyczyną trudnej sytuacji życiowej i uzyskać większą kontrolę nad własnym życiem; czyli działania usamodzielniające (taki empowerment161, przeciwdziałanie bezsilności społecznej162); ÎÎ pobudzanie społecznej aktywności, czyli działania aktywizujące; ÎÎ inspirowanie i zachęcanie do działań samopomocowych (wzajemnych grup wsparcia, usieciawiania osób z potrzebie) w zaspokajaniu niezbędnych potrzeb życiowych osób, rodzin, grup i środowisk społecznych wykluczonych osób, czyli działania networkingowe. Jedną z technik pracy socjalnej z klientem (czy beneficjentem) jest kontrakt socjalny163, w którym podmiot wspomagający (zazwyczaj publiczny) zobowiązuje się do świadczenia wsparcia finansowego, a klient do udziału w leczeniu, terapii i innych działaniach na rzecz własnego zdrowia, do uczestniczenia w jakiejś formie kształcenia czy innych formach współdziałania na rzecz poprawy swojej sytuacji życiowej i społecznej. Poza pracą z samym klientem (osobą, rodziną, społecznością) elementami pracy socjalnej powinna być, zgodnie z art.119 ustawy: ÎÎ współpraca i współdziałanie z innymi specjalistami w celu przeciwdziałania i ograniczania patologii i skutków negatywnych zjawisk społecznych;
Na ważną rolę empowermentu w pracy socjalnej zwraca uwagę W. Duranowski w swoim tekście: „Podejście oparte na empowermencie w pracy socjalnej”, Empowerment Nr 1/2013. Rola niewątpliwie ważna, choć jednak nie pozostająca w ścisłym związku z kapitałem społecznym, dlatego nie będę jej w tym tekście szerzej omawiać. 162 W. Duranowski, „Podejście oparte na empowermencie w pracy socjalnej”…, s. 31. 163 Por. Ibidem, s. 31. Ciekawe rozważania o formule kontraktu socjalnego zawiera tekst Tomasza Kaźmierczaka: Narzędzia indywidualizacji usług reintegracyjnych. Kontrakt socjalny i case management, opublikowany niedawno jako rozdział w książce: Reintegracja. Aktywna polityka społeczna w praktyce, pod redakcją A. Karwackiego, T. Kaźmierczaka i M. Rymszy, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2014. 161
97
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
ÎÎ inicjowanie nowych form pomocy osobom i rodzinom mającym trudną sytuację życiową oraz inspirowanie powołania instytucji świadczących usługi służące poprawie sytuacji takich osób i rodzin; ÎÎ współuczestniczenie w inspirowaniu, opracowaniu, wdrożeniu oraz rozwijaniu regionalnych i lokalnych programów pomocy społecznej ukierunkowanych na podniesienie jakości życia. Tak szeroko rozumiana praca socjalna może być prowadzona przez państwowe jednostki pomocy społecznej, ale także organizacje pozarządowe, kościelne organizacje pozarządowe czy podmioty kościelne, choć ani organizacje pozarządowe ani podmioty kościelne zazwyczaj nie nazywają tak swojej działalności164. W Polsce bowiem praca socjalna zazwyczaj jest łączona z pracą pracowników socjalnych zatrudnionych przez publiczne placówki pomocy społecznej. Często też praca socjalna pracowników socjalnych (zwłaszcza zatrudnionych w OSP) ogranicza się do dystrybucji pomocy materialnej (świadczeń pieniężnych – zasiłów i dóbr rzeczowych) oraz gromadzeniem dokumentacji potrzebnej do podejmowania odpowiednich decyzji administracyjnych w tych sprawach165. Ustawa o pomocy społecznej wskazuje, że chodzi o coś więcej, że praca socjalna to nie tylko pomaganie materialne najuboższym. To organizacje pozarządowe angażują się w znacznie szerszy wachlarz działań wymienionych powyżej, zwłaszcza działań praktycznych, nie będących pomocą materialną166. Gdzie odnajdujemy kapitał społeczny w powyższych rozważaniach nt. pracy socjalnej? Weźmy teraz pod uwagę wymiary pracy socjalnej i zestawmy je z wymiarami/elementami kapitału społecznego opisanego w pierwszej części niniejszego tekstu. Adresaci pracy socjalnej Związek kapitału społecznego z pracą socjalną widać już na poziomie grupy adresatów takiej pracy, którymi są często jednostki, rodziny, grupy społeczne zagrożone wykluczeniem społecznym czy już wykluczone społecznie. Wykluczenie społeczne jest niczym innym, jak brakiem relacji społecznych, podstawowego elementu kapitały społecznego, o czym pisali wszyscy autorzy koncepcji. Hanifan, który podkreślał, że jednostka jest społecznie bezradna, jeśli jest pozostawiona sama sobie (dlatego prowadzi się z nią pracę socjalną), Bourdieu, odnoszący kapitał społeczny do sieci mniej lub bardziej
Por. M. Rymsza, Praca socjalna – na przecięciu sektorów…, s. 21 czy T. Kamiński, „Praca socjalna i pracownicy socjalni w kościelnych organizacjach pozarządowych”, w: M. Rymsza, (red.), Pracownicy socjalni i praca socjalna w Polsce. Między służbą społeczną a urzędem, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2012, s. 303-311. 165 Por. M. Rymsza, „Praca socjalna – na przecięciu sektorów…”, s. 21. 166 Ibidem, s. 23-25. 164
98
Przedsiębiorczość społeczna i praca socjalna w kontekscie csr oraz kapitału społecznego
zinstytucjonalizowanych związków, Coleman, dla którego kapitał społeczny tworzony jest przez wzajemne relacje i więzi, a za nim Putnam, odnoszący pojęcie kapitału społecznego do sieci stowarzyszeń (czy sieci zaangażowania) i więzi. Cel główny pracy socjalnej Związek kapitału społecznego z pracą socjalną widać tym samym na poziomie głównego jej celu, którym często jest reintegracja społeczna, czyli (ponowne) stworzenie, naprawienie zaniedbanych więzi – będących podstawowym elementem kapitału społecznego. Cele pośrednie czy operacyjne pracy socjalnej Za cele pośrednie czy operacyjne pracy socjalnej można uznać m.in. udzielanie informacji, wiedzy w zakresie rozwiązywania spraw życiowych i świadczenie poradnictwa dotyczącego m.in. przysługujących uprawnień i możliwości udzielania pomocy przez różnego rodzaju instytucje. O przepływie informacji i wiedzy jako elemencie kapitału społecznego pisali przede wszystkim: Bourdieu, w kontekście dostępu do kapitału ludzkiego innych osób dzięki udziałowi w szerszych sieciach powiązań oraz Coleman, który wskazywał na kanały informacyjne jako jeden z kluczowych elementów organizacji społecznej, która umożliwia generowanie kapitału społecznego. Innym wspomnianym wcześniej celem pośrednim pracy socjalnej jest pobudzanie społecznej aktywności, która w swoich założeniach ma służyć osiągnięciu jakiś celów, czyli być produktywna. O tym, że kapitał społeczny, jak i inne formy kapitału, jest produktywny (productive), gdyż umożliwia osiągnięcie pewnych celów, które nie mogłyby być osiągnięte bez jego udziału pisał Coleman, a po nim Putnam. Kolejnym celem pośrednim pracy socjalnej jest inspirowanie i zachęcanie do działań samopomocowych (wzajemnych grup wsparcia, usieciawiania osób w potrzebie) dotyczących zaspokajania niezbędnych potrzeb życiowych osób, rodzin, grup i środowisk społecznych wykluczonych osób, czyli działania networkingowe. Tworzenie grup samopomocowych – to tworzenie relacji, więzi – jako kluczowym elemencie kapitału społecznego. To także pobudzanie społecznej aktywności (samopomocowej), o czym była mowa w poprzednim paragrafie. Działania samopomocowe to też wspólne działania, które bazują na wzajemnym zaufaniu. Istotę zaufania we wspólnym działaniu podkreślał Coleman, a po nim Putnam. Jedną z technik pracy socjalnej z klientem czy beneficjentem jest kontrakt socjalny. Kontrakt socjalny, będący wzajemnym zobowiązaniem do pewnych działań zarówno przez podmiot wspomagający, jak i klienta pomocy, bazuje z jednej strony na normie 99
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
wzajemności, a z drugiej uczeniu tej normy. O normach, a zwłaszcza normie wzajemności, jako elemencie kapitału społecznego, pisał Coleman, który podkreślał rolę norm grupowych, zwłaszcza normę wzajemności, w generowaniu kapitału społecznego. Bazując na pracach Colemana i Putnam odnosił pojęcie kapitału społecznego m.in. do norm (zwłaszcza norm wzajemności). Putnam pisał też, że norma uogólnionej wzajemności jest szczególnie wydajnym elementem kapitału społecznego, jako że działanie każdej jednostki w systemie wzajemności charakteryzuje się krótkoterminowym altruizmem i długoterminową troską o własne interesy. Jest to podstawą do działania wszelkich grup samopomocowych. Dla Fukuyamy norma stanowiła wręcz definicyjny element kapitału społecznego. Przypomnijmy, że pisał on, iż kapitał społeczny jest uprzedmiotowioną nieformalną normą, która promuje kooperację pomiędzy dwoma lub większą liczbą jednostek. Fukuyama pisał też, że normy nieformalne pełnią coraz istotniejszą funkcję w nowoczesnym społeczeństwie. Poza kontraktem socjalnym, normy są istotne w wielu innych wymiarach pracy socjalnej. Praca socjalna często opiera się właśnie na uczeniu beneficjentów różnych norm. Dla przykładu można podać normy porozumienia bez przemocy i pokojowego rozwiązywania problemów, w przypadku pracy z rodzinami, w których jest przemoc. W pracy socjalnej nakierowanej na reintegrację zawodową, często akcentuje się normy punktualności, czy obowiązkowości. Elementy pracy socjalnej towarzyszące bezpośredniej pracy z klientem Jak pisałam w pierwszej części niniejszego tekstu, poza pracą z samym klientem (osobą, rodziną, społecznością) elementem pracy socjalnej powinna też być m.in. współpraca i współdziałanie z innymi specjalistami w celu przeciwdziałania i ograniczania patologii oraz skutków negatywnych zjawisk społecznych. Współpraca z innymi specjalistami to przecież nic innego, jak tworzenie nowych stosunków i relacji (bez których jednostka jest bezradna), o czym pisał Hanifan opisując kapitał społeczny. To także tworzenie relacji społecznych, tworzenie i mobilizowanie sieci powiązań (które wykraczają poza ramy najbliższej rodziny), dających dostęp do kapitału posiadanego przez innych, czyli korzyści wynikające z udziału w szerszych sieciach powiązań, o czym pisał Bourdieu. Ponieważ korzyści z nawiązania relacji z różnymi specjalistami mogą wystąpić dopiero w przyszłości, to też inwestycja na przyszłość, na co w kontekście kapitału społecznego zwracał uwagę Bourdieu. O kapitale społecznym ułatwiającym wspólne działania (zarówno jednostek, jak i całych instytucji) pisali także Coleman i Fukuyama, dla którego kapitał społeczny był uprzedmiotowioną nieformalną normą, która promuje kooperację pomiędzy dwoma lub 100
Przedsiębiorczość społeczna i praca socjalna w kontekscie csr oraz kapitału społecznego
większą liczbą jednostek. Również Putnam pisał, iż kapitał społeczny może poprawić produktywność społeczeństwa ułatwiając kooperację i koordynację działań. Warto dodać, w kontekście współpracy, że już Hanifan pisał, iż społeczność jako całość odniesie korzyść ze współpracy wszystkich jej części. Z kolei Putnam zaznaczał, że kapitał społeczny, który ułatwia współpracę jest dobrem publicznym. Korzyści z efektywnej pracy socjalnej z klientami pomocy społecznej są niewątpliwie korzystne dla znacznie szerszej grupy niż samych klientów. Reintegracja społeczna i zawodowa adresatów pomocy społecznej sprawia, że przestają być oni klientami pomocy społecznej, co jest rozwiązaniem tańszym długofalowo dla społeczeństwa. Zreintegrowane społecznie i zawodowo jednostki mogą przyczyniać się do lepszego funkcjonowania gospodarki, ale także być aktywne w życiu publicznym w demokratycznym społeczeństwie. Istotność sieci relacji tworzących kapitał społeczny dla rozwoju gospodarczego podkreślał Fukuyama, a dla lepszego funkcjonowania instytucji demokratycznych Putnam, powołując się na de Toqueville’a. Mam nadzieję, że udało mi się wykazać silny związek między koncepcją kapitału społecznego a pracą socjalną. Koncepcja kapitału społecznego, jej różne elementy mogą być pomocne na poziomie diagnozy problemów, ale mogą z niej wynikać także zalecenia praktyczne. Tworzenie więzi, bliższych i dalszych, tworzenie zaufania, udzielanie informacji, przekazywanie wiedzy, świadczenie poradnictwa, pobudzanie aktywności, działalności samopomocowej, kontrakt socjalny, czy współpraca z innymi specjalistami – mogą stanowią treść, ale także sprzyjają efektywności pracy socjalnej. Na poziomie rekomendacji, można by zatem powiedzieć, że pracownicy socjalni, obok wspierania kapitału finansowego swoich klientów (pomoc materialna) i kapitału ludzkiego (szkolenia, poradnictwo, informacje), a także obok papierologii biurokratycznej, powinni w większym stopniu angażować się w tworzenie i rozwijanie kapitału społecznego swoich klientów. Powinni też więcej działać „z” a nie tylko „dla” klientów, co też jest działaniem poprzez relację, które buduje zaufanie (już z poziomu psychologicznego). Samo tworzenie więzi między klientem a pracownikiem socjalnym jest dobroczynne, jako że zmniejsza poczucie wykluczenia społecznego.
3.2. Instytucje przedsiębiorczości społecznej Kryzys państwa opiekuńczego na Zachodzie Europy, rozpad bloku wschodniego z jego wizją socjalizmu państwowego, globalizujący się gospodarczo i politycznie świat 101
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
powodują, że coraz usilniej poszukuje się rozwiązań, które pozwoliłyby na zmierzenie się z nowymi wymiarami problemów ekonomicznych, społecznych i ekologicznych. Jednym z nich, chociaż na pewno nie jedynym i nie zaradzającym wszystkim problemom, jest idea samej przedsiębiorczości społecznej. Przedsiębiorczość społeczna w różnych formach pojawia się na całym świecie i to niezależnie od poziomu zamożności, systemu politycznego i dominującej w danym kraju religii. Poszczególne państwa dostrzegają rolę tego nurtu w rozwoju społeczno-gospodarczym i polityce spójności. Także środowisko biznesu coraz częściej spogląda na ideę przedsiębiorstw społecznych jako na sposób dotarcia ze swoimi usługami do najbiedniejszych. Idea ta zyskuje też coraz większą popularność w środowisku organizacji pozarządowych, które poszukują mechanizmów ekonomicznej samodzielności dla siebie oraz trwałych rozwiązań dla swoich podopiecznych. Wszystko to daje dość powodów, aby bliżej przyjrzeć się idei przedsiębiorczości społecznej jako obiecującemu sposobowi rozwiązywania problemów społecznych. Działania takie są nowe i stare zarazem. Przedsiebiorstwa ekonomii społecznej działające w XIX wieku głównie w formie różnego rodzaju spółdzielni, miały za zadanie pomoc wzajemną członków, a także – przynajmniej częściowo – przeznaczanie zysków na rzecz szerszej społeczności167. Dzisiaj „nową” ekonomię społeczną trzeba widzieć przede wszystkim w perspektywie przedsiębiorczości rozumianej jako gotowość i umiejętność przejmowania odpowiedzialności za swój los, a także w perspektywie obywatelskiego zaangażowania rozumianego jako przyjęcie odpowiedzialności za wspólnotę. Odpowiedzialność jest tu słowem kluczowym, równie ważnym jak słowo samoorganizacja. Odpowiedzialność w sferze ekonomicznej jest w istocie działaniem na rzecz możliwie największej samodzielności i suwerenności ekonomicznej. W kontekście przedsiębiorczości społecznej oznacza to podejmowanie wysiłków na rzecz tego, aby konkretne osoby, organizacje czy wspólnoty mogły w większym stopniu niż dotychczas podejmować suwerenne decyzje, co do celu i form swojej działalności. Zatem przedsiębiorczość społeczna to przede wszystkim specyficzne podejście poszczególnych osób i instytucji do społecznej rzeczywistości. Dotyczy to zarówno nastawienia do własnych problemów (raczej aktywność niż roszczeniowość), sposobu ich rozwiązywania (raczej zbiorowy niż indywidualny), jak i celów, jakie się stawia (raczej dobro wspólne – dobro innych, niż wąskie interesy grupowe). Działania te opierają się więc w dużej mierze na solidarności i współpracy, a nie na partykularyzmie i konkurencji.
Zob. M.Grewiński, J. Kryszkowski (red.), Współczesne tendencje w pomocy społecznej i pracy socjalnej, Wyd. MCPS, Warszawa 2011.
167
102
Przedsiębiorczość społeczna i praca socjalna w kontekscie csr oraz kapitału społecznego
Instytucje przedsiębiorczości społecznej są podmiotami gospodarczymi i społecznymi działającymi we wszystkich sektorach. Ich instytucjonalne ramy odpowiadają mniej więcej granicom szeroko rozumianego sektora pozarządowego. Podmioty, takie jak stowarzyszenia, fundacje prowadzące działalność gospodarczą lub odpłatną działalność pożytku publicznego, towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych, tworzące trzeci sektor (funkcjonuje także określenie trzeci system) nazywane są „tradycyjną” ekonomią społeczną168. Z kolei dopiero powstające typy podmiotów, takie jak: spółdzielnie socjalne, przedsiębiorstwa społeczne, centra integracji społecznej, zakłady aktywności zawodowej i warsztaty terapii zajęciowej, określane są jako „nowa” ekonomia społeczna169. Za podstawę ekonomii społecznej uchodzi zjawisko przedsiębiorczości społecznej. Przy czym, wskazaną podstawę należy wyodrębnić z szerokiego obszaru ekonomii społecznej, czyli trzeciego systemu (sektora pozarządowego) obejmującego zarówno działania sektora obywatelskiego, jak i instytucje ekonomii społecznej. W ostatnim okresie pojęcie,,przedsiębiorczość społeczna” uległo znacznej popularyzacji, zarówno w skali lokalnej, jak i ogólnopolskiej. Wśród nich omawiany termin nie jest jednoznacznie zdefiniowany. Wspólną przesłanką ujęć definicyjnych jest stwierdzenie, iż przedsiębiorczość społeczna radzi sobie z zaspokajaniem i wypełnianiem potrzeb, których nie mogą wypełnić inne sektory. Mimo zróżnicowania form prawno-organizacyjnych można przyjąć katalog wspólnych cech dla podmiotów przedsiębiorczości społecznej: ÎÎ prymat celów indywidualnych i społecznych nad kapitałem, ÎÎ dobrowolne i otwarte członkostwo, ÎÎ demokratyczna kontrola sprawowana przez członków (z wyjątkiem fundacji), ÎÎ połączenie interesów członków, użytkowników i interesu ogólnego, ÎÎ rozwijanie i przyjmowanie wartości solidarności i odpowiedzialności, ÎÎ autonomiczne zarządzanie i niezależność od władz państwowych, ÎÎ podstawowe nadwyżki przeznaczane są na stały rozwój celów i usług dla członków lub wspólnych zadań. Cechy świadczące o znaczeniu społecznym, gospodarczym i politycznym ekonomii społecznej można scharakteryzować poprzez następujące elementy: ÎÎ oparta jest na wartościach solidarności i osobistego zaangażowania w proces aktywnego obywatelstwa, ÎÎ generuje miejsca pracy o wysokiej jakości i ulepsza poziom życia, oferuje ramy dla nowych form przedsiębiorczości i pracy, H. Kaszyński, Ekonomia społeczna i praca socjalna. Razem czy osobno?, Ekonomia Społeczna Teksty (3/2007), s.12. Ibidem.
168 169
103
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
ÎÎ ÎÎ ÎÎ ÎÎ ÎÎ
odgrywa bardzo ważną rolę w rozwoju lokalnym i spójności społecznej, polega na odpowiedzialności społecznej, jest czynnikiem demokracji, bierze udział w tworzeniu stabilności i pluralizmu ekonomii rynkowej, odpowiada wartościom i strategicznym celom Unii Europejskiej: spójność społeczna, pełne zatrudnienie i walka przeciwko biedzie i wykluczeniom społecznym, demokracja uczestnicząca, lepsze rządy i stały rozwój.
Nawiązując do ostatniego wyliczenia, zrealizowanie przedstawionych wyżej priorytetów umocni pozycję sektora przedsiębiorczości społecznej w Unii Europejskiej. Wytyczne Komisji Europejskiej odnośnie rozwoju gospodarki społecznej zakładają, iż170: ÎÎ ma ona przyczynić się do większej efektywności i konkurencji, ÎÎ jest dużym, potencjalnym źródłem nowych miejsc pracy, nowych form przedsiębiorczości i zatrudnienia, ÎÎ zaktywizuje obywateli przez uczestnictwo w organizacjach typu „członkowskiego”, ÎÎ sprzyja woluntarystycznemu zaangażowaniu obywateli, ÎÎ zwiększa solidarność i poczucie wspólnoty, ÎÎ przyczynia się do integracji gospodarek (zwłaszcza w kontekście UE). Przedsiębiorczość społeczna może być traktowana jako sektor gospodarki, w którym organizacje są zorientowane na społeczną użyteczność, a wypracowana przez nie nadwyżka służy realizacji celu społecznego. Taka misja wynika z autonomii zarządzania, demokratyczne decydowanie oraz lokalne zakorzenienie. W ten sposób krystalizuje się obok celu gospodarczego misja społeczna, która ma istotne znaczenie dla podmiotów przedsiębiorczości społecznej. Nadrzędny katalog wartości, zasad i sposobów postępowania, jakimi te organizacje będą się kierować w celu realizacji przyjętej wizji, jest misją społeczną tychże podmiotów171. Kierując się poczuciem misji podmioty przedsiębiorczości społecznej stają się bardziej: ÎÎ sprawne i wydajne, ÎÎ skuteczne i osiągające lepsze wyniki, ÎÎ skłonne do nowatorskich rozwiązań, ÎÎ elastyczne, ÎÎ zmobilizowane – panuje w nich wyższe morale.
Zob. ec.europa.eu/index_pl.htm, 12.09.2014. Zob. A. Frączkiewicz-Wronka, M. Grewiński (red.), Przedsiębiorczość w Polsce – bariery i perspektywy rozwoju, TWP (2013 im. J. Korczaka), Warszawa 2012.
170 171
104
Przedsiębiorczość społeczna i praca socjalna w kontekscie csr oraz kapitału społecznego
Przykładowo, dla centrum integracji społecznej misją jest reintegracja społeczno-zawodowa osób wykluczonych społecznie i stopniowe ich wyprowadzanie poza system pomocy społecznej. Dla warsztatów terapii zajęciowej misją społeczną jest wyrównywanie szans i doprowadzenie do uczestniczenia w życiu publicznym osób niepełnosprawnych. Natomiast dla spółdzielni socjalnej misją społeczną może być przywracanie na rynek pracy, poprzez prowadzenie wspólnego przedsiębiorstwa osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, osób o niskiej zatrudnialności oraz umożliwienie osobom bezrobotnym aktywizacji zawodowej. Misja społeczna jest ważnym elementem działalności organizacji ekonomii społecznej, bowiem dla administracji publicznej może być informacją o strukturze organizacji, celach stawianych w działalności czy realizowanych wartościach. Sformułowanie misji jest przydatne również dla samych organizacji, ponieważ ułatwia zdobywanie funduszy na działalność, poszukiwanie osób, instytucji do współpracy i wsparcia finansowego. Przedsiębiorczość społeczną w wymiarze instytucjonalnym można ujmować w kilku perspektywach, między innymi jako172: ÎÎ zbiór określonych instytucji, wówczas, gdy rozpatrujemy je zgodnie z podejściem strukturalno-operacyjnym, ÎÎ formułę działania, czyli zestaw praktyk i metod działania, ÎÎ specyficzny rodzaj ekonomii uwarunkowanej kontekstem społecznym, ÎÎ przestrzeń, w której ekonomia społeczna jest widziana jako sieć relacji i zależności. Jakkolwiek określając istotę przedsiębiorczości społecznej, w każdym przypadku można dostrzec wspólną cechę, a mianowicie lokalne zakorzenienie i działanie na rzecz wspólnoty lokalnej. Przedsiębiorczość społeczna, nazywana również wspólnotową, jest bowiem uwarunkowana lokalnie, gdyż wyrasta z oddolnych potrzeb, inicjatyw i dotyczy problemów społecznych powstających miejscowo czy terytorialnie. Musi się rozwijać w następstwie oddolnych inicjatyw i uwarunkowań, jednak może korzystać z zewnętrznych inspiracji. Nie powinna natomiast powielać doświadczeń i praktyk wpisujących się w odmienny kontekst społeczny. Przedsiębiorczość społeczna wiąże się ściśle z następującymi kategoriami: lokalnością, samorządnością, społeczeństwem obywatelskim, kapitałem społecznym i rozwojem lokalnym. Niemniej kluczowymi cechami wypełniającymi powyższe kategorie są: odpowiedzialność, zaangażowanie, samoorganizacja oraz demokratyczne zarządzanie (jeden głos, jeden człowiek). Ten ostatni postulat ściśle łączy się z zagadnieniem
Ibidem.
172
105
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
samorządności terytorialnej, która oznacza rozwiązywanie własnych spraw przez samych zainteresowanych. Organizacje przedsiębiorczości społecznej wraz z samorządami lokalnymi mogą być instytucjami, które tworzą ramy prawne dla samorządności obywateli. Pozwalają tworzyć system służący do reprezentowania jej interesów i rozwiązywania jej własnych spraw, osiągając przy tym realizację celów społecznych i ekonomicznych. Na poziomie lokalnym problemy społeczne są najlepiej obserwowalne i dostrzegane. Wykluczenie społeczne, ubóstwo, bezradność, długotrwałe bezrobocie, problemy niepełnosprawnych, bezdomnych, uzależnionych i uchodźców dotyczą przecież każdej wspólnoty terytorialnej, jakkolwiek zjawiska te mogą różnić się skalą występowania i stopniem nasilenia. Podstawową „obietnicę” przedsiębiorczości społecznej można sformuować następująco: działania w specyficznych obszarach rynku, oparte o coś więcej niż chęć zysku mogą być skutecznym mechanizmem odzyskiwania oraz ochrony suwerenności i podmiotowości dla osób, instytucji i wspólnot173. Przedsiębiorczość społeczna oznacza: ÎÎ dla osób indywidualnych – szansę na porzucenie pozycji klienta, bycia przedmiotem filantropii i transferów socjalnych, pozycji osoby zależnej od pomocy innych – także od pomocy ze strony organizacji pozarządowych; szansę na stanie się samodzielną jednostką, zdolną do zadbania o los swój i swoich najbliższych. Wiąże się to z możliwością, ale i koniecznością, uzyskiwania dochodu z pracy, a w konsekwencji oznacza odzyskanie godności, która ma swoje źródło w dokonywaniu samodzielnych wyborów dotyczących własnego losu; ÎÎ Dla organizacji – umiejętność zdobywania środków na własne działania – odchodzenie od postawy „wyciągniętej ręki” i całkowitego uzależnienia od preferencji publicznych i prywatnych donatorów. To szansa na uniknięcie pułapki stania się „przedłużeniem” instytucji publicznych albo zakładnikiem filantropijnych wzruszeń na rzecz bycia suwerennym podmiotem, zdolnym do podejmowania działań w sferze publicznej zgodnych z misją i decyzją członków oraz założycieli organizacji; ÎÎ dla wspólnot – umiejętność samodzielnego formułowania strategii rozwojowych opartych na własnych zasobach, realizujących prawdziwą samorządność i zabiegających o dobrobyt obywateli.
Zob. M. Grewiński, B. Więckowska (red.), Przeobrażenia sfery usług społecznych w systemie zabezpieczenia społecznego w Polsce, WSP TWP, Warszawa 2011.
173
106
Przedsiębiorczość społeczna i praca socjalna w kontekscie csr oraz kapitału społecznego
W ramach przedsiębiorczości społecznej wyodrębnić można zbiór instytucji nazywany przedsiębiorstwami ekonomii społecznej lub po prostu przedsiębiorstwami społecznymi. W kontekście definiowania tego typu podmiotów używa się często sformułowania instytucje „starej” ekonomii społecznej. Chodzi w szczególności o spółdzielnie, które włączają się w dostarczanie dóbr wykraczających poza zaspokajanie potrzeb i interesów własnych członków; to ważny element ekonomii społecznej. Na przełomie lat 80. i 90. liczba spółdzielni wzrastała, jednak od połowy lat 90. liczba spółdzielni zaczęła systematycznie spadać. Spadek ten trwa nadal, choć nie jest już tak gwałtowny. Powstają też, choć nie jest to na pewno zjawisko masowe, nowe spółdzielnie174. Wśród organizacji pozarządowych są takie, które w swoich działaniach używają instrumentów ekonomicznych do realizacji celów społecznych (niekoniecznie związanych z zatrudnieniem grup defaworyzowanych). Dotyczy to około 1/5 organizacji i łącznie generuje istotną cześć dochodów całości sektora. Nie zmienia to faktu, że dla większości organizacji dochody tego rodzaju są znikomą częścią ich całościowego budżetu. Ledwie 5% organizacji ze źródeł tych uzyskuje więcej niż 50% rocznego dochodu. Oczywiście nie wszystkie organizacje pozarządowe są przedsiębiorstwami społecznymi. W zależności od ostrości zastosowanych kryteriów (np. udziału dochodów z działalności ekonomicznej, zatrudniania stałego personelu) odsetek przedsiębiorców społecznych w środowisku tradycyjnie rozumianego trzeciego sektora (a zatem głównie stowarzyszeń i fundacji) szacować można na 4 do 9%. Można powiedzieć, że sektor pozarządowy ekonomizuje się dość powoli. Jednak wziąwszy pod uwagę ogólną liczbę fundacji i stowarzyszeń, jest to pokaźny liczbowo zbiór (do 4 tys. instytucji) i być może z tego punktu widzenia najbardziej obiecujący, jeśli chodzi o zwiększenie skali działań przedsiębiorczości społecznej w Polsce. Do nowych instytucji ekonomii społecznej zaliczamy175: ÎÎ spółdzielnie socjalne. Najbardziej chyba charakterystyczne są w tym względzie spółdzielnie socjalne (wprowadzone ustawą o spółdzielniach socjalnych z dnia 27 kwietnia 2006 r.). Są one formą prawną mającą umożliwić jej członkom (zasadniczo tylko osobom wykluczonym społecznie i dotkniętym przez los – bezrobotnym, niepełnosprawnym, uzależnionym itp.) powrót do uregulowanego życia społecznego i rynku pracy. Spółdzielnia socjalna jako rodzaj spółdzielni pracy, opiera się na zasadzie osobistego świadczenia pracy przez jej członków. Spółdzielnie socjalne działają w bardzo różnych sektorach (np. budowlanym, gastronomicznym, ochronie środowiska, turystyce). Jednak skazane są na duże ryzyko zarówno z uwagi Ibidem. Ibidem.
174 175
107
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
na skład członkowski, jak i brak mechanizmów wspomagających funkcjonowanie, w tym podwyższanie jakości usług, działania adaptacyjne, dostęp do środków na inwestycje (najczęściej – a i to nie zawsze – mają jedynie pieniądze na tzw. rozruch). Wiele z nich nie jest w stanie obecnie obronić się na otwartym rynku; ÎÎ CIS i ZAZ. Stworzono też całą grupę przedsięwzięć takich jak Centra Integracji Społecznej czy Zakłady Aktywności Zawodowej. Podmioty te mogą być tworzone przez sektor publiczny i instytucje niepubliczne. W sensie ścisłym w pierwszym przypadku (a zatem kiedy jest to instytucja prowadzona przez administrację) trudno mówić o przynależności do sektora przedsiębiorczości społecznej. Przepisy powołujące do życia ZAZ stworzone zostały w 1997 roku. ZAZ to instytucja działająca w sferze zatrudnienia wspieranego i pomocy osobom niepełnosprawnym na rynku pracy. Biorąc pod uwagę czas, jaki minął od uchwalenia ustawy, takich zakładów powstało dotąd stosunkowo niewiele. ZAZ-om brakuje środków na inwestycje, ich działania często ogranicza biurokracja i wynikający z niej brak elastyczności działań (koniecznej przy pracy z różnymi rodzajami niepełnosprawności dotykającymi ich podopiecznych). Inną formą prawną są Centra Integracji Społecznej oraz Kluby Integracji Społecznej176. Powołane zostały do życia przepisami ustawy o zatrudnieniu socjalnym w 2003 roku. Zgodnie z założeniami mają one przygotowywać osoby zagrożone wykluczeniem do wejścia na otwarty rynek pracy przez zatrudnienie lub założenie spółdzielni socjalnej. Same w sobie CIS nie miały być przedsiębiorstwami, choć nie oznacza to, że nie mogą prowadzić działalności gospodarczej (obecnie działalnośc gospodrcza prowadzi ok. 36% z nich). W założeniu te formy działalności mogą być powoływane zarówno przez instytucje publiczne, jak i prywatne, jednak najczęściej ich założycielami są władze lokalne lub instytucje administracji publicznej działające w sferze pomocy społecznej. Spotyka się również w dziedzinie nauki o polityce społecznej inne przyporządkowanie podmiotów do instytucji przedsiębiorczości społecznej. Towarzystwa Ubezpieczeń Wzajemnych – ubezpieczają swoich członków na zasadzie wzajemności. TUW nie są nastawione na zysk, a swoim członkom oferują ochronę ubezpieczeniową w zamian za składki członkowskie, które pokrywają wypłacone świadczenie i koszty działalności. Warsztaty Terapii Zajęciowej – podobnie jak ZAZ, WTZ nie są samodzielną formą prawną, ale wyodrębnioną organizacyjnie i finansowo placówką. Ich zadaniem jest rehabilitacja społeczna i zawodowa osób niepełnosprawnych i niezdolnych do podjęcia pracy. WTZ 176
A. Cygan Współpraca biznesu z jednostkami samorządu terytorialnego a realizacja polityki społecznej, [w:] M. Bonikowska, M. Grewiński (red.), Usługi społeczne odpowiedzialnego biznesu, WSP TWP w Warszawie, Warszawa 2011.
108
Przedsiębiorczość społeczna i praca socjalna w kontekscie csr oraz kapitału społecznego
mogą być organizowane przez fundacje, stowarzyszenia i inne podmioty. Ustawodawca dopuszcza istnienie w WTZ dochodu ze sprzedaży produktów i usług wykonanych podczas zajęć, ale zgodnie z przepisami, działalność WTZ ma charakter niezarobkowy. Instytucje hybrydowe – są to przedsięwzięcia przedsiębiorczości społecznej, których w ogóle nie można wyodrębnić w kategoriach podmotowych. Do tej grupy można zaliczyć przedsięwzięcia, które mogą działać w formie różnego rodzaju partnerstw lub charakter ich działalności realizuje cele społeczne. Takie przedsięwzięcia mogą funkcjonować zarówno w formie wyodrębnionych podmiotów prawnych (np. związków, stowarzyszeń czy spółdzielni osób prawnych) lub w oparciu o sformalizowane porozumienia. Zdaniem autorów, dzisiejszy rynek, zdominowany przez rządzące nim prawo popytu i podaży nie jest najkorzystniejszą płaszczyzną do rozwoju podmiotów przedsiębiorczości społecznej. W czasach, gdy wartość pracownika jest zależna od zysków jakie przynosi firmie, istnienie tego typu form jest szczególnie ważne, gdyż stanowi alternatywę i przeciwwagę dla takiego stanu rzeczy. Daje ono nie tylko niezależność ekonomiczną, ale również motywuje do wzięcia odpowiedzialność za siebie i najbliższe otoczenie, a tym samym pomaga rozwiązywać problemy społeczne w sakli mikro i makro.
3.3. CSR a praca socjalna Geneza społecznej odpowiedzialności biznesu W obecnych czasach efektywne funkcjonowanie firm staje się warunkiem dalszego rozwoju społeczności. Coraz częściej słyszymy, że rozwój przedsiębiorczości odgrywa ważną rolę w procesie społeczno-ekonomicznego rozwoju kraju. W dobie postępu technologicznego znaczącym zadaniem jest współpraca między różnymi uczestnikami rynku. Większość światowych menedżerów i przedsiębiorców zgadza się z twierdzeniem, że właściwym biznesem biznesu jest biznes, a najważniejszym celem jest maksymalizacja zysku dla właściciela. „The business of business is business” – powiedział Milton Friedman i tym stwierdzeniem opisał działalność większości przedsiębiorstw w systemie wolnorynkowym. Istnieje jeszcze druga strona biznesu, która wiąże się z dbałością o dobro społeczne, relacje z pracownikami, dostawcami, inwestorami i właścicielami, nawiązywanie kontaktów z klientami, której celem jest zaspokajanie ich preferencji i zapotrzebowań. Tego typu zachowania określa się pojęciem społecznej odpowiedzialności biznesu (z ang. CSR – Corporate Social Responsibility). CSR to uwzględnianie przez przedsiębiorstwa społecznej i środowiskowej problematyki w prowadzonej działalności 109
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
komercyjnej i relacjach z zainteresowanymi stronami, wykraczające poza minimalne wymogi prawne. Podstawą CSR jest odpowiedzialne i etyczne zachowanie biznesu w odniesieniu do grup społecznych, na które oddziałuje z możliwie maksymalnym poszanowaniem środowiska naturalnego177. Społecznie odpowiedzialny biznes jest strategią dobrowolną, prowadzoną przez przedsiębiorstwo z uwzględnieniem ekologicznych, społecznych i etnicznych aspektów w działalności gospodarczej i kontaktach z interesariuszami178. Podkreśla także prowadzenie działalności biznesowej w taki sposób, aby celem było osiąganie równowagi pomiędzy interesem społecznym a dochodowością i efektywnością. Ważnym założeniem staje się włączanie społecznej odpowiedzialności w procesy zarządzania przedsiębiorstwem. Społeczna odpowiedzialność biznesu jest stosunkowo nowym zjawiskiem i pojęciem. Niektórzy twierdzą, że zwiększenie zapotrzebowania na społeczną odpowiedzialność biznesu przypada na początek XXI wieku. W 1974 roku, P. Drucker podkreślił, że „wolne przedsiębiorstwo działające w warunkach wolności ekonomicznej nie może istnieć tylko dlatego, że jest dobre dla biznesu; sens jego istnienia polega na tym, że jest potrzebne społeczeństwu”179. Drucker akceptował trzy podstawowe zadania zarządów i menadżerów: 1. realizacja celów ekonomicznych; 2. zapewnianie odpowiedniej wydajności pracy i zadowolenie pracowników; 3. umiejętne zarządzanie społeczną sferą przedsiębiorstwa oraz spełnianie przez nie określonych funkcji społecznych180. Z drugiej strony działania „ponadprogramowe” były notowane jeszcze pod koniec XVIII wieku, kiedy rewolucja przemysłowa skoncentrowała produkcję w fabrykach. W tym czasie instytucje społeczne działające na rzecz wspierania pracy fabryki były słabo rozwinięte. W przypadku produkcji na dużą skalę bardzo brakowało zarówno przemysłowej infrastruktury, jak również społecznych warunków wykonywanej pracy. Z związku z tym właściciele stwierdzili, że trzeba zadbać o sprawny transport, surowce, produkty, a co więcej, o ulepszenie mieszkalnictwa, edukacji i zlikwidowanie analfabetyzmu wśród pracowników. Problemem okazały się również: brak dyscypliny, skłonność do uzależnień, brak punktualności. Tylko w niektórych z tych kwestii przedsiębiorca mógł liczyć na wsparcie rządowe, ale w większości musiał liczyć na swoje własne zasoby. Właściciele firm często przyczyniali się do rozwoju dróg i kanałów, Ministerstwo Gospodarki, Krajowy program reform, Społeczna odpowiedzialność biznesu w Polsce, http://www.mg.gov.pl, 24.06.2014 r. Forum Odpowiedzialnego Biznesu, Encyklopedia CSR, http://www.nu.fob.org.pl, z dnia 25.06.2014 r. 179 P. Drucker, Myśli przewodnie Druckera, MT Biznes, Warszawa 2002, s. 34. 180 Ibidem. 177
178
110
Przedsiębiorczość społeczna i praca socjalna w kontekscie csr oraz kapitału społecznego
co sprzyjało rozwojowi infrastruktury komunikacji miejskiej, co z kolei pozytywnie wiązało się z korzystaniem przez różne grupy społeczne z usług i dostępem do większej liczby placówek szkolnych. Z punktu widzenia właściciela korzystniej było wspierać moralne wychowanie i dyscyplinę pracy. Często stosowali w praktyce nagrody, kary i uwagi w celu zachęcania do właściwego zachowania, punktualności i ulepszenia jakości pracy. Nie ma jednej uniwersalnej definicji, która określałaby pojęcie społecznej odpowiedzialności biznesu. CSR obejmuje dużo aspektów, które mają wpływ na sytuację społeczną przedsiębiorstwa, przy czym mogą diametralnie się różnić w różnych krajach, branżach i kulturach. CSR określa się jako odpowiedzialność korporacyjną albo obywatelstwo korporacyjne. Zajmuje się takimi sprawami, jak zrównoważony rozwój (zaspokajanie bieżących potrzeb w taki sposób, aby nie zmniejszać szans przyszłych pokoleń na ich zaspokajanie), relacje z interesariuszami, ład korporacyjny i korporacyjna filantropia, chociaż ta ostatnia w coraz większym stopniu uchodzi za sprawę marginalną. Zaangażowanie się biznesu w kwestie środowiskowe, społeczne i ład korporacyjny staje się coraz bardziej oczywiste w przedsiębiorstwach. Zwiększa się liczba firm „świadomych”, że zobowiązanie moralne, integrowanie strategii i podejmowanych działań z wyzwaniami środowiskowymi, społecznymi i ładu ekonomicznego leży właśnie w ich interesie gospodarczym. Finansowanie programów CSR jest też często taktycznym wybiegiem w odpowiedzi na nacisk organizacji ekologicznych, społeczności lokalnych itp. Niemniej jednak społeczeństwa coraz bardziej są zainteresowane, w jaki sposób powstaje zysk przedsiębiorstwa i jaki wpływ na otoczenie temu towarzyszy, niż w jakim stopniu przeznacza się część zysku na programy CSR 181. Według definicji Komisji Europejskiej182 „CSR zakłada dobrowolne uwzględnianie przez przedsiębiorstwa problematyki społecznej i ekologicznej w działalności gospodarczej z wyjściem poza wymogi prawne i zobowiązania wynikające z umów; uważa, że strategie na rzecz CSR powinny być propagowane jako cel sam w sobie, a nie jako alternatywa dla odpowiednich regulacji w innych dziedzinach, ani jako zawoalowany sposób wprowadzania takich przepisów”183. Jak sugeruje Smith i Cohon, jeden z wielu celów programu społecznie odpowiedzialnego biznesu polega na „woli budowania wizerunku, będącego swoistą polisą
N. Smith i G. Lenssen (red.), Odpowiedzialność biznesu. Teoria i praktyka, Studio Emka, Warszawa 2009 s. 24. http://ec.europa.eu/social/main.jsp?catId=331&langId=pl, 24.06.2014 r. 183 J. Filek, Społeczna odpowiedzialność biznesu. Tylko moda czy nowy model prowadzenia działalności gospodarczej?, Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów, Kraków 2008, s. 4. 181 182
111
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
ubezpieczeniową na wypadek, gdyby z podstawową działalnością coś poszło nie tak. Jednak realne konsekwencje społeczne tej podstawowej działalności nie są dokładnie badane”184. Przedsiębiorstwo dobrowolnie włącza społeczną odpowiedzialność biznesu do celów przez siebie realizowanych. Świadomie buduje relacje z interesariuszami. Koncepcja CSR jest niezbędna w zewnętrznej działalności tak samo jak i w prowadzeniu wewnętrznej organizacji – są one ściśle powiązane ze sobą. Chociaż skutki mogą kardynalnie różnic się od siebie, ale ciężko jest sobie wyobrazić wdrażanie społecznej odpowiedzialności tylko w jedną z dwóch sfer oddziaływania. Każda sfera dzieli się na trzy grupy interesariuszy. Grupę pierwszą stanowią wszyscy ci, którzy współtworzą przedsiębiorstwo swoją pracą, kapitałem, wiedzą, umiejętnościami i kompetencjami. Do tej grupy należą osoby, które można zaliczyć do grup właścicieli, pracowników oraz kadry kierowniczej. Drugą grupę tworzą wszyscy, którzy mają do czynienia z różnego rodzaju przejawami działalności danego przedsiębiorstwa. Do tej grupy zalicza się przede wszystkim klientów, ale także dostawców, kooperantów i konkurentów. Trzecią grupę stanowią różne wspólnoty. Mogą to być zarówno wspólnoty o zasięgu lokalnym, regionalnym, jak również wspólnoty na poziomie państwowym oraz wspólnoty globalne. Warto podkreślić, że koncepcja społecznej odpowiedzialności biznesu jest traktowana jako strategia długofalowa rozwoju firmy, dotycząca tego, jak w dłuższej perspektywie czasowej, wykorzystując działania i programy prospołeczne, budować wizerunek i pozycję przedsiębiorstwa na rynku185. Właśnie dlatego jest ważne, by przedsiębiorstwa w swojej działalności komercyjnej stawały się bardziej wrażliwe społecznie w wymiarze zarówno wewnętrznym, jak również w zewnętrznym.
Działania wewnętrzne Działania wewnętrzne to działania i kompetencje organizacyjne wewnątrz firmy. Zazwyczaj dotyczą one głównie organizacji pracy i związanych z tym aspektów. Z działań wewnętrznych możemy wyodrębnić przede wszystkim humanizację pracy i stworzenie bezpiecznych warunków pracy dla pracowników: ÎÎ warunki pracy i odpoczynku, ÎÎ warunki sanitarno-higieniczne, ÎÎ warunki estetyczne.
Ibidem s. 5. M. Bonikowska, M. Grewiński, Usługi społeczne odpowiedzialnego biznesu, WSP TWP w Warszawie, Warszawa 2011.
184 185
112
Przedsiębiorczość społeczna i praca socjalna w kontekscie csr oraz kapitału społecznego
Następnym etapem jest ustalanie uzgodnionych wynagrodzeń dla pracowników firmy oraz zabezpieczenie pracownikom odpowiednich świadczeń socjalnych: ÎÎ awanse, ÎÎ dotacje, ÎÎ nagrody za zaangażowanie w pracę, ÎÎ świadczenia socjalne. Do działań wewnętrznych zaliczamy także możliwości kształcenia pracowników i zwiększenie satysfakcji pracowników z wykonywanej pracy: ÎÎ różnego rodzaju konferencje, ÎÎ staże, ÎÎ kursy i szkolenia pracowników. Pracownicy bez wątpienia są największym i bardzo ważnym kapitałem każdego przedsiębiorstwa, firmy czy organizacji i mają ogromny wpływ na wyniki ekonomiczne prowadzonej działalności. Z tego względu warto zadbać o kadrę pracowniczą. Pracownik, który rozpowszechnia pozytywne informacje i dobre opinie na zewnątrz firmy, przyciągnie z kolei inne utalentowane osoby do pracy w dobrze zorganizowanym zespole. Dobrym przykładem w tej sytuacji będzie firma IBM. Firma zezwoliła swoim pracownikom uczestnictwo w programie home-working. Oznacza to, że mogą oni połączyć pracę zawodową z obowiązkami domowymi. Następnym aspektem wyróżniającym firmę jest opieka medyczna, obejmująca nie tylko pracowników danej firmy, lecz także członków ich rodzin. Dla dzieci pracowników organizowane są specjalne wyjazdy i wycieczki. Prorodzinna polityka IBM odnalazła pozytywne odzwierciedlenie w wizerunku firmy.
Działania zewnętrzne Działania mające miejsce poza centralną strukturą firmy w środowisku zewnętrznym (środowisko oddziaływania firmy) to działania zewnętrzne. Najczęściej do tej grupy działań zaliczamy zaspokajanie potrzeb interesariuszy i klientów. W tym celu firma zagwarantować może: ÎÎ klientowi wysoką jakość dóbr i usług. ÎÎ pewną i bezpieczną wymianę. Przestrzeganie standardów branżowych jest jedną ze ścieżek działalności zewnętrznej firmy m.in. w wymiarze prowadzenia społecznej odpowiedzialności wybranego przez firmę biznesu. Kontakt z klientem pełni jedną z najważniejszych funkcji w życiu firmy 113
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
i w perspektywie jej dalszego rozwoju. W dzisiejszych czasach niestabilności i nieprzewidywalnej przyszłości bardzo ważne jest dla firmy zarządzanie potrzebną informacją. Zwłaszcza w obecnych czasach aktualne staje się powiedzenie „kto ma informację, ten ma pierwszeństwo i przywództwo branżowe”. Żeby uzyskać potrzebną informację firma musi dysponować odpowiednim zespołem kadrowym i właśnie z tego wynika powiązanie zewnętrznej działalności CSR z wewnętrzną. Można wymienić kilka sposobów komunikacji firmy z klientem: ÎÎ dostępność i przejrzystość kontaktów bezpośrednich z renomowaną firmą, oznacza to, że nasz odbiorca lub nasz przyszły klient ma możliwość komunikacji z firmą w sposób preferowany. W taki sposób klient widzi pewność i bezpieczeństwo w nawiązywaniu kontaktów i w sytuacji jakichkolwiek rozbieżności lub braku satysfakcji zna sposób komunikacji, ÎÎ środki masowego przekazu (Internet, telewizja, prasa), ÎÎ analiza rynku – jest bardzo ważnym czynnikiem ukierunkowującym firmę na określoną dziedzinę i rynek, ÎÎ socjologiczne badania – w taki sposób możemy dowiadywać się o zmieniających się preferencjach klientów i starać się dostosowywać do nich ofertę towarową bądź usługową, ÎÎ monitoring rynku – głównie oddziaływuje na zaproponowaną prze firmę ofertę, w odniesieniu do konkurencji rynku, zarówno globalnej, jak i lokalnej. Niekiedy firmy także dbają o społeczne interesy lokalne, a czasem nawet mają wpływ na kształtowanie polityki państwa w dziedzinie społeczno-gospodarczej. Jest to pewien sposób komunikacji firmy ze społeczeństwem, a w wyniku tego – możliwość dostrzegania informacji o gustach i preferencjach klientów w różnych obszarach.
Grupy interesariuszy w CSR Interesariuszem jest dowolna grupa lub jednostka, wywierająca wpływ na przedsiębiorstwo lub podlegająca wpływowi wynikającemu z realizacji celu wyznaczonego przez przedsiębiorstwo. Za głównych interesariuszy uważa się akcjonariuszy/inwestorów, klientów, pracowników, dostawców i społeczność lokalną. Do interesariuszy drugoplanowych należą samorządy i administracja publiczna, media, przedsiębiorstwa konkurencyjne, organizacje pozarządowe, takie jak organizacje ochrony interesów konsumenta czy organizacje ekologiczne186. R. E. Freeman, J. S. Harrison and A. C. Wicks, Managing for Stakeholders: Survival, Reputation and Success. CT: Yale University Press, New Haven, 2007, s. 6.
186
114
Przedsiębiorczość społeczna i praca socjalna w kontekscie csr oraz kapitału społecznego
Przedsiębiorstwo cały czas buduje relacje ze swoim otoczeniem. W zależności od charakteru działalności, branży, strategii i otoczenia w jakim firma działa, te relacje mogą być na różnych poziomach. Interesariuszami przedsiębiorstwa są wszystkie grupy, które z jednej strony oddziaływają lub mogą oddziaływać przy zapewnieniu pewnych warunków na przedsiębiorstwo, a z drugiej – to grupy, które mają wpływ na dane przedsiębiorstwo poprzez prowadzenie własnej działalności. Nie ma określonej jednakowej liczby interesariuszy dla wszystkich przedsiębiorstw. Jest to uzależnione od tego, że każda firma, korporacja czy organizacja określają swoją listę interesariuszy w zależności od potrzeb i realizowanych strategii. W praktyce bardzo często zdarzają się sprzeczności wśród jednorodnych interesariuszy, takie, jak na przykład zatrudnienie i produktywność, jakość dostaw oraz wielkość dostaw. Dlatego niezbędna jest bardziej szczegółowa identyfikacja potrzeb, ponieważ w jednym i tym samym czasie nie mogą być zaspokajane wszystkie zaplanowane oczekiwania. Do najważniejszych grup interesariuszy w społecznej odpowiedzialności biznesu zaliczamy: ÎÎ inwestorów i akcjonariuszy, ÎÎ pracowników i ich rodziny, ÎÎ klientów, ÎÎ dostawców, ÎÎ społeczność lokalną (władze lokalne i państwowe), ÎÎ środowisko naturalne.
Społeczna odpowiedzialność firmy w relacjach ze społecznością lokalną Współpraca ze społecznością lokalną potrzebna jest dla badania społecznej opinii i podtrzymywania pozytywnego wizerunku firmy wśród społeczności. W wyniku czego możemy mieć odzwierciedlenie w postaci przychodów finansowych przedsiębiorstwa. Społeczność jest ważną grupą interesariuszy, ponieważ ich interesy także reprezentuje państwo i organizacje lokalne. H. Mintzberg w swoich badaniach wyodrębnił osiem bazowych oddziaływań społeczeństwa na strategie prowadzone przez firmę. Należą do nich: ÎÎ społeczeństwo może narzucać swoje poglądy i swoją opinię w sprawie przeprowadzenia strategii organizacji i próbować wymusić społeczne zobowiązanie. Ważne jest to, że ostatnim punktem takich relacji może być chęć państwa do podporządkowania sobie tej firmy;
115
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
ÎÎ społeczeństwo może chcieć, aby firma liczyła się z nim i brała pod uwagę jego preferencje przy określaniu strategii. Wynika z tego, że społeczność próbuje przeniknąć w strukturę organizacji, która odpowiada za podjęte decyzje; ÎÎ społeczność może regulować i wpływać na działalność organizacji pod kątem prawa; ÎÎ w społeczeństwie mogą istnieć takie organizacje lub kampanie, które swoją działalnością mogą narzucać firmie podjecie różnych decyzji w większości nie korzystnych dla firmy; ÎÎ społeczeństwo może po prostu ignorować odrębne organizacje; ÎÎ społeczność w obliczy instytucji państwowych może nie wtrącać się w działalność firmy i w taki sposób umożliwi podjęcie wszystkich decyzji przez konsumentów; ÎÎ społeczeństwo może narzucić pewne zobowiązania społeczne i w taki nietypowy sposób pokazać wszystkim innym stabilność, niezawodność, odpowiedzialność i dobrze zorganizowany system organizacji; ÎÎ społeczność może odnaleźć coś naprawdę bardzo ważnego w działalności organizacji, co zapewni firmie pewnego rodzaju nagrody lub uprzywilejowanie. Często może to być zmniejszenie podatków, udostępnienie kredytów itd. Strategia przedsiębiorstwa we współdziałaniu ze społecznością lokalną ma łączyć reagowanie, odpowiedzi na oczekiwania wykazane przez społeczeństwo oraz proponowanie pewnych rozwiązań. Zasady partnerstwa, wzajemnej korzyści i podejmowanie działań o charakterze dobrowolnym mają być kierunkiem w działaniu firmy. Naturalną formą współdziałania długoterminowych interesów firmy jest kreowanie przychylności poprzez wzmacnianie potencjału społecznego. Według B. Roka korzyści dla regionu wynikające z działalności firmy to m. in.: ÎÎ „firma dostarcza produkty i usługi zaspokajające podstawowe potrzeby mieszkańców regionu, ÎÎ firma dokonuje obligatoryjnych wpłat na fundusze celowe, z których część trafia z powrotem do regionu, ÎÎ wynagrodzenia (oraz świadczenia pozapłacowe) otrzymywane przez pracowników firmy są źródłem utrzymania dla rodzin mieszkających w regionie, ÎÎ firma jest stymulatorem rozwoju innych przedsiębiorstw, które są powiązane z nią partnerskimi więziami, utrzymując w ten sposób dodatkowe miejsca pracy,
116
Przedsiębiorczość społeczna i praca socjalna w kontekscie csr oraz kapitału społecznego
ÎÎ firma jest zaangażowana w rozwój zawodowy swojej kadry pracowniczej wspiera dokształcanie pracowników przyczyniając się tym samym do tworzenia „regionu wykształconego społeczeństwa”187, ÎÎ społeczeństwo jest tak dwojaką grupą, że może obrócić wszystko na naszą korzyść lub przeciwko nam. Dlatego trzeba bardzo rzetelnie analizować i współpracować z tą grupą interesariuszy.
Społeczna odpowiedzialność firm w relacjach z jej pracownikami i członkami ich rodziny Społeczna odpowiedzialność obecnie staje się coraz bardziej popularna w wielu firmach i wśród różnych grup interesariuszy. Pracownicy nie mogą ignorować pojęcia społecznej odpowiedzialności biznesu, a zarząd firmy nie może ignorować zależności pomiędzy CSR a pracownikami i związkami zawodowymi. Dla pracowników wdrażanie koncepcji CSR jest szansą na poprawę płacy i warunków pracy. Stwarzanie albo ulepszanie środowiska pracy jest wyzwaniem dla pracowników. CSR pomaga budować atmosferę pracy w sposób bardzo korzystny dla obu stron. Z drugiej strony przedsiębiorcy wdrażają CSR do swoich celów działalności z wielu powodów. Po pierwsze, społeczna odpowiedzialność w prowadzeniu biznesu staje się bardzo dobrą strategią zarządzania personelem. Automatycznie stwarza warunki efektywnego motywowania pracowników do pracy, zwiększa jakość wykonywanej pracy. Po drugie, w dobie, kiedy cenny staje się czas, talent i kreatywność człowieka, kiedy społeczność oczekuje cały czas pozytywnych zmian, CSR będzie bardzo aktualną zmianą i szansą na zyskowną przyszłość dla dwóch zaangażowanych przeciwnych stron. Pracownicy są reprezentantami firmy na zewnątrz dla tego dla zarządu firmy będzie bardziej korzystnie kiedy opinia ich pracownika o wykonywanej pracy i panującej atmosferze będzie pozytywnie ukierunkowana. Po pierwsze dobrze nastawi to opinie publiczną. Po drugie przyciągnie zdolnych pracowników do organizacji. Po trzecie będzie przewagą nad konkurentami. Wszystkie wymienione warunki mogą polepszyć pozycję firmy na rynku. Bardzo często pojawiają się nieporozumienia w traktowaniu społecznej odpowiedzialności jako kolejnego kroku w stronę public relations. Public relations to zarządzanie procesami komunikacyjnymi między organizacją i osobami, a ich grupami odniesienia
B. Rok, Więcej niż zysk, Forum Odpowiedzialnego Biznesu, Warszawa 2001, s. 42.
187
117
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
przez świadome, celowe i systematyczne kształtowanie tych procesów 188. Jako funkcja zarządzanie public relations obejmuje następujące zadania: ÎÎ wnioskowanie (przewidywanie), analiza i interpretacja opinii publicznej, nastawienia i problemów, które mogą wywierać pozytywny lub negatywny wpływ na działalność i plan organizacji, ÎÎ doradzanie kierownictwu wszystkich szczebli (poziomów) organizacji w sprawach zasad działania i komunikowania przy uwzględnieniu wszystkich publicznych aspektów oraz społecznej i obywatelskiej odpowiedzialności własnej organizacji 189. Aby wdrażanie CSR nie było kolejnym krokiem wzmacniania public relations, musi być oparte na standardach i normach, w większości międzynarodowych. Do takich standardów zaliczamy OECD Guideline for MNEs, Globar Compact, standard GRI, oraz normę SA 8000. Dla związków zawodowych wdrażanie i postrzeganie takich standardów jest pozytywnym zjawiskiem. Prospołeczna działalność jest skutecznym pozafinansowym motywatorem. Pracownicy z szacunkiem odbierają przedsiębiorstwo, które nawiązuje kontakty ze społecznością lokalną i dba o interesy społeczne, oraz stara się rozwiązywać problemy społeczne i nieporozumienia. Pracownicy sami przynależą do tej grupy. W zaspokajaniu potrzeb społecznych widzą oni korzyści dla siebie i swojej rodziny. Pracownik idzie do pracy w celu uzyskania środków potrzebnych mu do funkcjonowania w społeczeństwie. W zależności od gospodarstwa domowego, potrzeby te mogą być mniejsze lub większe. W prorodzinnej polityce firmom nie wolno zapominać o rodzinach pracowników, ponieważ pracownicy posiadający dość duże gospodarstwo domowe w większości będą zorientowani na zaspokajanie ich materialnych potrzeb. Jeśli wszystkie oczekiwania pracownika będą spełnione, to wydajność pracy takiego pracownika będzie wysoka. Podstawowymi zadaniami, oczywistymi dla społecznej odpowiedzialności biznesu w stosunku do pracowników i ich rodzin są: ÎÎ respektowanie kodeksu pracy, w tym należnych praw (np. urlopoów), ÎÎ terminowa wypłata wynagrodzenia, ÎÎ wynagrodzenie za pracę ponad podstawowy wymiar czasu pracy.
K. Wojcik, Public Relations od A do Z. Analiza sytuacji wyjściowej planowanie działalności, Agencja Wydawnicza „Placet”, Warszawa 1997, s. 16. Ibidem, s. 17.
188
189
118
Przedsiębiorczość społeczna i praca socjalna w kontekscie csr oraz kapitału społecznego
Po przestrzeganiu wyżej wspomnianych obowiązków CSR, firma może się zdecydować i pójść jeszcze dalej. Następnym krokiem będzie wprowadzenie programów motywacyjnych, czy podnoszenie kwalifikacji i kompetencji pracowników za pomocą szkoleń, kursów i konferencji. Dość ważne znaczenie w działalności społecznej odpowiedzialności odgrywają także relacje pracowników z kadrą zarządzającą. Te relacje mogą polegać na otwartości w stosunku do nowych propozycji między zarządem a podwładnymi. Pracownicy muszą także mieć prawo do własnej opini i prawo głosu w organizacji. Wszystkie te aspekty są naprawdę bardzo ważne dla pracownika. Jeśli większość warunków będzie spełniona to miejsce pracy dla pracownika może przekształcić się w „drugi dom”.
Społeczna odpowiedzialność firm w relacjach z klientem Społeczna odpowiedzialność wciąż pozostaje trudną zagadką. Niektórzy myślą, że między działalnością charytatywną a społeczną odpowiedzialnością można postawić znak równości. Jest to błędnie traktowana odpowiedzialność w biznesie. CSR nie ma na celu wdrażania socjalnego projektu, wręcz przeciwnie, skierowane jest na korzyści dla przedsiębiorstwa. To oczekiwanie jest bardzo przejrzyście sformułowane. Może to być ulepszenie wizerunku firmy, zwiększenie sprzedaży, przyciągnięcie klienta etc. Jednym z najważniejszych odbiorców w działalności CSR jest klient lub konsument. Jest to najważniejsze ogniwo w łańcuchu życia produktu. Najważniejsze grupy klientów muszą być dokładnie znane i zbadane. Oni mogą pomagać w produkowaniu i modelowaniu nowych produktów. Z klientami obowiązkowo musi być ustalony sposób komunikowania się. Bardzo często relacje z klientami mogą być nawet dość nietypowe. Między pracownikami a klientami powinna być wzajemna zależność. Poniższy przykład pomoże lepiej zrozumieć w praktyce, czym jest społeczna odpowiedzialność firmy według klienta. Piwo „Tyskie” z Chorzowa jest jedną z najlepiej rozpoznawalnych marek na rynku i cieszy się dużą popularnością. W pewnym momencie menadżerowie firmy zauważyli, że w rodzinnym regionie maleje popyt na ich towar, w tym samym czasie rośnie w skali krajowej. W wyniku przeprowadzonego badania okazało się, że mieszkańcy Chorzowa uważają, iż marka Tyskie zapomniała o swoich korzeniach i już się nie interesuje nimi. Mieszkańcy Chorzowa zaczęli mniej kupować piwo tej marki. Skoro zmieniły się relacje, to mieszkańcy też przestali faworyzować regionalną markę. Wtedy Tyskie zdecydowało się na prowadzenie charytatywnej akcji polegającej na ulepszeniu parku w Chorzowie. Firma umieściła w całym parku ławeczki z własnym logo, zorganizowała kilka rozrywkowych imprez. Jak się okazało, było
119
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
to bardzo skutecznym posunięciem. Mieszkańcy zmienili swoją opinię i zrozumieli, że dla firmy nie jest obojętnym, co się dzieje w rodzimym Chorzowie. Reasumując, widzimy, że relacje piwnej marki i społeczności zmieniły się pozytywnie dla każdej ze stron. Po praktykowaniu CSR okazało się, że wszyscy są na wygranych pozycjach i każdy otrzymał to, co chciał – na czym mu bardzo zależało.
Społeczna odpowiedzialność biznesu a ekologia Coraz częściej spotykamy się z takimi pojęciami jak ekologia, ochrona środowiska naturalnego, zanieczyszczenie przyrody i ekologiczne problemy. Z jednej strony, widzimy wzrost świadomości ekologicznej społeczeństwa, a z drugiej – niedbałość i nieświadomość w prowadzeniu szkodliwej działalności. Dość często zdarzają się różnego rodzaju przypadki i nieprzewidywalne zdarzenia w przedsięwzięciach, które mogą dotyczyć wielkiego obszaru społeczności. Na początku trzeba wyjaśnić, czym dokładnie jest ekologia. Ekologia to nauka o stosunku organizmów do otaczającego środowiska zewnętrznego. W dzisiejszych czasach pojęcie ekologii obejmuje oprócz obserwacji życia toczącego się w przyrodzie także wpływ człowieka na procesy życiowe. Bardzo istotna jest ekologia społeczna, która wdraża w relacje człowiek – środowisko takie nauki jak: etyka, psychologia, socjologia i ekonomia. Uzasadnienia takiego interdyscyplinarnego ujęcia relacji człowiek – środowisko opisuje N. Wolański, który stwierdza, że „wśród problemów jakimi powinna zajmować się ekologia, jest również strategia przeżycia i rozwoju ludzkości, jako gatunku i społeczeństwa”190. Demokratyzacja życia spowodowała rosnące znaczenie ochrony środowiska, w wyniku czego zwiększyło się stałe podnoszenie społecznej świadomości ekologicznej. Programy ekologiczne zaczęto wdrażać do podstawowych zadań polityki państw. Stosunek ludzi do otaczającego ich środowiska zaczął się z chwilą pojawienia się pierwszych ekologicznych problemów. Niestety, strategia maksymalizacji zysku dla przedsiębiorstw w większości powoduje niewłaściwe postępowanie ze środowiskiem. Ogromne fabryki i przedsiębiorstwa zanieczyszczają środowisko w procesie produkcyjnym i nawet nie zastanawiają się nad poprawieniem swoich błędnych postępowań. Każdy myśli, że wysiłek jednej osoby w celu poprawy sytuacji ekologicznej nie jest w stanie nic zrobić. Postawa taka jest utrwalana w społeczeństwach na skutek braku odpowiedzialności, edukacji i braku poczucia „władzy” jednostki. J. Krupa, J. Strojny, W. Tabasz (red.), Ekologia i ochrona środowiska, a wybrane aspekty rozwoju społeczno-gospodarczego, Mitel, Rzeszów 2005, s. 27.
190
120
Przedsiębiorczość społeczna i praca socjalna w kontekscie csr oraz kapitału społecznego
Dopóki społeczność sama w swojej działalności i codziennym życiu nie będzie akceptować sposobów rozwiązania problemów ekologicznych, dopóty państwo w swej polityce będzie musiało dbać o przestrzeganie pewnych norm i pewnego porządku ekologicznego. Dlatego organizuje się akcje i programy, aby zainteresować ludzi otaczającą rzeczywistością. Obecnie wprowadzane są pewne normy prawne związane z przestrzeganiem warunków ekologicznych, a w razie zaniedbania niektórych aspektów nakładane są kary. W taki sposób, mimo, że czasem przymusowy, zaczyna podnosić się świadomość ekologiczna. W efekcie nieświadomego postępowania środowisko jest zaśmiecone, a zasoby przyrody niszczone. Ciągła eksploatacja doprowadza do zmniejszenia ilości zasobów naturalnych. Bardzo często zdarzają się katastrofy ekologiczne, takie jak awarie i wypadki w elektrowniach jądrowych czy wypadki tankowców. Powoduje to masowe wymieranie roślin i zwierząt. Obserwujemy eksplozję demograficzną, która obciąża naturalne środowisko. Do globalnych problemów ekologicznych zaliczyć obecnie można: ÎÎ efekt cieplarniany, ÎÎ dziurę ozonowa, ÎÎ wyręby lasów/zmniejszanie się obszarów leśnych, ÎÎ problemy związane z wodą (mniejsza ilość wody pitnej i jej zanieczyszczenia). Strategia społecznej odpowiedzialności jest skutecznym motywatorem do ochrony środowiska naturalnego. Firmy prowadzące CSR w swej działalności cieszą się ulepszeniem wizerunku wśród społeczności i akceptacją w kraju, co przejawia się w ułatwieniu organizacji i prowadzenia działalności w firmie. W wielu krajach firmy, które wspierają programy ekologiczne i prowadzą w swojej działalności politykę proekologiczną, często są zwolnione od podatków (albo płacą mniejsze), co w istotny sposób wpływa na zwiększenie konkurencyjności. Pojawianie się międzynarodowych standardów i ich przestrzeganie powoduje zwiększenie przedsiębiorczej świadomości ekologicznej. Do najbardziej znanych i rozpowszechnionych standardów ekologicznych zaliczamy ISO 14001: Środowisko naturalne. ISO 14001 to norma międzynarodowa, która określa metodę efektywnego wdrażania systemów zarządzania środowiskowego. Celem tej normy jest zachowywanie minimalizacji wpływu prowadzonej działalności na środowisko naturalne oraz rentowności. Te firmy, organizacje czy przedsiębiorstwa, które stosują normę ISO 14001 mają szanse na osiągnięcie obu wyżej wspomnianych celów.
121
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
Obok ogólnych wymagań norma ISO 14001 obejmuje: ÎÎ dyrektywy w zakresie ochrony środowiska naturalnego, ÎÎ informacje na temat planowania wdrażania i innych czynności, ÎÎ informacje dotyczące procedur kontroli i czynności naprawczych, ÎÎ przegląd technik zarządzania191.
Społeczna odpowiedzialność firmy w relacjach z właścicielem, inwestorem/akcjonariuszem Ta grupa interesariuszy jest dość duża i wymaga szczególnej uwagi. Warto bardzo ostrożnie budować relacje z inwestorami/akcjonariuszami, zwłaszcza jeśli jest to kredytodawca, który jest najważniejszy dla finansowego przetrwania firmy. Działalność firmy ma być otwarta dla kredytodawcy. Bardzo często zdarza się tak, że jest to warunek niezbędny, aby otrzymać kredyt, wtedy kredytodawcy wchodzą zazwyczaj w skład właścicieli firmy lub do kadry zarządzającej. Ze strony firmy jest bardzo ważne, aby pokazać, że otrzymane środki mają konkretny cel realizacji, na który zostaną wykorzystane, a później będą zwrócone w określonym terminie przy spełnieniu wszystkich podpisanych warunków. W przedsięwzięciach społecznych ważne jest pokazanie, że jeśli cele społeczne dzięki inwestowaniu środków finansowych lub pozafinansowych zostaną osiągnie w maksymalnie możliwym stopniu, to tylko wtedy firma może spodziewać się dalszej współpracy i finansowego wsparcia. Ze strony teorii ekonomicznej powstaje obraz akcjonariusza, dążącego tylko do maksymalizacji zysku. Tradycyjne uzasadnienie akcjonariuszy wychodzi od powszechnie uznawanej ekonomicznej zasady maksymalizacji użyteczności. Jeśli większa użyteczność jest lepsza niż mniejsza, to najbardziej pożądane są te działania, które prowadzą do większego wzrostu użyteczności. Koncepcja ta znajduje zastosowanie zarówno w skali makro, jak i mikro, co ma znaczenie dlatego, że maksymalizacja majątku akcjonariuszy dotyczy skali makro, choć odbywa się w skali mikro192. Społeczna odpowiedzialność biznesu traktuje przedsiębiorstwo jako podmiot odpowiedzialny społecznie. W pewnym stopniu wymaga, aby przedsiębiorca prowadził swoją działalność opierając się o normy społecznej odpowiedzialności. Zakłada to, że przedsiębiorca działa jako odpowiedzialny obywatel na rzecz swojego otoczenia193. Teoria wskazuje na to, że przedsiębiorca przede wszystkim dba o osiągnięcie zysku ekonomicznego, a jego odpowiedzialność dotyczy tylko akcjonariuszy. http://www.bsigroup.pl/pl/audytowanie i certyfikacja, norma i programy; najnowsze informacje o normach i standardach, 28.06.2014. N. Smith i G. Lenssen (red.), Odpowiedzialność biznesu. Teoria i praktyka, Studio Emka, Warszawa 2009, s. 223. 193 M. Bernatt, Społeczna odpowiedzialność biznesu, wymiar konstytucyjny i międzynarodowy, Wydawnictwo Naukowe Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2009, s. 38. 191 192
122
Przedsiębiorczość społeczna i praca socjalna w kontekscie csr oraz kapitału społecznego
Takie traktowanie przebiegu zysku w firmie może stać się źródłem wielkich kosztów ponoszonych przez przedsiębiorstwo. Oczywiście, finansowanie przez akcjonariuszy jest ważne, jak krew dla człowieka, ale nie można brać pod uwagę tylko i wyłącznie tej grupy. Możliwa jest taka sytuacja, że kiedy akcjonariusze sprzeciwiają się przeznaczać część swojego zysku na prospołeczną działalność. W takiej sytuacji trzeba zrozumieć, że społeczna odpowiedzialność jest możliwością budowania pozytywnego wizerunku przedsiębiorstwa, a później przekłada się na lepsze osiągnięcia handlowe, a w przyszłości – na zyski akcjonariuszy. Poza normami społecznej odpowiedzialności biznesu, które mają swoje źródło w prawodawstwie międzynarodowym oraz zmianami dokonującymi się w prawie handlowym poszczególnych państw, ogromne znaczenie dla zdefiniowania zakresu norm społecznej odpowiedzialności biznesu odnoszących się do przedsiębiorcy ma prawo konstytucyjne194. Każdy kraj ma inne, właściwe dla jego specyfiki prawo konstytucyjne. Dlatego wchodząc na międzynarodowe rynki trzeba bardzo dokładnie przeanalizować otoczenie, w którym będzie prowadzona przyszła działalność. W kontekście norm społecznej odpowiedzialności biznesu oznaczałoby to, że przedsiębiorca rozumiany jako podmiotowy odpowiednik przedsiębiorstwa – jego właściciel, jest ograniczony w korzystaniu ze swojej własności. Takim ograniczeniem jest zwłaszcza dobro innych – działania przedsiębiorcy powinny być skierowane na dobro jego kontrahentów. Przedsiębiorca powinien zatem być podmiotem, który prowadzi własne działania w sposób przejrzysty, uwzględniając dobro swojego otoczenia. Wywiązuje się tym samym z norm społecznej odpowiedzialności biznesu195.
Społeczna odpowiedzialność firmy w relacjach z dostawcam Dużo firm już rozbudowało relacje ze swoimi dostawcami w taki sposób, że ostatni praktycznie biorą udział w planowaniu strategii działalności i w podjęciu trudnych decyzji. Dostawcy maksymalnie zaangażowani w działalność firm, tworzą z nimi partnerskie relacje. W produkcji, gdzie ważna jest szybkość i taktowność, dobrze zbudowane relacje z dostawcami mogą pozwolić na otrzymanie towaru lub usługi na określony czas pomijając tradycyjne umowy. Przy takich warunkach towar może nie przechodzić przez magazyn dostawcy, aby być bezpośrednio dostarczonym kupującemu.
Ibidem s. 41. M. Bernatt, Społeczna odpowiedzialność biznesu…, op. cit., s. 42.
194 195
123
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
Tabela 3. Pozytywne i negatywne aspekty w relacjach z dostawcami Typ relacji
Pozytywy
Negatywy
Zachowanie partnerskie
• dążenie dwóch stron do wzajemnej pomocy • zyski wzajemnie uzależnione • wspólna realizacja długoterminowych strategii • możliwość systemowych innowacji
• zmniejsza się możliwość manewrowania: przy podjęciu ważnych decyzji należy uwzględniać strategiczne rezultaty • zarządzanie partnerskimi relacjami potrzebuje wymaga nakładu kosztów
Zachowanie oportunistyczne
• podtrzymywanie aktywnej konkurencyjności • łatwo zmienić dostawcę, jeśli jakość lub cena produktu nie będzie odpowiadać oczekiwaniom
• ograniczenia możliwości prowadzenia wspólnej działalności • ryzyko tej samej odpowiedzi przy zmianie sytuacji rynkowej
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych www.belerp.com
Każdy z wyżej wspomnianych typów jest dobry na swój sposób, tylko zależy kiedy i do jakich dostawców je stosujemy. W odpowiedzi powstaje pytanie, który wybrać? Typ naszego zachowania ma być wybrany po wcześniej przeprowadzonym badaniu. Jak pokazuje praktyka, badania nie zawsze są prowadzone, ze względu na to, że zwiększają koszty działalności. Przede wszystkim trzeba przeanalizować, co kupujemy. Relacje oportunistyczne można rozwijać w przypadku tej grupy dostarczanych produktów, w której nie jest potrzebna indywidualizacja w odniesieniu do potrzeb klienta. W takim przypadku nie ma powodu do obawy, że oportunistyczne relacje mogą wpłynąć na jakość dostarczanego w firmie produktu. W większości są to produkty i usługi, kupowane w niewielkich ilościach. Jeżeli chodzi o zakup towarów o charakterze strategicznym to lepiej wybrać zachowanie partnerskie. Takie materiały zaliczamy do najważniejszych i dlatego nie możemy sobie pozwolić na to, aby kupować je u nieznanego i niesprawdzonego dostawcy. Partnerskie relacje są rekomendowane także w przypadkach dostarczania produkcji z słabo rozwiniętych rynków. W tabeli przedstawiono przykład stopniowego budowania drogi działań społecznie odpowiedzialnych.
124
Przedsiębiorczość społeczna i praca socjalna w kontekscie csr oraz kapitału społecznego
Tabela 4. Etapy budowania społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw Etapy budowania społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstwa Etap wstępny (przed-prawny i przed-etyczny) Etap pierwszy (prawny) przestrzeganie obowiązującego prawa
Rodzaje odpowiedzialności Unikanie odpowiedzialności prawnej Odpowiedzialność negatywna (restrykcyjna) (za to, co już się stało lub może się stać)
Etap drugi (etyczny) uczciwe postępowanie, oparte na powszechnym przestrzeganiu prawa z należytym uwzględnieniem praw klientów i pracowników Etap trzeci (początki CSR) kształtowanie właściwych relacji z wszystkimi grupami interesariuszy oraz próby równoważenia ich sprzecznych interesów
Odpowiedzialność negatywna (restrykcyjna) (za to, co się stało lub może się stać)
Etap czwarty (rozwinięta CSR) zaangażowanie społeczne, polegające na kształtowaniu relacji społecznych, dbałość o zrównoważony rozwój Etap piąty (zaawansowana CSR) zobowiązanie zmierzające do poprawy jakości życia wszystkich członków społeczności
Odpowiedzialność pozytywna mająca na uwadze dobro zależne od działającej firmy
Odpowiedzialność mieszana, odpowiedzialność restrykcyjna z elementami odpowiedzialności pozytywnej
Odpowiedzialność pozytywna mająca na uwadze dobro zależne od działającej firmy
Poziomy odpowiedzialności Brak świadomości jakiejkolwiek odpowiedzialności Odpowiedzialność narzucona przez prawo – przedsiębiorca uświadamia sobie obowiązywanie odpowiedzialności za działania niezgodne z prawem Odpowiedzialność narzucona przez prawo – przedsiębiorca poczuwa się do odpowiedzialności prawnej
Odpowiedzialność wymuszona przez społeczeństwo – przedsiębiorca poczuwa się do realizowania tych oczekiwań pracowników i konsumentów, które mają prawne zabezpieczenie, ale uwzględnia też te oczekiwania, które mają silne poparcie społeczne Odpowiedzialność świadoma – przedsiębiorca świadomie włącza niektóre cele społeczne do swojej działalności Odpowiedzialność dobrowolna – przedsiębiorca świadomie i dobrowolnie podejmuje odpowiedzialność społeczną przyczyniając się do poprawy jakości życia
Źródło: J. Filek, Społeczna odpowiedzialność biznesu. Tylko moda czy nowy model prowadzenia działalności gospodarczej?, Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów, Kraków 2008
Z przedstawionych rozważań wynika, że działania społecznie odpowiedzialne są działaniami dobrowolnymi, skierowanymi na zrównoważenie celów ekonomicznych, społecznych i ekologicznych.
Poziom CSR w Polsce Jeszcze kilka lat temu w Polsce nikt nie spotykał się z takim pojęciem jak „społeczna odpowiedzialność biznesu”. Większość biznesowych liderów była nastawiona na maksymalizacje zysków i ciągłe podnoszenie wartości firmy. W ostatnich latach społeczna 125
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
odpowiedzialność biznesu stałą się bardziej popularna, m.in. dzięki mediom upubliczniającym informacje o aferach i korupcji w przestępstwach gospodarczych, oszustwach wobec klientów i biznesowych partnerów oraz niesprawiedliwym traktowaniu pracowników. Zauważono, że etyczne działania nie tylko poprawiają sytuację wewnątrz firmy, ale przynoszą również korzyści zewnętrzne w postaci zwiększenia reputacji firmy. Efekty prowadzonej działalności zaczęli odczuwać wszyscy z otoczenia firmy, dlatego znaczące stają się ich poglądy na CSR. W Polsce teoria społecznie odpowiedzialnego biznesu jest stosunkowo nowym zjawiskiem. W większości działania w stronę CSR prowadzone są przez duże międzynarodowe korporacje, które uzyskują informacje i potrzebne doświadczenia dzięki know-how, płynącym z zagranicy. W Polsce zaledwie 15% firm ma wpisaną strategię społecznie odpowiedzialnego biznesu do strategii działalności, z czego około 40% stanowią polskie firmy początkujące we wdrażaniu CSR, a 45% duże firmy krajowe i zagraniczne prowadzące działania w Polsce. Z analizy przeprowadzonej na zlecenie Forum Odpowiedzialnego Biznesu wynika, że większość Polaków uznaje działania o charakterze etycznym związane z biznesem jako społecznie odpowiedzialny biznes. Około 68,8% ankietowanych wyodrębnia odpowiednio uczciwe postępowanie wobec klientów, kontrahentów i pracowników, 11,9% ankietowanych osób wskazuje na działania związane z zaangażowaniem społecznym, natomiast 11,1% pod pojęciem społecznie odpowiedzialnego biznesu rozumie jedynie realizację podstawowych celów korporacji związanych z maksymalizacją zysku i podnoszeniem wartości firmy. Odpowiedź „trudno powiedzieć” wskazało 8,2% ankietowanych.
Społeczna odpowiedzialność biznesu a praca socjalna Realizacja nowej polityki w sferze socjalnej rozpoczynała się zwykle od redukowania funkcji opiekuńczych państwa, a następnie polegała na tworzeniu nowych rozwiązań. W krajach o gospodarce rynkowej (przy tworzeniu nowych rozwiązań w sferze usług społecznych) stosowano podstawową zasadę (istotną z punktu widzenia celów polityki społecznej i gospodarczej), która zakładała, że dobrobyt społeczny jest maksymalizowany poprzez powszechne dążenie do osiągnięcia efektywności ekonomicznej i sprawiedliwości społecznej. Często spotykane w teorii i praktyce usług społecznych pojęcie „sprawiedliwości społecznej” można rozumieć jako równość wydatków publicznych (przykładowo – takie same wydatki na leczenie i kształcenie dla każdego), równość korzystania z usług (wszyscy otrzymują takie samo prawo do korzystania z określonych świadczeń), równość kosztu (wszyscy otrzymują taką samą rekompensatę poniesionego 126
Przedsiębiorczość społeczna i praca socjalna w kontekscie csr oraz kapitału społecznego
kosztu)196. Najczęściej jednak przez sprawiedliwość społeczną w odniesieniu do sfery socjalnej rozumie się równość szans, co oznacza, że każdy winien otrzymać tyle samo świadczeń, co inne osoby znajdujące się w analogicznej sytuacji. Analiza istniejących rozwiązań w sferze wzajemnych zależności pomiędzy społecznie odpowiedzialnym biznesem a pracą socjalną może rodzić wiele wątpliwości dotyczących ich wzajemnej efektywności i poszczególnych relacji. Powszechny obecnie na świecie model deregulacji sektora prywatnego opiera się na założeniu, że znaczna część trudności w sferze usług biznesu może wynikać z przeregulowania sektora mnogością przepisów i aktów prawnych generowanych przez system polityczny. W takiej sytuacji problem dostępności danej usługi społecznej i jej efektywności schodzi na dalszy plan. Kreatywne postawy i pomysłowość mogą być zmarginalizowane, gdyż nagradzane jest jedynie wykonawstwo. Podobne tendencje możemy zaobserwować również w Polsce. Sposób i tempo zachodzenia zmian w sferze socjalnej w naszym kraju są wysoce specyficzne, ponieważ zbiegły się z transformacją ustrojową. Prywatyzacja i urynkowienie w sferze pracy socjalnej rozpoczęły się w Polsce z wyraźnym opóźnieniem w stosunku do zmian w innych dziedzinach gospodarki. Zdaniem J. Dymowskiego197 podejście odpowiedzialne i myślenie w kategoriach społecznej odpowiedzialności biznesu jest relatywnie młode, zwłaszcza w Polsce. W zależności od tego, na ile biznes będzie podchodził do niego w sposób przemyślany i strategiczny, a na ile w sposób doraźny i niezorganizowany, zależeć będzie skala zaangażowania oraz kategorie problemów społecznych, do których rozwiązania biznes może się przyczynić. Zrozumienie mechanizmów myślenia firm o społecznej odpowiedzialności, próba zrozumienia kryteriów, według których biznes działa, czyli mówiąc kolokwialnie spojrzenie na świat jego oczami, ma niebanalne znaczenie z punktu widzenia otoczenia (w tym społeczności lokalnych, organizacji pozarządowych, czy jednostek administracji terenowej). Warta zauważenia, zdaniem A. Durasiewicza i T. Barszczewskiego198, jest również tendencja do szybkiego rozwoju sektora niepublicznego w sferze usług społecznych, związana z coraz bardziej znaczącą rolą organizacji non-profit. Podmioty te, które z samej zasady nie mogą czerpać zysku z prowadzonej działalności, powstają często w wyniku przekształcania firm prywatnych w organizacje o charakterze społecznym. Ich rozwój stanowi swoistą szansę dla usług społecznych w kontekście pracy socjalnej. Z jednej M. Grewiński, J. Kryszkowski (red.), Współczesne tendencje w pomocy społecznej i pracy socjalnej, Wyd. WSP TWP im. J. Korczaka, Warszawa 2011. J. Dymowski, M. Bonikowska, M. Grewiński (red.), Społeczna odpowiedzialność a biznesu, [w:] Usługi społeczne odpowiedzialnego biznesu, Wyd. WSP TWP im. J. Korczaka, Warszawa 2011. 198 Zob. T. Barszczewski, A. Durasiewicz, Dylematy usług społecznych, [w:] Empowerment (3.2013), s. 39-55. 196 197
127
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
bowiem strony poszerzają one katalog usług oferowanych przez instytucje państwowe, z drugiej zaś odciążają fundusze ogólnospołeczne. Ich powstanie związane było z niedoinwestowaniem usług społecznych, świadczonych głównie przez podmioty z sektora publicznego. W kontekście analizy wzajemnych powiązań pomiędzy społecznie odpowiedzialnym biznesem a pracą socjalną w Polsce warto również wspomnieć o zjawisku decentralizacji. Obecnie bowiem o dostępności i jakości usług socjalnych decydują w dużym stopniu jednostki samorządu terytorialnego. Doświadczenia ostatnich lat wskazują, że jednostki te są w stanie w większym stopniu dotrzeć do lokalnych społeczności i zrozumieć ich potrzeby. Samorządy mogą również w większym stopniu oddziaływać na podmioty świadczące usługi społeczne, które muszą w warunkach gospodarki rynkowej konkurować ze sobą i wdrażać lokalne strategie. W październiku 2012 roku pojawiły się w obiegu publicznym (choć trudno uznać jednocześnie, że doszło do jakiejś szerszej dyskusji eksperckiej czy społecznych konsultacji) nowe propozycje resortu pracy dotyczące rozwoju usług społecznych i społecznie odpowiedzialnego biznesu199. Zmiany uzasadniane są między innymi pojawieniem się nowych wyzwań i oczekiwań wobec pomocy społecznej, brakiem rozwiązań ukierunkowanych na profilaktykę i aktywizację społeczną, nieadekwatną ofertą usług społecznych, niewydolnością instytucji oraz brakiem koordynacji między nimi. Treść propozycji zdaje się wskazywać na daleko idącą przebudowę strukturalną systemu. Głównym celem zakładanej zmiany jest rozdzielenie problematyki społecznej na dwa odmiennie funkcjonujące i finansowane segmenty: obszar wsparcia i pomocy społecznej oraz obszar usług społecznych. M. Porter oraz M. Kramer200 zwracają uwagę na fakt, iż w odpowiedzi na zarzuty co do niebiznesowego charakteru koncepcji społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw, zaczęto mówić o strategicznej filantropii i inwestycjach społecznych. W przypadku mnogości różnorakich działań prospołecznych, o których była mowa wcześniej, zarówno firmy, jak i społeczeństwo wydają się tracić to, co w społecznej odpowiedzialności biznesu jest najcenniejsze: możliwość budowania wspólnej i realnej wartości. Ze szkodą dla wszystkich jest niespójne i oderwane od strategii firm podejście do społecznie odpowiedzialnego biznesu. W jego efekcie zarówno firmy, jak i ich otoczenie trwonią szanse.
Zob. Topolewska M., Radykalne zmiany w przyznawaniu zasiłków. Kryterium dochodowe zastąpi minimalny dochód socjalny, [w:] „Gazeta Prawna” z 02.10.2012. 200 Porównaj: M. Porter, M. Kramer, Filantropia przedsiębiorstwa jako źródło przewagi konkurencyjnej, [w:] „Społeczna Odpowiedzialność Przedsiębiorstw”, Harvard Business Review, Gliwice 2007 oraz C. Smith, The New Corporate Philanthropy, [w:]„Harvard Business Review”, maj-czerwiec 1994. 199
128
Przedsiębiorczość społeczna i praca socjalna w kontekscie csr oraz kapitału społecznego
Dymowski podkreśla201, że jeśli przedsiębiorcy będą patrzeć na społeczną odpowiedzialność biznesu jako na dodatkowy koszt, nie dostrzegając swoistej inwestycji i strategicznej szansy, to społeczna odpowiedzialność biznesu będzie niestety pozostawała na dalekich peryferiach ich aktywności. Wówczas społeczna odpowiedzialność biznesu będzie rzeczywiście jedynie dodatkowym kosztem, który dla prestiżu warto ponosić, podczas gdy mogłaby być realnym źródłem innowacji i rozwoju. Kosztem, który stosunkowo łatwo zredukować w przypadku cięć budżetowych. Cięcia takie z punktu widzenia partnerów społecznych i samej polityki społecznej są miażdżące, bo uderzają w jej długoterminowy charakter. Wzajemne korelacje pomiędzy społeczną odpowiedzialnością biznesu a pracą socjalną podkreśla również H. Kaszyński202. Jego zdaniem kluczowe i fundamentalne dla pracy socjalnej zagadnienia są dyskutowane i opisywane również przez zwolenników ekonomii społecznej, której teoretyczne założenia i modelowe rozwiązania organizacyjne mogą i powinny zostać włączone do teorii i praktyki współczesnej pracy socjalnej. Warto w tym miejscu podkreślić, iż ekonomia społeczna – rozumiana jako działalność inicjowana i prowadzona przrz organizacje obywatelskie, w celu zwiększenia spójności społecznej, która ma na celu zwiększenie spójności społecznej. J. Rifkin203 podkreśla, iż zgodnie ze współczesnym środowiskowym podejściem w pracy socjalnej przyjmujemy, że aktywność społeczno-zawodowa jest najbardziej pożądanym wynikiem oddziaływań socjoterapeutycznych. Praca jest bowiem synonimem zdrowia psychicznego. U osób jej pozbawionych zanika społeczna siła motoryczna. Ludzie skazani na bezczynność wypadają z traktu życiowego, tracą nie tylko możliwość nadążenia za przemianami następującymi w społeczeństwie, ale również zdolność do podejmowania życiowych decyzji, uczenia się i podnoszenia kwalifikacji, co powoduje u nich poczucie upokorzenia i krzywdy. Zdaniem M. Grewińskiego204 po transformacji ustrojowej w 1989 r. system pomocy społecznej w Polsce musiał zostać ponownie dostosowany do realiów gospodarki rynkowej i nowych problemów socjalnych, które się ujawniły. Głównym celem pomocy społecznej stało się doprowadzenie podopiecznego do całkowitego usamodzielnienia. System pomocy społecznej odróżniało od zabezpieczenia społecznego przede wszystkim to, że pomoc społeczna nie miała od początku charakteru gwarantowanego ani roszczeniowego, lecz uznaniowy. Uznaniowy charakter pomocy, sprowadzający się do podejmowania
203 204 201 202
M. Bonikowska, M. Grewiński (red.), [w:] Usługi społeczne odpowiedzialnego biznesu, op. cit. H. Kaszyński „Ekonomia społeczna i praca socjalna. Razem czy osobno?”, Ekonomia Społeczna Teksty (3/2007), s. 12. Zob. J. Rifkin, „Koniec pracy”, Wyd. Dolnośląskie, Wrocław 2001. M. Grewiński, B. Więckowska (red.), Zob. Przeobrażenia sfery usług społecznych w systemie zabezpieczenia społecznego w Polsce, , Wyd. WSP TWP im. J. Korczaka, Warszawa 2011.
129
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
indywidualnych decyzji pracownika socjalnego oznaczał, że w gestii ośrodka pomocy społecznej było podejmowanie decyzji na temat tego, czy pomoc przyznać, czy też nie. Warto więc w tym miejscu zająć się wzajemnymi relacjami pomiędzy społecznie odpowiedzialnym biznesem a jednostkami samorządu terytorialnego, które stanowią newralgiczny przyczółek w pracy socjalnej. W tradycyjnych ujęciach polityki społecznej głównym podmiotem odpowiedzialnym za jej realizację było państwo. W dzisiejszym, globalnym, szybko zmieniającym się świecie, kiedy tradycyjna koncepcja państwa dobrobytu/państwa opiekuńczego/państwa bezpieczeństwa socjalnego (welfare state)205 nie sprawdziła się, a państwo nie jest w stanie udźwignąć pod względem finansowym i organizacyjnym starych oraz pojawiających się nowych i bardziej złożonych kwestii społecznych, katalog podmiotów realizujących politykę społeczną poszerza się. Coraz częściej w rozwiązywanie i niwelowanie dotkliwych problemów społecznych na poziomie globalnym oraz lokalnym angażują się prywatni przedsiębiorcy. Firmy realizujące tego typu aktywność prowadzą zazwyczaj wewnętrzną politykę związaną z urzeczywistnianiem koncepcji społecznie odpowiedzialnego biznesu. Bycie odpowiedzialnym nie oznacza tylko spełniania przez przedsiębiorstwa prywatne wszystkich wymogów formalnych i prawnych, natomiast zakłada przy tym także zwiększone inwestycje w zasoby ludzkie, w ochronę środowiska i relacje z różnymi grupami społecznymi, które mogą mieć faktyczny wpływ na efektywność działalności gospodarczej. Zgodnie z takim podejściem wydatki na działalność społeczną należy traktować jako inwestycję, która przyniesie wielostronne i optymalne zyski w perspektywie długofalowej. Zdaniem R. Pawlaka206 z przedstawionych rozważań wynika, że choć zyski wytworzone przez jakieś przedsiębiorstwo należą formalnie do konkretnych osób, to w konsekwencji są one własnością całego społeczeństwa. Sens ma wykorzystanie na własne potrzeby tylko ich pewnej części, bo na ogół większa część takich funduszy jest w istocie oddawana w depozyt, czyli na rzecz społeczeństwa. Wychodząc z takiego założenia i koncepcji prowadzenia biznesu można wywnioskować, że przedsiębiorstwa realizujące politykę społecznej odpowiedzialności dołączają do katalogu podmiotów odpowiedzialnych i współuczestniczących w realizacji polityki społecznej w sferze pracy socjalnej. Oczywiście mowa jest tu nie o firmach, dla których społeczna odpowiedzialność biznesu polega jedynie na działaniach filantropijnych, czyli przekazywaniu środków finansowych na konkretne akcje społeczne. Przedsiębiorstwa uczestniczące w realizacji polityki społecznej przede wszystkim są odpowiedzialne w stosunku do: Ibidem. Ibidem.
205 206
130
Przedsiębiorczość społeczna i praca socjalna w kontekscie csr oraz kapitału społecznego
swoich pracowników (dbają o ich rozwój, przestrzegają zasad kodeksu pracy, wypłacają wynagrodzenia w terminie), terytorium na jakim działają (ochrona środowiska, gospodarowanie surowcami) oraz otoczenia – wszystkich interesariuszy, z którymi współpracują. Według A. Cygan207 w rezultacie przemian społecznych oraz różnorodnych zmian zachodzących we współczesnym globalnym świecie dochodzimy do idei społecznie odpowiedzialnego terytorium. Zakłada ona, że pierwszy i najważniejszy potencjał i bogactwo terytorium stanowią jego mieszkańcy. Powiązanie danego terytorium z jego ludnością to warunek dla twórczości, zmiany oraz postępu danego regionu. Oznacza to w praktyce, że w odniesieniu do danego terytorium działania państwa, samorządu, przedsiębiorstw i organizacji pozarządowych nie stanowią odrębnych, prywatnych, inicjatyw, są natomiast siecią powiązań, w ramach której kształtuje się specyficzną, przypisaną tylko temu obszarowi unikalną wartość kulturową. P. Wołkowiński208 podkreśla, że zasadniczą ideą przewodnią koncepcji społecznie odpowiedzialnego terytorium jest zasada: działać lokalnie, myśleć globalnie – myśleć globalnie, działać lokalnie. Ma ona kluczowe znaczenie w realizacji współczesnej polityki społecznej, gdyż angażuje w działania społeczne wszystkie podmioty działające na danym obszarze. Bez znaczenia jest tu podział na sektory, czy obszar działania, np. przedsiębiorstw (nieistotne jest czy firma jest międzynarodową korporacją, czy działa jedynie na rynku lokalnym). Kluczową kwestią jest natomiast to, że w centrum jej zainteresowań leżą następujące obszary: polityka gospodarcza, polityka sprawiedliwości społecznej, polityka zarządzania środowiskiem i zarządzania terytorialnego, polityka konsumpcji, zakupów i spraw finansowych, zarządzanie terytorialne i obywatelskie, zdrowie, mieszkalnictwo i kultura. Aby w myśl tej koncepcji móc wspólnie działać na danym terytorium trzeba spełnić następujące warunki209: 1. uświadomić sobie, że terytorium jest miejscem aktywności społecznej, 2. pracować nad jego tożsamością, 3. wiedzieć, dlaczego jesteśmy dumni z tego terytorium, 4. uznawać mieszkańców za podstawową zaletę tego terytorium, 5. ułatwiać powstawanie nowych projektów, 6. tworzyć lokalną synergię, 7. promować ideę zatrudnienia w nowych sektorach, 8. rozróżniać prawdziwe terytorium od terytorium administracyjnego.
M. Bonikowska, M. Grewiński (red.), Współpraca biznesu z jednostkami samorządu terytorialnego a realizacja polityki społecznej, op. cit. P. Wołkowinski, Dobre rządzenie – wspólnym zarządzaniem? – wybrane fragmenty, [w:] www.ekonomiaspołeczna. pl., 27.05.2014. 209 Ibidem. 207 208
131
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
Świadomość wyzwań i odpowiedzialności, jaka spoczywa na wszystkich podmiotach i mieszkańcach danego terytorium za rozwój i jakość życia w regionie, powinna stać się główną motywacją do współdziałania. Jednostki samorządu terytorialnego i biznes mogą w myśl tej koncepcji odegrać bardzo znaczącą rolę poprzez wspólną realizację projektów przyczyniających się do niwelowania problemów społecznych.
Współpraca instytucji socjalnych z biznesem Przez lata współpraca organizacji społecznych z biznesem sprowadzana była głównie do relacji darczyńca – beneficjent. W ten sposób ukształtowało się stereotypowe postrzeganie relacji pomiędzy trzecim sektorem a biznesem. Badania przeprowadzone przez Uniwersytet Mikołaja Kopernika210 w czerwcu 2013 roku dotyczyły postrzegania współpracy z trzecim sektorem przez przedsiębiorstwa odpowiedzialne społecznie. Ich autorzy dowodzą, że biznes chce współpracować z organizacjami, gdyż to się po prostu opłaca. Główne korzyści, jakie firmy wynoszą z takich kontaktów to: wzmocnienie pozytywnego wizerunku i budowanie wartości społecznej marki. Dodatkową korzyścią może być zdobycie przez pracowników firmy nowych kompetencji. Biznes ceni organizacje za wiarygodność – „podmioty pozarządowe odbierane są jako zakorzenione w środowiskach, a zatem gwarantujące celność inicjatyw”, a także za wiedzę merytoryczną osób w nich działających – „znajomość problemów i procesów problemotwórczych oraz strategii ich rozwiązywania, znajomość potrzeb określonych grup społecznych oraz strategii dystrybucji dóbr i usług ukierunkowanych na zaspokojenie tych potrzeb”211. Większość badanych deklaruje, że organizacje pozarządowe mogą być traktowane przez podmioty biznesowe jako równorzędni partnerzy. Najbardziej owocna współpraca z biznesem, z punktu widzenia korzyści dla przedsiębiorstwa społecznego, to zakup jego produktów bądź usług. Jako przykłady mogą nam posłużyć Zakłady Aktywności Zawodowej (ZAZ) w Pile i Kołobrzegu212. Ten pierwszy, chociaż jest przedsiębiorstwem wielobranżowym (prowadzi studio kosmetyczne, oferuje usługi sprzątania i pielęgnacji zieleni, elektromontażu czy produkcji opakowań), zasłynął szczególnie z szycia toreb ekologicznych. Jednym z najważniejszych kontrahentów zakładu jest Kompania Piwowarska. Dzięki ciągłości tej współpracy zatrudnienie znajdują osoby z umiarkowaną i znaczną niepełnosprawnością,
M. Karwacka, praca doktorska opublikowana na wydziale Wydział Nauk Ekonomicznych i Zarządzania Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Współpraca przedsiębiorstw z organizacjami pozarządowymi jako przejaw społecznej odpowiedzialności biznesu, Toruń 2013. 211 Ibidem. 212 Zob. K. Wittels, Współpraca się opłaca – przegląd dobrych praktyk współpracy przedsiębiorstw społecznych i biznesu, [w:] www.ekonomiaspoleczna.pl, 23.05.2014. 210
132
Przedsiębiorczość społeczna i praca socjalna w kontekscie csr oraz kapitału społecznego
ze szczególnym uwzględnieniem osób z upośledzeniem umysłowym i chorych psychicznie. Współpraca obu podmiotów przynosi obu stronom wymierne korzyści. Zakup ekotoreb przynosi oczywiste korzyści wizerunkowe Kompanii Piwowarskiej, która rozdaje je swoim partnerom biznesowym, inetresariuszom czy dziennikarzom. ZAZ natomiast nawiązał owocną współpracę z solidnym kontrahentem biznesowym, który zapewnia mu stały popyt na wytwarzane produkty. Zakład Aktywności Zawodowej w Kołobrzegu od 10 lat współpracuje z zachodniopomorskimi hotelami o wysokim standardzie usług. Pracownicy ZAZ-u – osoby z upośledzeniem umysłowym i chore psychicznie – prowadzą całodobową pielęgnację terenów zielonych przy trzech hotelach. Do ich zadań należy: nawożenie, pielenie, sadzenie, pielęgnacja trawników, przycinanie roślin, zamiatanie, grabienie i odśnieżanie. Stałe zatrudnienie ma 17 osób niepełnosprawnych. Zakład wykonuje także na potrzeby hoteli zlecenia szwalnicze: szycie i naprawę pościeli, szlafroków, dekoracji okien, obrusów i serwet. Dodatkowym atutem współpracy z hotelami jest wyjście osób niepełnosprawnych na zewnątrz. Pozytywną aktywizację ułatwia to, że pracownicy zakładu są dobrze traktowani zarówno przez gości, jak i pracowników hoteli. Ciekawym przykładem współpracy pomiędzy społecznie odpowiedzialnym biznesem a instytucją zajmującą się pracą socjalną jest również Stowarzyszenie Niepełnosprawni dla Środowiska Ekon213. Wspomaga ono aktywizację zawodową osób niepełnosprawnych, a do swej działalności pozyskało korporacyjnego partnera – firmę Carrefour Polska. W ramach zatrudnienia wspomaganego, osoby niepełnosprawne pracują w sklepach francuskiej sieci, a jednocześnie opiekę nad nimi, nadzór i utrzymanie ich w miejscu zatrudnienia oraz związane z tym szkolenia wzięło na siebie Stowarzyszenie. Dziś w Carrefourze usługi świadczy ponad 500 osób niepełnosprawnych z EKON-u. Osoby te pracują głównie na stanowiskach sklepowych, ale również merytorycznych. Nad ich aktywizacją czuwają koordynatorzy z ramienia Stowarzyszenia, psychologodzy lub pedagodzy specjalni. Jeśli któryś z zatrudnionych podopiecznych, pomimo wsparcia, nie radzi sobie z obowiązkami, koordynator – w porozumieniu z kierownikiem działu – może wprowadzić na zastępstwo inną osobę.
Rola administracji państwowej w kształtowaniu powiązań pomiędzy społecznie odpowiedzialnym biznesem a instytucjami socjalnymi Społeczną odpowiedzialność biznesu określa się jako koncepcję214, dzięki której przedsiębiorstwa na etapie budowania strategii dobrowolnie uwzględniają interesy społeczne Ibidem. Zob. Społeczna odpowiedzialność biznesu, (w): www.pozytek.pl, Data dostępu: 23.05.2014.
213 214
133
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
i ochronę środowiska, a także relacje z różnymi grupami interesariuszy. Bycie odpowiedzialnym nie oznacza tylko spełnienia wszystkich wymogów formalnych i prawnych, ale oprócz tego zwiększone inwestycje w zasoby ludzkie, ochronę środowiska i relacje z otoczeniem firmy, czyli dobrowolne zaangażowanie. Społeczna odpowiedzialność jest procesem, w ramach którego przedsiębiorstwa zarządzają swoimi relacjami z różnorodnymi interesariuszami, którzy mogą mieć faktyczny wpływ na sukcesów działalności gospodarczej, należy je zatem traktować jako inwestycję, a nie koszt. Istnieje wiele potencjalnych obszarów działań, które stwarzają pole do włączenia się administracji publicznej w wysiłki na rzecz wdrażania w Polsce zasad społecznej odpowiedzialności biznesu. Konieczne jest np. opracowanie norm akceptowanych przez firmy i przez opinię publiczną. Należy zdecydować, co w polskich warunkach powinno stanowić o tym, że firmę można uznać za społecznie odpowiedzialną: stopień efektywnego wykorzystania energii, posiadanie kodeksu etycznego, programy realizowane na rzecz społeczności lokalnej, rzetelna informacja na etykietach, itd. W opracowanie takich standardów, a także odpowiednich regulacji prawnych sprzyjających wdrażaniu zasad CSR, powinni włączyć się przedstawiciele odpowiednich urzędów. W polskich warunkach innym ważnym obszarem działań jest edukacja i promocja idei społecznej odpowiedzialności. Pomimo działań podejmowanych przez organizacje społeczne, takie jak Forum Odpowiedzialnego Biznesu, poziom wiedzy na ten temat w Polsce nie jest satysfakcjonujący215. Najbardziej rozpowszechnione zasady koncepcji społecznie odpowiedzialnego biznesu są wśród dużych, często międzynarodowych korporacji, do których najszybciej docierają i na bieżąco wdrażane są światowe trendy w zarządzaniu. Znajduje to odzwierciedlenie w badaniach na temat działalności społecznej polskich przedsiębiorstw. Przodują tu wielkie firmy z kapitałem zagranicznym i korporacje, a tylko niewielka część średnich i małych firm angażuje się w działania społeczne. Koncepcja odpowiedzialnego biznesu nie jest tylko nową modą w zarządzaniu, lecz tendencją światową, której także w Polsce zlekceważyć nie można. Pojawienie się na rynku polskim zachodnich firm, zwiększenie dostępu do fachowej literatury, upowszechnianie programów szkoleniowych, wymusiło wdrożenie w systemie zarządzania różnych elementów społecznej odpowiedzialności. Doświadczenia światowe pokazują jednak, że nie należy bezkrytycznie przenosić zachodnich standardów bez uwzględniania poziomu rozwoju rynku w Polsce, kultury gospodarczej i politycznej, a także zaawansowania procesów budowy społeczeństwa obywatelskiego.
Ibidem.
215
134
Przedsiębiorczość społeczna i praca socjalna w kontekscie csr oraz kapitału społecznego
Pojawia się więc potrzeba przeprowadzenia kampanii na temat społecznej odpowiedzialności biznesu adresowanej głównie do średnich i małych przedsiębiorstw i ich interesariuszy, czyli w tym przypadku m.in. społeczności lokalnych i organizacji społecznych działających na poziomie lokalnym. Społeczna odpowiedzialność biznesu może stać się cennym elementem uzupełniającym politykę społeczną państwa. Wydaje się, że właściwie rozumiana i wdrożona w filozofię działania firmy społeczna odpowiedzialność biznesu może nie tylko pomóc w rozwiązywaniu problemów społecznych, ale również przynieść korzyści biznesowi. Niemniej, jeżeli podejście będzie niespójne, a koncepcja źle rozumiana, nie należy spodziewać się sukcesów ani po stronie społecznej, ani biznesowej. Obecnie, dużo firm zaczyna wchodzić w obszar społecznie odpowiedzialny, który dotyczy zarówno środowiska, społeczeństwa, pracowników jak i rynku w całości. Takie firmy osiągają sukces poprzez podnoszenie organizacyjnej kultury w wewnętrznym środowisku firmy i reputacji w zewnętrznym. Odpowiedzialne firmy przyciągają cennych pracowników i zabezpieczają się poparciem lokalnego społeczeństwa. Jednak do tej pory, prowadzenie społecznie odpowiedzialnego biznesu w Polsce pozostaje w obrębie ryzyka. Dlatego większość firm w Polsce w różny sposób angażuje się w odpowiedzialność społeczną. Firmy działające w Polsce, które wykazały się pozytywnym przykładem CSR to: Telekomunikacja Polska SA, Danone, British American Tobacco, Tesco, Citibank Handlowy oraz Schenker. Pytania sprawdzające 1. Przedstaw związek między pracą socjalną a kapitałem społecznym. 2. Czym jest kapitał społeczny według Francisa Fukuyamy? 3. Jaką rolę pełni administracja państwowa we współpracy CSR z instytucjami socjalnymi? 4. Przedstaw powiązania CSR z pracą socjalną. 5. Jakie są korzyści biznesowe i społeczne z wdrożenia strategii CSR? 6. Wymień główne instytucje przedsiębiorczości społecznej. 7. Wymień i scharakteryzuj typy relacji z dostawcami firmy wdrażającej CSR.
135
Studium przypadków przedsiębiorczości społecznej w polsce i na świecie
Magdalena Omen, Olga Pankiv, Wojciech Duranowski Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Janusza Korczaka w Warszawie Katedra Przedsiębiorczości Społecznej im. Muhammada Yunusa
4. STUDIUM PRZYPADKÓW PRZEDSIĘBIORCZOŚCI SPOŁECZNEJ W POLSCE I NA ŚWIECIE
4.1. Przedsiębiorczość społeczna w Polsce Ekonomia społeczna a NGO’s – wzajemne powiązania Przedsiębiorstwa społeczne, a tym samym cała ekonomia społeczna są niewątpliwie ważnym, z punktu widzenia wartości społecznej oraz gospodarki rynkowej, połączeniem pomiędzy prywatnym a trzecim sektorem. Większa cześć przedsiębiorstw społecznych funkcjonuje w ramach istniejących organizacji pozarządowych lub też powstała na ich bazie, stąd też uzasadnienie do analizy sektora ekonomii społecznej w ścisłym powiązaniu z istotą kształtowania się społeczeństwa obywatelskiego. Wynikająca z powiązania z instytucjami trzeciego sektora infrastruktura organizacyjna pozwala na szerokie spectrum reprezentacji znaczącej liczby grup interesu, komunikację pomiędzy nimi oraz ich komunikację z władzą publiczną. Ten sposób rozumienia społeczeństwa obywatelskiego umożliwia postrzeganie demokracji jako czegoś więcej aniżeli zespołu zasad sprawowania władzy, z drugiej zaś strony społeczeństwo, które nie może decydować o sposobie sprawowania tejże władzy jest niepełnym w swej istocie i pozbawionym sensu. Wynika z tego jasno, iż w ujęciu politycznym społeczeństwo obywatelskie jest gwarantem stabilności, bez której ustrój demokratyczny traci możliwość funkcjonowania. Infrastruktura społeczna funkcjonująca w jego ramach pozwala na zaspokojenie potrzeb ludzi w wielu zakresach od socjalno-bytowego, poprzez
137
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
psychologiczny do politycznego. „Gęsta tkanka społeczna”216 poza potwierdzeniem warunku legitymizacji władzy, pełni także rolę informacyjną w zakresie poznania potrzeb społecznych. Można zatem uważać, że za stopniem rozwoju społeczeństwa obywatelskiego przemawiać będzie siła, liczba oraz realne możliwości działania inicjatyw społecznych217 oraz umiejętność ich wzajemnej komunikacji. W literaturze przedmiotu często spotyka się opinie o pozytywnym wpływie społeczeństwa obywatelskiego na gospodarkę. Podkreśla się znaczenie tworzenia ram, które wpływają „cywilizująco” na rynek i pomagają w akceptacji gospodarki rynkowej. Ponadto nie do przecenienia są jego funkcje informacyjne, polegające na ułatwianiu przepływu informacji, kształtowaniu i zwiększaniu świadomości społecznej i konsumenckiej, co z kolei wpływa na dbałości o zapewnienie standardów i utrzymanie wypracowanej jakości. Zdefiniowanie ekonomii społecznej, ze względu na szeroki zakres oraz powiązanie z wieloma kwestiami życia społecznego, nie należy do kwestii łatwych – jednak ujmując ją w najprostszy sposób można określić ekonomię społeczną jako posunięcie, którego głównym celem jest działanie na rzecz ludzi i społeczeństwa ponad chęcią maksymalizowania zysku przy okazji realizowanego działania. Komisja Europejska określa ekonomię społeczną jako „dziedzinę gospodarki, w której przedsiębiorstwa są tworzone przez tych i dla tych, którzy mają wspólne potrzeby i są odpowiedzialne za tych, którym mają służyć”218. Idąc tym tropem można domniemywać, iż ekonomia społeczna „zaspokaja” niejako potrzeby, z którymi mogą mieć problem inne sektory. Jest to możliwe dzięki posiadaniu podstaw w działaniu, w poczuciu solidarności i osobistego zaangażowania, odgrywaniu ważnej roli w rozwoju spójności społecznej oraz rozwoju lokalnego. W swej istocie koresponduje także z celami i wartościami Unii Europejskiej w zakresie spójności społecznej, dążeniu do pełnego zatrudnienia, stałego rozwoju, w walce przeciwko biedzie i wykluczeniu społecznemu. Z dużą doza pewności można zatem stwierdzić, że przedsiębiorstwa ekonomii społecznej działają w tej przestrzeni gospodarki, gdzie klasyczne przedsiębiorstwa nie mają celu do podjęcia działań przez oczywisty brak możliwości wypracowania zysku, a typowe organizacje pozarządowe nie działają efektywnie. Wszystkie przypisywane ekonomii społecznej funkcje może ona realizować poprzez różnego rodzaju instytucje będące podmiotami gospodarczymi i społecznymi, wyróżniającymi się celami i cechą przedsiębiorczości. Wśród nich mogą znajdować się towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych, P. Frączak, Trzeci sektor w III RP: wybór artykułów 1989 – 2001, Fundacja Fundusz Współpracy 2002, s.19-20. Ogólnie działające NGO’sy jak: fundacje, stowarzyszenia, nieformalne inicjatywy, związki zawodowe czy spółdzielcze. 218 B. Roelants, Rozszerzenie ekonomii społecznej: dokument przygotowawczy na I Europejską Konferencję Ekonomii Społecznej e Europie Środkowo-Wschodniej, CECOP, Praga 2002. 216 217
138
Studium przypadków przedsiębiorczości społecznej w polsce i na świecie
banki spółdzielcze, spółdzielnie, stowarzyszenia, fundacje, przedsiębiorstwa społeczne i socjalne. Działają one w różnych sferach życia społecznego czy publicznego: banki, ubezpieczenia, sektor mieszkaniowy, sprawy konsumentów, ochrona zdrowia, opieka społeczna, produkcja rolnicza, edukacja, kultura, sport i rekreacja.
Rozwój ekonomii społecznej w Polsce Mimo, iż inicjatywy ekonomii społecznej – w obecnym stanie formalno-prawnym, są jeszcze w naszym kraju w swoistej niszy, to pierwsze tradycje działań w tym duchu można odnotować już w wieku XVII w postaci „porządków ogniowych”. Były to organizacje wzajemnej pomocy przeciwpożarowej mieszkańców miast. Szczególny rozkwit tego sektora obserwujemy w wieku XIX, kiedy to w zaborze pruskim powstawały pierwsze stowarzyszenia rolnicze o charakterze samopomocowym, które za cel miały m.in. podnoszenie kultury rolnej. Coraz szerzej, szczególnie pod koniec wieku, rozpowszechniały się spółdzielnie handlowe, przetwórstwa i zbytu produktów rolnych. Okres międzywojenny to czas, kiedy szczególnie intensywnie rozwinęły się dwie formy instytucji ekonomii społecznej – towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych oraz spółdzielnie. Po II wojnie światowej organizacje, które przetrwały były likwidowane, a w ich miejsce powoływano nowe, pozbawione autonomii instytucje, które z poprzednikami łączyła jedynie nazwa. Po roku 1956 miała miejsce lekka liberalizacja. Powstały nowe spółdzielnie, stowarzyszenia czy związki, które, ze względu na działalność w całkowitym uzależnieniu od władz państwowych, trudno nazwać podmiotami ekonomii społecznej. W wyniku zmian, jakie miały miejsce po roku 1989, można mówić o pewnym powrocie na scenę publiczną samorządnych instytucji społecznych. W ciągu ostatnich 25 lat, wraz z rozwojem demokracji społeczeństwa obywatelskiego rola podmiotów ekonomii społecznej rośnie, jednakże nie jest jeszcze obszarem tak dobrze skonsolidowanym, jak ma to miejsce w krajach Europy Zachodniej. Obecnie w Polsce sektor ekonomii społecznej w głównej mierze tworzą: organizacje pozarządowe, banki spółdzielcze, organizacje spółdzielcze i spółdzielnie pracy oraz towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych. Według danych Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej219 na koniec 2009 r. w Krajowym Rejestrze Sądowym zarejestrowanych było 81 619 podmiotów zaliczanych do sektora pozarządowego. Wśród nich dominowały podmioty posiadające formę prawną stowarzyszeń, fundacji, związków zawodowych oraz stowarzyszeń kultury fizycznej i związków sportowych.
Sprawozdanie z funkcjonowania ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, Departament Pożytku Publicznego/MPiPS, http://www.mpips.gov.pl.
219
139
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
Zestawienie liczby organizacji pozarządowych zarejestrowanych w rejestrze REGON według stanu na dzień 31 grudnia 2009 r. z danymi dostępnymi w tym rejestrze z lat poprzednich wskazuje na wyraźny wzrost liczbowy podmiotów sektora pozarządowego. W kwietniu 2004 r. sektor pozarządowy liczył blisko 109 000 podmiotów. W przeciągu roku ich liczba zwiększyła się o ponad 6% i w grudniu 2005 r. wynosiła ponad 116 000. W przeciągu kolejnego roku nastąpił przyrost o prawie 7% i pod koniec 2006 r. liczba organizacji pozarządowych wynosiła 123 599. Natomiast w przeciągu kolejnego roku nastąpił przyrost o 5% i pod koniec 2007 r. liczba organizacji pozarządowych wynosiła 129 220. W 2008 r. w porównaniu z 2007 r. liczba podmiotów trzeciego sektora wzrosła o 2,75%, a w 2009 roku o kolejne 3,06%. W ostatnich dwóch latach można zaobserwować wolniejszy przyrost liczby organizacji pozarządowych. Według danych z rejestru REGON liczba stowarzyszeń wzrosła w przeciągu pięciu lat o 36,86% z 59 891 w 2004 r. do 81 967 w 2009 r. Natomiast liczba fundacji wzrosła o 44,95% z 7 210 w 2004 r. do 10 451 pod koniec 2009 r. Według badania SOF-1 z 2008 roku najważniejsze dziedziny działalności statutowej fundacji, stowarzyszeń i innych organizacji społecznych przedstawia poniższa tabela. Tabela 5. Dziedziny działalności statutowej fundacji, stowarzyszeń i innych organizacji społecznych Lp. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14
Działalność statutowa sport, turystyka, rekreacja, hobby pomoc społeczna i socjalna kultura i sztuka edukacja i wychowanie ochrona środowiska ochrona zdrowia rozwój lokalny w wymiarze społecznym i ekonomicznym wsparcie dla instytucji, organizacji pozarządowych i inicjatyw obywatelskich prawo i jego ochrona, prawa człowieka rynek pracy, aktywizacja zawodowa działalność naukowo-badawcza, badania naukowe sprawy zawodowe, pracownicze, branżowe działalność międzynarodowa religia
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych MPiPS
140
% podmiotów wskazujących prowadzących ten rodzaj działalności 38,3% 24,0% 11,0% 7,6% 4,2% 4,1% 3,6% 1,5% 1,5% 1,0% 0,9% 0,9% 0,5% 0,4%
Studium przypadków przedsiębiorczości społecznej w polsce i na świecie
Pomimo ciągłego rozwoju ekonomii społecznej w Polsce nadal przed sektorem stoi wiele wyzwań i barier. Wśród tych, które utrudniają rozwój przedsiębiorstwom ekonomii społecznej można wymienić m.in.: względny poziom zaufania (szczególnie w stosunku do spółdzielni socjalnych, które wielu osobom kojarzą się z uprzednim ustrojem, trudnością w mobilizowaniu zasobów głównie ludzkich), duże uzależnienie od darczyńców (co sprzyja częściowej utracie autonomii). Pomimo napotykanych trudności podmioty ekonomii społecznej są niezaprzeczalnym ogniwem struktury zabezpieczającej funkcjonowanie demokracji oraz dopełnieniem uzgadniania społecznych interesów poprzez włączenie obywateli w sprawy publiczne.
Fundacje i stowarzyszenia Fundacja „Sławek”220 Adres
Al. Solidarności 17,03-412 Warszawa
Kontakt
[email protected] www.fundacjaslawek.org
Rodzaj działalności
praca z osobami po wyrokach skazujących, pomoc w resocjalizacji oraz znalezieniu pracy
Misją fundacji jest pomoc w trudnej sytuacji życiowej, rodzinnej i materialnej więźniom oraz osobom wychodzącym na wolność i ich rodzinom, jak również młodzieży wywodzącej się ze środowisk patologicznych. Swoje działania fundacja skupia głównie na pomocy poszukiwania zatrudnienia byłym więźniom, podnoszeniu ich kwalifikacji zawodowych, opiece nad więźniami przebywającymi na przepustkach oraz otacza wsparciem rodziny osób osadzonych lub opuszczających zakłady karne. Ze względu na brak zintegrowanego systemu wsparcia osób opuszczających zakłady karne, większość byłych więźniów po wyrokach skazujących zasila grono osób wykluczonych lub, co gorsza, powraca do procederu. Na ten stan rzeczy składa się kilka czynników, które mogą, ale nie muszą, wystąpić razem. Osoba opuszczająca zakład karny z natury jest już stygmatyzowana w społeczeństwie, co nie pozwala jej się w pełni z nim zintegrować. Pomijając fakt wykluczenia społecznego, u którego podstaw leży stereotypizacja, mamy do czynienia z zanikiem lub uwstecznieniem kwalifikacji zawodowych. Rzadko kiedy zdarza się bowiem, by osoba skazana w czasie odbywania kary więzienia miała możliwość „podtrzymywania” wyuczonego zawodu czy umiejętności. W wyniku czego, po opuszczeniu zakładu karnego, mamy do czynienia z osobą Opracowano na podstawie: http://www.fundacjaslawek.org oraz ,Atlas dobrych praktyk ekonomii społecznej. Fundacja ,Sławek- powrót do wolności, http//www.ekonomiaspoleczna.pl
220
141
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
posiadającą znikome kwalifikacje zawodowe, stygmatyzowaną społecznie, często nie potrafiącą nawiązać powtórnych więzi z otoczeniem (głównie po dłuższych wyrokach), często, w wyniku przebywania w zakładzie karnym, również skłonną do uzależnień. Fundacja „Sławek”, mając na względzie znikomy udział państwa w obszarze opieki nad osobami opuszczającymi zakłady karne, podjęła próbę pomocy tej grupie społecznej rozpoczynając program kompleksowej opieki nad osadzonymi i opuszczającymi zakłady karne. Program zakładał opiekę poczynając od zapewnienia miejsca pracy po wsparcie psychologiczne, pedagogiczne czy prawne. Zasadą fundacji nie jest pomoc przez zapewnienie świadczeń pieniężnych, a zapewnienie zatrudnienia, które może stać się podstawą do ponownej integracji społecznej. Fundacja prowadzi warsztat samochodowy, który będąc miejscem terapii, służy jednocześnie praktycznej nauce zawodu. Marek Łagodziński – prezes fundacji – po raz pierwszy spotkał się z więźniami w 1992 roku w wiezieniu na Rakowieckiej, gdzie przyszedł na myting AA. Jak sam przyznaje, zaczął mieć takie same obiekcje w stosunku do więźniów, jak reszta społeczeństwa. Impulsem do innego spojrzenia na tę grupę i jej problemy był moment, kiedy jeden z więźniów poprosił Łagodzińskiego o wsparcie w dniu, w którym opuszczał zakład. Wówczas stało się jasne, że „dzień wyjścia” dla wielu z osadzonych nie jest dniem szczęścia a obawy. Łagodziński zatrudnił więźnia w swoim warsztacie i przekonał się, że nie realizuje on powszechnie utartego schematu: nie pije, jest obowiązkowy, stara się, uczy się zawodu. W rezultacie założył rodzinę i otworzył własny warsztat. Pierwszym podopiecznym Marka Łagodzińskiego był Sławek. Fundacja „Sławek” rozpoczęła swoją działalność w 1998 roku. Dzięki wsparciu finansowemu w kwocie 10 tys. zł, otrzymanemu od Fundacji Helsińskiej, byli więźniowie wyremontowali siedzibę swojej fundacji. Pracując przy remoncie uzyskali jednocześnie doświadczenie i kwalifikacje w zawodzie hydraulika czy budowlańca. W 2000 roku fundacja otrzymała w użyczenie dom w Mieniu, w którym urządzono ośrodek resocjalizacji i readaptacji społecznej. Ośrodek wyremontowali sami byli więźniowie. Panują tam rygorystyczne zasady, np. niezależnie od pogody nie są przyjmowane na nocleg osoby w stanie nietrzeźwym. Fundacja realizuje pomoc stałą oraz wiele programów o charakterze wspierającym i pomocowym: Anioł stróż – jest programem, którego celem jest ułatwienie procesu readaptacji społecznej osobom pozbawionym wolności. Programem objęte są osoby wychodzące z więzień na przepustki, w czasie których pozostają pod opieką tzw. „Anioła Stróża”.
142
Studium przypadków przedsiębiorczości społecznej w polsce i na świecie
Program działa w oparciu o umowę podpisaną z Okręgowym Inspektoratem Służby Więziennej w Warszawie oraz z Aresztami Śledczymi. Świadectwa – w ramach tego działania byli skazani współpracujący z Fundacją, biorą udział w spotkaniach na terenie zakładów karnych. Podczas spotkań opowiadają osadzonym swoje własne historie, pokazując im możliwość zerwania z nałogiem, środowiskiem przestępczym oraz ukazują wartości, jakie niesie ze sobą życie w zgodzie ze społeczeństwem. Po każdym takim spotkaniu więźniowie uczestniczący w spotkaniach mają możliwość spotkań indywidualnych. Program cieszy się dużym zainteresowaniem ze strony osadzonych, często zaczynają interesować się ofertą szkoleń i kursów prowadzonych przez fundację. Działanie w ramach „Świadectwa” skierowane jest do osób przebywających w zakładach karnych i aresztach śledczych, domach wychowawczych i poprawczakach. Mediacje, dyżury specjalistów – fundacja oferuje również w ramach swojej działalności możliwość przeprowadzenia mediacji rodzinnych, mediacji z nieletnim sprawcą i pokrzywdzonymi w wyniku działalności przestępczej nieletnich. Ponadto w fundacji dyżurują specjaliści prowadzący poradnictwo: prawne, obywatelskie, psychologiczne i konsultacje z zakresu aktywizacji zawodowej. Skazani na… sukces (edycja I, II, III) – celem głównym projektów jest zmniejszenie bezrobocia wśród osób opuszczających zakłady karne. Projekt skierowany jest do osób, które wskutek zakończenia odbywania kary pozbawienia wolności pozostają bez pracy (zarówno zarejestrowanych, jak i niezarejestrowanych jako bezrobotne w Powiatowych Urzędach Pracy), posiadają wykształcenie zasadnicze zawodowe, gimnazjalne lub niższe. W ramach projektu oferowane są szkolenia aktywizacyjno-zawodowe. Projekt współfinansowany jest przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego. Przystanek wolność – to projekt realizowany corocznie przy wsparciu Ministerstwa Sprawiedliwości w ramach Funduszu Pomocy Postpenitencjarnej. W ramach projektu podejmowane są są m.in. takie działania jak: dawanie„Świadectw” i prowadzenie rozmów indywidualnych ze skazanymi w jednostkach penitencjarnych, udzielanie asysty „Anioła Stróża”, udzielanie tymczasowych miejsc noclegowych oraz wyżywienia dla uczestników projektu, prowadzenie punktu konsultacyjnego pierwszego kontaktu i aktywizacji
143
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
zawodowej, prowadzenie kursów podstaw obsługi komputera, przeprowadzenie treningów radzenia sobie ze złością, kurs języka angielskiego i francuskiego. Działania w ramach ekonomii społecznej fundacji „Sławek” to głównie prowadzony warsztat szkoleniowy – Fun Service, w którym pracują i szkolą się osoby przebywające w zakładach karnych i aresztach śledczych. Obejmowanie beneficjentów tą formą pomocy jest możliwe dzięki współpracy z Okręgowym Inspektoratem Służby Więziennej w Warszawie. W modelu readaptacji zawodowej i społecznej beneficjentów, fundacja postawiła sobie za cel aktywizację aktywizację poprzez„pracę”. W zakresie działalności szkoleniowej uczestników/pracowników objęto szkoleniami z zakresu organizacji pracy, przepisów BHP, zasad funkcjonowania placówki szkoleniowej oraz obsługi klienta. Objęci programem pobierają naukę zawodu w pełnym wymiarze godzin od poniedziałku do piątku, wykonując pod okiem mistrza prace remontowe silników i innych układów mechanicznych pojazdów, układów wydechowych oraz drobnych napraw układów elektrycznych. Praktykanci warsztatu szkoleniowego uczestniczą również w innych działaniach fundacji, korzystając z doraźnej pomocy prawnej, psychologicznej i terapii AA. Od 2008 roku Marek Łagodziński oraz Fundacja „Sławek” należą do społeczności Ashoka. Fundacja „Nasz dom”221 Adres
Lutol Mokry 68, 66-320 Trzciel
Kontakt
[email protected]
Rodzaj działalności
stworzenie rodziny zastępczej dzieciom „po przejściach”
Misją i celem Fundacji „Nasz Dom” jest działalność na rzecz dzieci i młodzieży doświadczonej lub zagrożonej samotnością, osieroceniem i odrzuceniem. Ponadto fundacja wspiera działania na rzecz młodzieży autystycznej, wypracowuje i przekazuje wiedzę i doświadczenie przydatne w rodzicielstwie zastępczym, wspiera usamodzielnianie się wychowanków rodzin zastępczych. Dom dziecka jako element systemu państwowego nigdy nie będzie dobrym miejscem dla rozwoju zarówno emocjonalnego, jak i intelektualnego dziecka. Niszczy indywidualizm, nie pomaga w rozwiązywaniu problemów emocjonalnych związanych z osamotnieniem i poczuciem odrzucenia. Nie rozwiązuje żadnych problemów poza minimum – zaspokojeniem potrzeb materialnych na minimalnym poziomie. Brak troski o rozwój emocjonalny i instytucjonalne podejście do wychowanków sprawia, iż osoby opuszczające domy 221
Opracowano na podstawie: http://www.fundacjanaszdom.pl oraz Atlas dobrych praktyk ekonomii społecznej. Nasz Dom zastępczy w Lutolu Mokrym, http//www.ekonomiaspoleczna.pl
144
Studium przypadków przedsiębiorczości społecznej w polsce i na świecie
dziecka nie są przygotowane do stworzenia poprawnych relacji w związkach, mogą mieć problemy w relacjach z pracodawcami i innymi uczestnikami życia społecznego. Fundacja stawia na stworzenie odpowiednich warunków dla rozwoju wychowanków rodziny zastępczej wchodzących w dorosłość, pomaga wejść na rynek pracy poprzez stwarzanie miejsc pracy oraz inicjuje działania mające na celu aktywizowanie społeczności lokalnej na rzecz wychowanków. Fundacja została założona w 1990 roku przez Annę i Pawła Urbanowiczów w Lutolu i miała wspierać Rodzinny Dom Zastępczy. Początki fundacji finansowo wspierali Benedyktyni z Holandii, przyjaciele ze Szwecji, Belgii i Norwegii. Za zgromadzone pieniądze Urbanowiczowie kupili gospodarstwo wraz z dużym budynkiem, który stał się domem dla kilkorga dzieci. W 1997 roku Urbanowiczowie założyli organizację pożytku publicznego współpracującą z fundacją – Stowarzyszenie Zastępczego Rodzicielstwa. Obecnie stowarzyszenie ma 14 oddziałów, a pod jego opieką znajduje się blisko 400 rodzin zastępczych. Do głównych działań stowarzyszenia należy: ÎÎ organizowanie wsparcia i samopomocy dla rodziców zastępczych i adopcyjnych, ÎÎ propagownie rodzicielstwa zastępczego, ÎÎ wspieranie powiatowych centrów pomocy rodzinie, ÎÎ uczenie dzieci umieszczonych w rodzinach zastępczych akceptacji siebie i innych. Wśród działań z zakresu ekonomii społecznej fundacji prowadzony jest od 2005 roku sklep „Nasz dom” w Zbąszyniu. W asortymencie można znaleźć m.in.: odzież, artykuły gospodarstwa domowego i meble. Nie jest to kolejny „lumpeks” z używanymi rzeczami. Wypracowany dochód przeznaczamy jest w całości na finansowanie działalności społecznej. Pracują w nim wolontariusze. Atmosfera pracy sprzyja nawiązywaniu relacji. Oprócz wyniku ekonomicznego, prowadzenie sklepu ma też inne znaczenie. Pełnoletni wychowankowie rodzin zastępczych w najlepszym przypadku dostają mieszkanie i pracę, jednakże są całkowicie nieprzystosowaniu do radzenia sobie z samodzielnością i obowiązkami. Pozostawieni sami sobie, stają się bardzo podatni na zalety tzw. łatwego życia (uzależnienia, zasiłki, brak pracy etc.). Zadaniem sklepu prowadzonego przez fundację jest „nauka pracy” w przyjaznym i znanym sobie otoczeniu. Sklep jest też miejscem, gdzie młodzi ludzie (wychodzący spod opieki rodziny zastępczej) poprzez pracę, uczą się odpowiedzialności i samodzielności. Założeniami dla działalności sklepu są: ÎÎ zdobycie środków finansowych na działalność statutową fundacji, ÎÎ utworzenie miejsc pracy dla bezrobotnej młodzieży, podopiecznych fundacji, ÎÎ umożliwienie zaopatrywania się ubogiej ludności w tanio sprzedawane produkty, ÎÎ zagospodarowanie zabytkowego budynku dworca w Zbąszyniu, 145
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
ÎÎ uaktywnienie i integracja społeczności lokalnej poprzez pracę wolontariacką. Dzięki Stowarzyszeniu Reningsborg ze Szwecji sklep na bieżąco jest zaopatrywany w towar. Asortyment jest szeroki: od odzieży, tekstyliów, obuwia, poprzez sprzęt sportowy, rehabilitacyjny, AGD, elektronikę, płyty winylowe, ceramikę, szkło, obrazy, artykuły ozdobne, po wszelkiego rodzaju meble, dywany i pianina. Sprzedaż w sklepie Nasz Dom odbywa się według standardów wyznaczonych przez stowarzyszenie Reningsborg: ÎÎ podstawową część pracy wykonują wolontariusze, w tym pełnoletni podopieczni i wychowankowie Fundacji „Nasz Dom”, ÎÎ towar niesprzedany jest rozdawany potrzebującym za pośrednictwem: znajomych, nauczycieli zatrudnionych w okolicznych szkołach i Caritas Parafii w Trzcielu. Działalność fundacji w środowisku lokalnym to doskonały przykład na współpracę z samorządem lokalnym w ramach rozwoju ekonomii społecznej. Fundacja współpracuje z samorządem Zbąszyna, który wspiera jej działalność, dając temu wyraz m.in. podżyrowując kredyt fundacji. Ponadto fundacja współpracuje z Wojewódzkim Urzędem Pracy w Zielonej Górze, powiatowymi urzędami pracy oraz Powiatowymi Centrami Pomocy Rodzinie w Międzyrzeczu i Świebodzinie. Fundacja współpracuje z powiatowymi urzędami pracy w ramach działalności powołanego przedsiębiorstwa społecznego „Winda”. Przedsiębiorstwo powstało w dopowiedzi na potrzebę, jaką wykazują w zakresie funkcjonowania społecznego i pozyskiwania pracy usamodzielniający się wychowankowie. Rola Urbanowiczów powoli ulega zmianie. Ich zadania jako rodziców zastępczych powoli się kończą. Obecnie widzą się już bardziej w roli animatorów, organizatorów ruchu zastępczego rodzicielstwa czy szkoleń, wpierających inne rodziny zastępcze.
Spółdzielnie socjalne, centra integracji społecznej Spółdzielnia Pracy „Muszynianka”222 Adres
ul. Kościuszki 58, 33-380 Krynica-Zdrój
Kontakt
biuro@ muszynianka.pl www.muszynianka.pl
Rodzaj działalności
utrzymanie spółdzielni pracy jako jednostki efektywnej ekonomicznie, gwarantującej zatrudnienie dla mieszkańców regionu
Opracowano na podstawie: http://www.muszynianka.pl oraz http//www.ekonomiaspoleczna.pl.
222
146
Studium przypadków przedsiębiorczości społecznej w polsce i na świecie
Celem spółdzielni jest utrzymanie się jako jednostki efektywnej ekonomicznie, gwarantującej zatrudnienie dla lokalnej społeczności. Jednakże tym, co wyróżnia tę organizację jest jej silna korelacja ze społecznością lokalną, która leży u podstaw ponad 60-letniej obecności na rynku. Swoją obecną nazwę spółdzielnia uzyskała w 2007 roku, wcześniej funkcjonując jako spółdzielnia pracy „Postęp”. Od momentu założenia w 1951 roku do dziś spółdzielnia zmieniała swój podstawy zakres działania, przechodząc od krawiectwa po przemysł spożywczy. Spółdzielnię od początku istnienia cechowała wielobranżowość, natomiast produkcją wody zajęto się w 1975 roku. Początkowo była to drugorzędna działalność produkcyjna spółdzielni, zaspokajająca potrzeby lokalnego rynku hutniczego, górniczego oraz akcji żniwnych. Przełomowymi dla produkcji wody okazały się lata 90., kiedy to wprowadzono nowe rozwiązania. „Muszynianka” zatrudnia na umowę o pracę 67 osób, w tym 53 spółdzielców oraz kilka osób na umowę zlecenie. Głównie są to osoby z najbliższej okolicy. Okres transformacji i rozpoczęcia działalności w nowej branży był kluczowy dla relacji między spółdzielcami. Wtedy utworzył się organizm, który zgodnie funkcjonuje od ponad dwudziestu lat. Poczucie wspólnoty i chęć współpracy dla wspólnego dobra stały się najcenniejszymi zasobami spółdzielni. Sukces spółdzielni to głównie relacje międzyludzkie, dbanie o pracownika i otoczenie. W sytuacji restrukturyzacji i likwidacji miejsc pracy, podejmuje się działania zmierzające do przekwalifikowania bądź przeniesienia (np. do ochrony zakładu w okresie zimowym czy latem do pracy przy produkcji na trzecią zmianę). Ważną cechą polityki spółdzielni jest rozwinięta sfera socjalno-bytowa. Fundusz socjalny jest zasilany znaczącymi kwotami przy podziale zysków. Spółdzielnia finansuje z niego wyjazdy wakacyjne dla pracowników i ich rodzin, dofinansowuje wczasy, kolonie, obozy oraz aktywność sportową. Także emerytowani pracownicy spółdzielni mogą liczyć na jej pomoc. W 2011 roku, z okazji 60-lecia spółdzielni, każdy z nich otrzymał 1000 zł i zasiłek świąteczny. Jak wcześniej wspomniano siła marki wynika również z dobrych relacji z otoczeniem. Spółdzielnia bardzo mocno akcentuje wartość lokalną, chociażby nazwa spółdzielni podkreśla jej silny związek z otoczeniem. Co roku „Muszynianka” przeznacza kilkaset tysięcy złotych na cele charytatywne – ogrom środków trafia do gminy. Poprzez Stowarzyszenie „Klucz Muszyński” spółdzielnia łoży na ochronę środowiska, cele kulturalne, edukację, sport, kluby młodzieżowe i straż pożarną. Włącza się także w coroczną imprezę podkreślająca siłę regionu – „Święto Wód”. Wśród odbiorców działalności charytatywnej spółdzielni znajdują się również: szpital w Krynicy, któremu „Muszynianka” ufundowała karetkę z napędem na cztery koła i respirator dla noworodków oraz lokalne stowarzyszenia zajmujące się opieką nad osobami niepełnosprawnymi. 147
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
O sile i sukcesie spółdzielni na rynku wytwórców wód zdecydował i nadal decyduje bardzo silny związek ze społecznością lokalną oraz wzajemne wsparcie. Spółdzielnia socjalna „50+”223 Adres
ul. Leopolda Staffa 13b lok. 6, 81-597 Gdynia
Kontakt
[email protected]
Rodzaj działalności
reintegracja społeczna i zawodowa osób niepełnosprawnych – kobiet po mastektomii – poprzez pracę, wzbudzenie w nich poczucia bycia potrzebnym i stworzenie bezpiecznego miejsca zarobkowania
Głównym celem przyświecającym założeniu spółdzielni była wiara we wspólne działanie i w to, że w razie niedyspozycji, założycielki mogą na kogoś liczyć. Spółdzielnia socjalna „50+” została założona przez pięć kobiet, które poznały się w Stowarzyszeniu Amazonek w Gdyni. Zbliżyły je do siebie podobne przeżycia i doświadczenia związane z chorobą. Spółdzielnia działa nieprzerwalnie od 1 września 2007 roku. Założycielki postarały się o refundację z PFRON i o refundację składek ZUS w pierwszym roku działalności. Dla czterech z nich wynagrodzenie za pracę w spółdzielni to podstawowy dochód. Siedzibą spółdzielni jest prywatne mieszkanie prezes. Po roku działalności spółdzielnia dostała grant z Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej na sprzęt biurowy. Założycielki już na samym początku działalności umówiły się, iż każda „wybierze” sobie zakres usług, który będzie odpowiadał jej własnym możliwościom. Ten system organizacji sprawdził się na tyle, że można było zatrudnić kolejne osoby. Panie ze spółdzielni świadczą usługi opiekuńcze czy porządkowe, np. w biurach. W wyniku przetargu pozyskały zlecenie na roznoszenie ulotek. Reklamują się przez instytucje pomocowe, w urzędach i przez znajomych. Panie – założycielki nie mogąc znaleźć pracy ze względu na wiek i niepełnosprawność, znalazły rozwiązanie sytuacji, w jakiej się znalazły. Biorąc pod uwagę swoje umiejętności, stworzyły dla siebie miejsca pracy. Dzięki swojej przedsiębiorczości nie tylko nie pozwoliły „zaszufladkować się” w grupie nieaktywnych zawodowo, ale ich działalność służy najbliższemu im otoczeniu (opieka nad wymagającymi pomocy i wsparcia, usługi sprzątania itp.). Czując się potrzebne, sprawiły, że ktoś inny nie czuje się opuszczony. Na początku pomogło też miasto, które raczkującej przedsiębiorczości zlecało do realizacji drobne usługi.
Opracowano na podstawie: http//www.ekonomiaspoleczna.pl.
223
148
Studium przypadków przedsiębiorczości społecznej w polsce i na świecie
Spółdzielnia socjalna „50+” to dobry przykład dla innych i przyszłych spółdzielców – im bardziej spółdzielcy są zintegrowani, tym na większy sukces mogą liczyć. Centrum integracji społecznej w Braniewie224 Adres
ul. Kościuszki 10/1, 14-500 Braniewo
Kontakt
www.cisbraniewo.pl
Rodzaj działalności
reintegracja społeczno-zawodowa osób wykluczonych / podlegających wykluczeniu społeczno-zawodowemu
Centrum integracji społecznej w Braniewie powstało w wyniku społecznej potrzeby. Pierwszym impulsem do utworzenia centrum była likwidacja Powiatowego Biura Promocji Zatrudnienia w Braniewie, utworzonego na czas realizacji projektu przez Akademię Szkolenia Zawodowego w Słupsku. Ze względu na duże bezrobocie w regionie zamknięcie tego typu placówki spotkało się z szerokim niezadowoleniem. W zawiązku z pojawieniem się nowych możliwości prawnych – przyjęcie ustawy o zatrudnieniu socjalnym podjęto próbę utworzenia centrum. Celem nowo podjętej inicjatywy miało być rozszerzenie działalności na różne grupy zagrożone bezrobociem, bądź doświadczające długotrwałego bezrobocia. W ramach reintegracji zawodowej i aktywizacji centrum prowadzi odpłatną działalność usługową pożytku publicznego w zakresie: ÎÎ opieki nad osobami starszymi i niepełnosprawnymi, ÎÎ robót remontowych i wykończeniowych w budownictwie ogólnym, ÎÎ małej gastronomii, ÎÎ prac konserwatorsko-remontowych, ÎÎ prac sprzątania i prac porządkowych, ÎÎ pielęgnacji zieleni miejskiej, ÎÎ selektywnej segregacji odpadów komunalnych i recyklingu. Działalność centrum w środowisku lokalnym jest z reguły pozytywnie odbierana. Sami beneficjenci centrum w anonimowych ankietach ewaluacyjnych podkreślają olbrzymie znaczenie podejmowanych działań. Wsparcie okazują także Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej, Powiatowy Urząd Pracy oraz lokalne firmy. Gorzej sytuacja ma się w przypadku współpracy z władzami miasta, samorządem powiatowym czy wojewódzkim (ROPS) – przy okazji większości kontaktów pozostają obojętni na realizowane przez
Opracowano na podstawie: http//www.ekonomiaspoleczna.pl; http://cisbraniewo.pl; badania własne 2014.
224
149
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
centrum zadania i ich możliwy wpływ na społeczność lokalną. Społeczność lokalna jest zainteresowana działaniami podejmowanymi przez centrum, często też stanowi główne medium ze względu na dość dobrze funkcjonujący system „poczty pantoflowej”. Dzięki pozytywnym opiniom lokalnej ludności centrum nie ma problemu z pozyskaniem uczestników do swoich programów – zawsze jest ich więcej niż miejsc, którymi dysponuje. Działalność centrum finansowana jest głównie z Funduszu Pracy (świadczenia integracyjne dla uczestników), odpłatnej działalności pożytku publicznego w ramach reintegracji społeczno-zawodowej uczestników oraz z budżetu miasta (co należy podkreślić jest to zaledwie 1% finansów centrum pochodzący ze środków miasta przeznaczonych na przeciwdziałanie alkoholizmowi). Centrum w planach ma powiększenie bazy lokalowej, wprowadzenie nowego programu reintegracji osób bezrobotnych do 25 roku życia. Planuje także podjąć działania, dzięki którym uda się pozyskać większą przychylności władz. Mimo wielu przeciwności losu, główny cel centrum, jakim jest reintegracja społeczno-zawodowa osób wykluczonych, został osiągnięty i jest kontynuowany przede wszystkim dzięki zaangażowaniu i determinacji kadry.
4.2. Przedsiębiorczość społeczna w USA i w Szwecji Ashoka Ashoka to międzynarodowa organizacja non-profit zarejestrowana w Waszyngtonie, która powstała w 1980 r. Ashoka – Innowatorzy dla Dobra Publicznego jest organizacją obywatelską, wybierającą i wspierającą czołowych przedsiębiorców społecznych, uważanych za siłę napędową zmian społecznych i stanowiących wzór do naśladowania, która pomaga im uzyskać jak największy zasięg społeczny 225. Organizacja poszukuje i łączy przedsiębiorców z całego świata, którzy prowadzą innowacyjne rozwiązania i programy pomocowe w odniesieniu do dramatycznych problemów społecznych. Obecnie działalność Ashoki obejmuje 73 kraje i zrzesza ponad 3 000 członków226. Założyciel Ashoki, Bill Drayton jest twórcą sformułowania „przedsiębiorczość społeczna”. W roku 2005 Drayton otrzymał nagrodę „US News and World Report”, dla jednego z 25 najlepszych liderów Ameryki, a w 2009 nagrodę lidera w zakresie przedsiębiorczości społecznej, przyznaną przez Center for the Advancement of Social Enterpnership – CASE. Wielu ekspertów w tej dziedzinie uważa definicję przedsiębiorczości społecznej proponowaną przez Ashokę za najbardziej trafną i wyczerpującą temat. W wyniku działalności A. Nowak, R. Paszkiewicz, Przedsiębiorczość społeczna. Teoria i praktyka, Warszawa 2012. www.ashoka.org, 29.06.2014 r.
225 226
150
Studium przypadków przedsiębiorczości społecznej w polsce i na świecie
przedsiębiorców społecznych ulega ona kolejnym drobnym zmianom, dzięki czemu odbijają się one głośnym echem w istniejących systemach i ostatecznie stają się przyczyną ważnych długofalowych przemian227. Misją Ashoki jest budowanie globalnego, przedsiębiorczego i konkurencyjnego społeczeństwa obywatelskiego, w którym każdy ma możliwość i wsparcie do wprowadzania zmiany społecznej228. Wizją Ashoki jest świat, w którym „każdy może zmieniać świat – Everyone A Changemaker”. To świat, który odpowiada szybko i skutecznie na wyzwania społeczne, w którym każdy człowiek ma przestrzeń, pewność oraz wsparcie, by rozwiązywać ważne problemy społeczne i wprowadzać zmianę229. Swoje cele Ashoka realizuje poprzez inwestowanie w wyróżniających się przedsiębiorców społecznych, którzy łączą profesjonalne podejście do pracy z pasją pomagania innym. W związku z ideą o niezależności finansowej, organizacja nie korzysta z żadnych śródków publicznych, a realizację celów Ashoki umożliwia finansowe wsparcie ze strony innych fundacji oraz osób prywatnych, którym nie są obojętne podejmowane działania. Ashoka realizuje szereg różnych programów oraz inicjatyw. Na stronie internetowej www.ashoka.org wymienione są aktualne idee: ÎÎ Venture & Fellowship, ÎÎ Empathy, ÎÎ Nutrients For All, ÎÎ Ashoka U, ÎÎ Youth Venture, ÎÎ Changemakers, ÎÎ Full Economic Citizenship, ÎÎ Social Investment Entrepreneurs, ÎÎ Law For All, ÎÎ Entrepreneur to Entrepreneur, ÎÎ Ashoka Support Network, ÎÎ Globalizer, ÎÎ Executive in Residence. Procedura członkowstwa w Ashoce nie odbywa się na zasadach konkursowych. Pierwszym krokiem jest nominacja kandydatów, których rekomendują partnerzy Ashoki, m.in. osoby, które udzielają pomocy finansowej, instytucje publiczne
A.Nowak, R. Paszkiewicz, Przedsiębiorczość społeczna. Teoria i praktyka, Warszawa 2012. http://poland.ashoka.org/misja-i-wizja, 01.06.2014 r. 229 Ibidem. 227 228
151
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
i organizacje ze środowiska zorientowanego w problemach społecznych. Reprezentant krajowy Ashoki nawiązuje kontakt z osobą nominowaną i rozpoczyna się proces wymiany informacji, rozmów, spotkań w celu poznania kandydata oraz jego działalności. Reprezentant odgrywa rolę pomocnika w definiowaniu analizowanej przez kandydata idei, przeprowadza badania statystyk, analizuje już istniejące programy w tym środowisku, weryfikuje nowość nominowanego programu i wkład tej idei w przyszłości. Oprócz nowej idei oraz skali jej wpływu społecznego brane są również pod uwagę przedsiębiorczość i kreatywność kandydata oraz jego zasady moralno-etyczne. Poniższy rysunek przedstawia unikatową metodę Ashoki, która oferuje identyfikację rozwiązywania i sposób postępowania z problemami społecznymi w trzech obszarach: – indywidualnym, grupowym i sektorowym. Rysunek: metoda przenikania obszarów zaangażowania Ashoki. Rysunek 1. Metoda przenikania obszarów zaangażowania Ashoki
Żródło: http://www.ashoka.orgŻródło: http://www.ashoka.org
Wspieranie przedsiębiorców społecznych (z ang. Supporting Social Entrepreneurs) Wspieranie przedsiębiorców społecznych (z ang. Supporting Social Entrepreneurs) – przedsiębiorcy społeczni są motorem zmian społecznych i wzorcem dla sektora – przedsiębiorcy społeczni są motorem zmian społecznych i wzorcem dla sektora obywatelskiego. Ashoka identyfikuje, inwestuje inwestuje i wspiera iwiodących przedsiębiorców obywatelskiego. Ashoka identyfikuje, wspiera wiodących przedsiębiorców społecznychspołecznych oraz pomaga im osiągnąć maksymalne oddziaływanie i efekt społeczny. oraz pomaga im osiągnąć maksymalne oddziaływanie i efekt społeczny. Wspieranie grup przedsiębiorczości ( z ang. Promoting Group Entrepreneurship)
Wspieraniegrupy grupiprzedsiębiorczości (z ang. Promoting Group – grusieci przedsiębiorców społecznych działający razemEntrepreneurship) przyspieszają i rozprzestrzeniają py i sieci przedsiębiorców działający razem przyspieszają i rozprzestrzewpływ społeczny.społecznych Ashoka angażuje przedsiębiorców społecznych i rozwija wzory skutecznej niają wpływ współpracy, społeczny.które Ashoka przedsiębiorców społecznych i rozwija wzory mająangażuje znaczący wpływ na różne dziedziny społeczne. skutecznej współpracy, które mają znaczący wpływ(zna różne dziedziny społeczne. Budowa infrastruktury dla sektora ang. Building Infrastructure for the Sector) globalne sieci zmian wymagają narzędzi i systemów wspierających osiągnięcie trwałych
Budowa infrastruktury dla sektora (z ang. Building Infrastructure fordothe Sector) – glo- taką rozwiązań społecznych. Ashoka tworzy niezbędną infrastrukturę zmian społecznych, jak dostęp do finansowania dla sektorówosiągnięcie biznesowychtrwałych i akademickich balne sieci zmian wymagają narzędzispołecznego, i systemówmosty wspierających oraz ramy partnerskie, które przynoszą wartość społeczną i finansową.
152
W Polsce Ashoka prowadzi następujące inicjatywy: Program Venture - globalny program Ashoki (członkowstwo w Ashoce), polega na
Studium przypadków przedsiębiorczości społecznej w polsce i na świecie
rozwiązań społecznych. Ashoka tworzy niezbędną infrastrukturę do zmian społecznych, taką, jak dostęp do finansowania społecznego, mosty dla sektorów biznesowych i akademickich oraz ramy partnerskie, które przynoszą wartość społeczną i finansową. W Polsce Ashoka prowadzi następujące inicjatywy: Program Venture, Ashoka-PSIK Social Busienss Accelerator, Lepszy start w dorosłość, Akademia Innowatorów Społecznych. Program Venture – globalny program Ashoki (członkowstwo w Ashoce), polega na wyszukiwaniu i wspieraniu wyróżniających się przedsiębiorców społecznych. Ashoka-PSIK Social Busienss Accelerator – we współpracy z Polskim Stowarzyszeniem Inwestorów Kapitałowych, zrzesza wybitnych i aktywnych w Polsce inwestorów private equity/venture capital. W ramach tego programu członkowie Ashoki mogli korzystać z wiedzy i doświadczenia prezesów i partnerów firm z sektora private equity/venture, by rozwijać swoją działalność społeczną. Lepszy start w dorosłość – program realizowany we współpracy z firmą HILTI, celem którego jest zwiększenie szans na zatrudnienie młodych ludzi, którzy mają utrudnione wejście w dorosłe życie. Akademia Innowatorów Społecznych – program mający na celu inspirowanie i motywowanie młodych ludzi do realizacji własnych przedsięwzięć na rzecz dobra społecznego.
Szwecja Analizując system przedsiębiorczości społecznej w Szwecji niewątpliwie należy podkreślić, że problemy społeczne w tym kraju spoczywają na barkach odpowiedzialności państwa. Rząd szwedzki jest dobrze zorganizowany, a obywatele darzą go dużym mandatem zaufania w kwestii rozwiązania ważnych problemów społecznych poprzez kształtowanie odpowiednich polityk. Wielu Szwedów nie widzi potrzeby przedsiębiorczości społecznej, a sama koncepcji jest trudna do zrozumienia. Jednak w Szwecji coraz częściej spotyka się określenie przedsiębiorstw społecznych, wiedząc, że ma to wpływ na zmiany systemu i społeczeństwa. Sprawiło to zwiększenie liczby przedsiębiorstw społecznych w skali kraju oraz poprawę struktury pomocniczej. Szwedzki rząd oferuje wsparcie finansowe dla przedsiębiorczych start-upów biznesowych, ale w odniesieniu do sfery przedsiębiorczości społecznej skala dofinansowań pozostaje wciąż stosunkowo niska. Ze strony rządu wsparcie dla przedsiębiorstw społecznych zapewnia Szwedzka Agencja Rozwoju Gospodarczego i Regionalnego. W drodze konkursowej w 2012 r. 153
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
ze 138 kandydatów 29 przedsiębiorstw społecznych otrzymało dofinansowanie na łączną kwotę 880 000 szwedzkich koron. Zwiększenie zainteresowania przedsiębiorczością społeczną w kraju można również zauważyć na uczelniach wyższych. Kilka uniwersytetów w Szwecji zauważyło głębokie zainteresowanie tą tematyką wśród studentów i uruchomiło programy studiów ze specjalizacją przedsiębiorczość społeczna. Niektóre gminy, chcąc ułatwić pracę przedsiębiorcom społecznym, wspomagają ich w nawiązaniu współpracy i stworzeniu partnerstw publiczno-prywatnych. Szwecja, podobnie jak Stany Zjednoczone, dostrzega niedobór pracowników wysoko wykwalifikowanych. Duża część eksportu w gospodarce kraju jest napędzana przez firmy międzynarodowe w szczególności z branży B+R, takie jak Ericsson czy Skype. Firmy te zaczęły dostrzegać trudności w zatrudnianiu wykwalifikowanych pracowników z krajowego rynku pracy, szczególnie zauważalne są niskie kompetencje matematyczne wśród pracowników. W odpowiedzi na zaistniałą sytuację w 2008 roku w Szwecji powstała organizacja non-profit Mattecentrum, która miała na celu zwiększenie świadomości i zainteresowania matematyką wśród uczniów niezależnie od szkoły, wieku, umiejętności czy pochodzenia. Założycielem tej organizacji jest członek Ashoki Johan Wendt230. W czasie studiów inżynierskich Johan Wendt mieszkał obok wielodzietnej rodziny z siedmiorgiem dzieci. Zauważył, jak jedno z dzieci nieustannie borykało się z problemami podczas odrabiania prac domowych z matematyki i zaoferował swoją pomoc. Po kilkuletnim doświadczeniu zawodowym w dużych firmach Wendt postanowił jednak wrócić do tego, co dawało mu energię i było jego pasją – do pracy z dziećmi i młodzieżą. Wynajął salę w szkole i prowadził zajęcia pozalekcyjne dla uczniów mających trudności z matematyki. To był początek organizacji Mattecentrum. Organizacja zapewnia bezpłatną pomoc dla dzieci, które chcą poprawić swoje umiejętności matematyczne, oferując pozalekcyjne szkolenia online. Szkolenia dla chętnych odbywają się w dwóch formach: ÎÎ poprzez sesje korepetycyjne prowadzone przez 300 wolontariuszy w 19 miastach 50 razy w tygodniu, ÎÎ za pośrednictwem platformy internetowej poprzez bezpłatny dostęp do wideo lekcji,
http://www.mattecentrum.se, 09.07.2014.
230
154
Studium przypadków przedsiębiorczości społecznej w polsce i na świecie
Dziś Mattecentrum wspiera finansowo kilkanaście dużych korporacji. Johan Wentd jest nie tylko pasjonatem matematyki, lecz uważa, że wiedza z zakresu matematyki jest częścią integralną każdego aktywnego obywatela. Johan Wendt wprowadza zmiany społeczne, pomagając tym uczniom, których rodziny nie mogą sobie pozwolić na prywatne lekcje, których rodzice nie mogą lub nie mają czasu, aby pomóc swoim dzieciom. Od 2008 roku dzięki prowadzonej działalności organizacja dotarła do ponad pół miliona dzieci poprzez lekcje stacjonarne w 19 miastach oraz dzięki narzędziom online. Ta inicjatywa objęła około 12 procent Szwedów w wieku od 13 do 19 lat, większość stanowiły dziewczynki, a około 35 procent wspieranych dzieci pochodziło z rodzin imigrantów. Obecnie organizacja„emigruje” poza rodzime obszary w kierunku krajów bałtyckich, min. do Niemiec, Wielkiej Brytanii oraz do regionów z podobnym trendem ujemnym w wynikach matematycznych. Kolejnym przedsiębiorstwem wartym uwagi jest Samhall – szwedzka firma państwowa, która zapewnia rozwojową pracę osobom niepełnosprawnym. Działalność Samhall jest corocznie rozliczana i ma określone cele oraz zobowiązania231. Po pierwsze, powinna zatrudniać określoną liczbę osób niepełnosprawnych. Po drugie, ma określony 6 procentowy (od 2010 roku) próg zatrudnionych, których powinna skierować do podjęcia zatrudnienia na wolnym rynku. Po trzecie, ma obowiązek zatrudnienia co najmniej 40% osób niepełnosprawnych z grup priorytetowych: osoby z niepełnosprawnością intelektualną, psychiczną bądź mieszaną. Po czwarte, powinna dążyć do zbilansowanej i stabilnej sytuacji finansowej. Firma powstała w 1980 roku i przejęła zakłady pracy chronionej, niektóre centra biurowe i hale przemysłowe. Na początku swojej działalności firma liczyła około 370 zakładów, które wcześniej podlegały gminom i powiatom. Firma postawiła przed sobą duże wyzwanie. Z jednej strony chciała poprawić sytuację finansową i status firmy, a z drugiej naprawić i ulepszyć terytorialny podział pracy w skali całego kraju, szczególnie dla osób niepełnosprawnych. Wtedy firma zatrudniała około 27 000 pracowników, z czego 21 400 były to osoby z różnymi rodzajami i stopniami niepełnosprawności. W związku ze zwiększeniem przez rząd liczby miejsc pracy, zwiększa się proporcjonalnie państwowa rekompensata i liczba zatrudnionych osób z niepełnosprawnością. W 1990 roku Samhall osiągneła maksymalny wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych, który stanowił około 30 400 osób. Od tego czasu wskaźnik uległ tendencji malejącej i liczba zatrudnionych osób niepełnosprawnych wynosi obecnie około 22 000. Zmniejsza się
http://samhall.se, 08.07.2014 r.
231
155
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
również liczba zatrudnionych osób pełnosprawnych. Obecnie Samhall zatrudnia około 1 800 osób pełnosprawnych, a w 1980 roku ten wskaźnik sięgał 5 400 osób. Od początku działalności firmy około 25 000 zatrudnionych osób niepełnosprawnych skorzystało z możliwości przejścia do innych firm na otwartym rynku pracy. W 1980 roku liczba przejść wynosiła zaledwie 1% zatrudnionych, co stanowiło około 300 osób w skali roku. Z biegiem czasu wskaźnik ten wzrastał i w 1989 osiągnął poziom 5,4%. W 1993 roku rząd określił minimalny wymóg wskaźnika przejść osób do innych przedsiębiorstw, który stanowił 3%, w 2000 r. próg został podniesiony do poziomu 5%, a w 2010 roku do 6%. Na początku lat 80. firma oferowała głównie prace produkcyjne, wynikające z przejęcia dużej liczby zakładów produkcyjnych. Pierwotny cel polegający na stworzeniu ogólnokrajowej firmy, która proporcjonalnie stwarzała miejsca pracy dla osób niepełnosprawnych i działająca w skali mikro ze względu na ich rozproszenie, z czasem się zmienił. Firma przekształciła się w dużego eksportera produkcji elementów telekomunikacyjnych i branży meblarskiej. W związku z tą ewolucją w latach 1980-1992 firma była fundamentem z 24 oddziałami w regionach. W 1992 roku firma przekształca się w grupę spółek państwowych z dominującą Samhall AB. Następnie, w wyniku fuzji, liczba spółek regionalnych zmniejszała się, co skutkowało w 2002 roku włączeniem wszystkich działań w ramy korporacji Samhall AB. Oferta firmy z biegiem czasu stała się bardzo zróżnicowana. Samhall oferuję zarówno produkcję dóbr, jak i świadczy różne usługi. W swojej działalności rozwija koncepcję biznesową dla całej produkcji, która zmniejsza obciążenie pracy oraz ryzyko w środowisku pracy, minimalizuje stopień trudności działań potrzebnych do wykonania określonego zadania, kładzie nacisk na naukę i doszkalanie, a także usprawnia kontakty rynkowe. Głównie działalność firmy wzmocniła się w sferze outsorsingowej232 (z ang. outside-resource-using). Firma świadczyła usługi komunalne, sprzątające, porządkowe, pralnicze, usługi rozładunku, transportu oraz dostawy. Spora cześć tych usług była wykonywana na rzecz prywatnych przedsiębiorstw. Usługi sprzątające oferowano w sklepach, magazynach i centrach handlowych. W ofercie usług pralniczych można znaleźć pranie bielizny hotelowej, zasłon, dywanów, odzieży roboczej itd. Oferowane są również usługi na rzecz obywateli, głównie dla osób starszych. W swojej infrastrukturze firma posiada kilka zakładów gastronomicznych, przygotowujących posiłki oraz oferujących usługę
Outsourcing – jest przeniesieniem części zadań lub procesów firmy do zewnętrznych wykonawców na zasadach podwykonawstwa/ porozumienia, na mocy którego praca jest wykonywana przez inne firmy, które zwykle są także ekspertem w świadczeniu potrzebnego rodzaju pracy. Outsourcing jest często stosowany w celu zmniejszenia kosztów.
232
156
Studium przypadków przedsiębiorczości społecznej w polsce i na świecie
ich dowozu. Do gmin skierowana jest pomoc dla szpitali oraz domów opieki nad osobami starszymi, a także sprzątanie w szkołach i przedszkolach. Zakłady przesyłowe łączone są w koncepcję tzw. parków przemysłowych233. Swoją wyspecjalizowaną działalnością Samhall wspiera największe szwedzkie firmy, na przykład Volvo, Scania, Ericsson, Ikea. Obecnie firma liczy około 50 parków przemysłowych. Firma działa również w branży medycznej. Współpracuje z firmą AstraTech, która oferuje na rynku urządzenia medyczne i implanty stomatologiczne. Wytworzenie produktów wysokiej jakości wymaga dużej dokładności pracowników, w wyniku czego praca staje się często czasochłonna. Pracownicy Samhall sumiennie wykonują takie prace, a przy tym niezwykle angażują się w przeciwieństwie do osób, którym ten rodzaj pracy wydaje się nudny i z racji czego ich praca jest mniej efektywna. W swojej działalności firma wykorzystuje strategie zarządzania projektowego oraz programy wspierające. Prowadzi kontrolę jakości i bezpieczeństwa. W zależności od branży stosuje odpowiednie standardy jakości i ekologii, takie jak: GMP, ISO, QS 9000 i ISO 14000.
4.3. Przedsiębiorczość społeczna w Bangladeszu Przedsiębiorczość społeczna w ujęciu Muhammada Yunusa Jednym z istotniejszych praktyków oraz orędowników przedsiębiorczości społecznej w ujęciu inwestycji społecznych przez biznes prywatny jest dr Muhammad Yunus, zdobywca Pokojowej Nagrody Nobla w roku 2006 (wspólnie z Grameen Bank) za stworzenie systemu mikropożyczek (mikrokredyt) przeznaczonych przede wszystkim dla ubogich kobiet z rolniczych regionów Bangladeszu. Mikrokredyt okazał się efektywnym narzędziem wspierającym redukcję biedy w Bangladeszu, jak również przyczynił się pozytywnie do efektu tzw. wygładzania dochodowego (ang. income smoothing), które pozwalało gospodarstwom domowym lepiej zarządzać ryzykiem dochodowym związanym np. z nieprzewidywalnością plonów. To właśnie mikrokredyt był odpowiedzią na nieefektywność państwa (ang. government failure) oraz biznesu (market failure), zapewniając najuboższym odpowiednio minimalne wsparcie społeczne, możliwość stabilizacji dochodu, jak również dostęp do taniego kredytu na rozwój.
Według A. Grycuka, P. Russe w artykule Zaangażowanie jednostek samorządu terytorialnego w Polsce w tworzenie instytucji wspierających przedsiębiorczość Studia BAS Nr 1(37) 2014, s. 65–83, „Parki przemysłowe – to przygotowane, uzbrojone w odpowiednią infrastrukturę, tereny przemysłowe dla przedsiębiorstw chcących prowadzić tam działalność gospodarczą; parki przemysłowe często noszą nazwę stref aktywności gospodarczej (np. Tuchowska Strefa Aktywności Gospodarczej, Gminna Strefa Aktywności Gospodarczej w Siechnicach) lub stref inwestycyjnych (np. Bałtycka Strefa Inwestycyjna w Pruszczu Gdańskim i Turecka Strefa Inwestycyjna w Turku)”.
233
157
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
Innowacją społeczną w przypadku Muhammada Yunusa było dowiedzenie, że nawet najubożsi ludzie mogą być przedsiębiorczy, jeśli stworzymy im instytucjonalne podstawy. Tą instytucją stał się właśnie mikrokredyt, czyli pożyczki o niewielkiej skali na realizacje własnych projektów przynoszących dochód. Sama idea mikrokredytu narodziła się w latach 70., gdy dr Yunus powrócił z USA po ukończeniu doktoratu i starał się znaleźć rozwiązania dla swojej ojczyzny – Bangladeszu, która była trapiona klęską głodu. Spostrzegł, że nawet najbardziej przedsiębiorczy ubodzy w wioskach dookoła jego uczelni, nie są w stanie rozwinąć działalności, ze względu na bardzo wysokie odsetki u lichwiarzy, którzy finansowali zakup środków produkcji, np. nasion. W ramach eksperymetu, pożyczył kilkunasu ubogim wieśniakom pieniędzy z własnych funduszy i gdy spłacili je w terminie, doszedł do wniosku, że ubodzy wieśniacy mogą być również wiarygodnymi pożyczkobiorcami. Ponieważ nie posiadają najczęściej dóbr materialnych, jedynym zabezpieczeniem w przypadku mikrokredytu, jest kapitał społeczny pożyczkobiorców. Na budowie tego eksperymentu dr Yunus stworzył Grameen Bank (ben. bank wiejski), jedyny bank w kraju skierowany do osób biednych. Charakterystyczne było to, że dzięki tej inicjatywie przedsiębiorcami stawały się przede wszystkim kobiety, stąd nazwano go „bankiem ubogich kobiet”. Kobiety nie posiadające żadnych dóbr materialnych, wykluczone społecznie w społeczeństwie Bangladeszu, okazały się bardzo skutecznymi przedsiębiorcami, potrafiącymi z sukcesem prowadzić swoje miniprzedsiębiorstwa, najczęściej związane z niewielką produkcją rolną lub innowacjami technologicznymi (np. dzięki zakupowi telefonu komórkowego, kobieta mogła sprzedawać połączenia telefoniczne dla mieszkańców danej wioski). Obecnie ponad 90% pożyczkobiorców banku to kobiety, co więcej, jako że jest to bank spółdzielczy, w zarządzie banku również zasiadają ubogie kobiety, wybrane spośród pożyczkobiorczyń. Sama idea mikrokredytu i związanej z nim mikro-przedsiębierczości społecznej szybko podbiła świat i już w 2005 roku ONZ ogłosił rok 2005 rokiem mikrokredyt, a sama mikroprzedsiębiorczość społeczna stała się jednym z głównych instrumentów wsparcia w ramach polityk rozwojowych. Popularność idei została również wykorzystana przy tworzeniu słynnego portalu dla mikroprzedsiębiorców Kiva.org, w ramach którego osoby z krajów rozwijających się, posiadające pomysł biznesowy mogą otrzymać dofinansowanie (bez oprocentowania) od fundatorów z krajów zachodnich. Następnym krokiem Yunusa, po upowszechnieniu idei mikrokredytu, było dalsze szerzenie innowacji społecznych. Wspólnie z swoim instytutem innowacji społecznych Yunus Centre oraz różnymi spółkami z Grupy Grameen noblista zajął się szerzeniem swojego autorskiego modelu przedsiębiorczości społecznej. W podejściu Yunusa wsparcie dla szeroko pojętych służb społecznych oraz pracy socjalnej przy rozwiązywaniu 158
Studium przypadków przedsiębiorczości społecznej w polsce i na świecie
problemów społecznych powinna dostarczyć kooperacja w ramach modelu partnerstwa publiczno-prywatnego, społeczno-prywatnego lub też publiczno-społecznego. Yunus definiuje w swoim modelu przedsiębiorczość społeczną jako „przedsięwzięcie biznesowe, nie przynoszące, ani zysków, ani strat, nastawione w zupełności na eliminacje wybranego problemu społecznego”.234 Inwestor, którym jest przedsiębiorstwo prywatne, w ramach swojej działalności społecznej decyduje się na wsparcie wybranego problemu społecznego. Partner społeczny (organizacja pozarządowa) lub publiczny, wspólnie z inwestorem podejmują przedsięwzięcie (ang. joint venture), najczęściej zakładając spółkę celową zasiloną kapitałem startowym przez inwestora. Pieniądze, które inwestor przeznacza na przedsiębiorstwo społeczne są jego inwestycją społeczną i jeśli biznes się zwróci, otrzymuje on zwrot poniesionych kosztów, jednakże jedynie do kwoty, którą zainwestował (czyli jeśli np. firma inwestuje 5 mln dolarów w fabrykę, to otrzyma ona zwrot jedynie do wysokości 5 mln dolarów, w tym modelu nie liczy się ani odsetek, ani kosztu kapitału w czasie). Jeśli inwestycja się zwróci, wszelkie zyski są reinwestowane w dalszy rozwój przedsiębiorstwa społecznego, a sam inwestor nie ma możliwości pobierania zysków z przedsięwzięcia. Jeśli natomiast przedsięwzięcie zakończy się stratą lub bankructwem, wszelkie koszty są pokrywane z kapitału inwestycyjnego inwestora, który ponosi ryzyko inwestycji. Symbolicznym sloganem promującym przedsiębiorczość społeczną w wykonaniu Yunusa jest „bez strat, bez zysków” (ang. no loss, no dividend), mający na celu zachęcenie firm do współpracy w tym modelu – mimo, że w przedsiębiorczości społecznej, tak jak w przedsiębiorczości, nie możemy mówić o „zagwarantowaniu” braku strat, gdyż każda działalność biznesowa jest obarczona ryzykiem. W swoim modelu Yunus przekonuje wielu aktorów, począwszy od władz lokalnych i regionalnych, poprzez fundacje, stowarzyszenia, organizacje międzynarodowe, jak również duże firmy i korporacje do tworzenia różnych modeli partnerstwa nastawionych na walkę z wybranymi problemami społecznymi za pomocą przedsiębiorczości społecznej. W swoim ojczystym Bangladeszu Yunus zrealizował setki podobnych przedsięwzięć, w których w ramach partnerstwa społeczno-prywatnego powstały przedsiębiorstwa społeczne. Wśród przykładów dobrych praktyk można wymienić m.in.: a. Grameen Danone – w roku 2005 Grameen Bank oraz grupa Danone podpisały umowę o utworzeniu przedsiębiorstwa społecznego Grameen Danone Foods, które nastawiło się na produkcję tanich oraz pożywnych jogurtów dla ubogich mieszkańców Bangladeszu. Celami społecznymi przedsięwzięcia jest zwiększenie 234
Muhammad Yunus „Social Business”, link: http://www.forbes.com/2010/06/15/forbes-india-muhammad-yunus-social-business-opinions-ideas-10-yunus.html, 15.06.2014.
159
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
zatrudnienia oraz zakupów mleka u ubogich rolników, jak również poprawa stanu zdrowotnego (szczególnie młodzieży) przez dostarczenie taniego i masowego produktu na rynek produktów żywieniowych. W ramach partnerstwa Danone jest inwestorem społecznym i nie pobiera zysków ze swojego przedsięwzięcia; b. Grameen Shakti – jest to jedno z najważniejszych przedsiębiorstw społecznych założonych przez Yunusa. Shakti w języku bengalskim oznacza „energię”, a przedsiębiorstwo społeczne ma na celu promocję i upowszechnienie alternatywnych źródeł energii w Bangladeszu.235 Ponad milion klientów i kilkadziesiąt tysięcy domostw korzysta z rozwiązań solarnych oraz hybrydowych w zakresie dostarczania energii domowej. Za swoje innowacyjne podejście Grameen Shakti otrzymała wiele nagród, w tym najistotniejszą w roku 2007 – „Right Livelihood Award”, nazywaną „społecznym Noblem” ufundowana przez szwedzko-niemieckiego filantropa Jakoba von Uexkulla. W ramach tego modelu powstały setki przedsiębiorstw społecznych na całym świecie. Z samej rodziny Grameen warto wymienić takie przedsięwzięcia; jak: Grameen Adidas (stworzenie taniego obuwia dla ubogich mieszkańców), Grameenphone (budowa sieci oraz dostępności telefonów komórkowych w Bangladeszu wspólnie z norweskim potentatem Telenord), czy Grameen Communications. W modelu Yunusa biznes nie otrzymuje zysków kapitałowych, nie kontroluje samej działalności operacyjnej (za tą część odpowiada partner publiczny lub społeczny), lecz może czerpać różnorakie korzyści z inwestycji w przedsiębiorstwo społeczne, takie jak budowa dobrego wizerunku w ramach Corporate Social Responsibilty, marketing społecznych, jak również realizacja celów społecznych przedsiębiorstwa w ramach wybranych problemów społecznych. Warto również nadmienić, że Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Janusza Korczaka w Warszawie otworzyła jako pierwsza uczelnia w Europie Środkowej Honorową Katedrę im. Muhammada Yunusa pod przewodnictwem prof. dr. hab. Juliana Auleytnera, która zajmuję się naukowymi aspektami społecznych innowacji oraz przedsiębiorczości społecznej w wydaniu Muhammada Yunusa. Mimo, że rozwiązania promowane przez Dr Yunusa pochodzą z kraju rozwijającego się jakim jest Bangladesz, są z powodzeniem kopiowane na inicjatywy w innych krajach, w tym krajach rozwiniętych. Przykład: organizacja Grameen USA zajmuje się mikrokredytem w Stanach Zjednocznych, który ma na celu wsparcie mikroprzedsiębiorczyń w ubogich gettach w wybranych miastach Stanów Zjednocznych. Mikrokredyt jest
http://www.rightlivelihood.org/grameen_shakti.html, 13.07.2014.
235
160
Studium przypadków przedsiębiorczości społecznej w polsce i na świecie
również cenionym narzędziem walki z wykluczeniem społecznym na terenie Unii Europejskiej. Unia Europejska w swoim flagowym programie innowacji społecznych na lata 2014-2020 the Employment and Social Innovation (EASI), przeznaczyła aż 21% ze swojego budżetu (919 mln euro) właśnie na oś „Mikrofinanse i Przedsiębiorczość Społeczna”. W tym przypadku Komisja Europejska definiuje mikrokredyt jako pożyczki na rzecz rozwijania mikroprzedsiębiorczości do wysokości 25 000 EUR. Głównym celem wspomnianego programu mikrokredytowego Unii Europejskiej jest zwiększenie dostępu do pożyczek mikrofinansowych dla wykluczonych społecznie grup, w celu rozwoju swoich własnych przedsięwzięć biznesowych. Mikrofinanse na pewno nie są rozwiązaniem, któremu uda się wyeliminować biedę i zwalczyć problemy społeczne. Jednakże jest to bardzo skuteczna interwencja, mobilizująca przedsiębiorcze siły wśród grup wykluczonych. Dlatego doświadczenia dr Yunusa oraz Grameen Banku są cenne dla obszaru pracy socjalnej w naszym kraju, a przedsięwzięcia mikrokredytowe, w kontekście partnerstw publiczno-prywatnych, czy też publiczno-społecznych, w ramach nowego programowania UE na lata 2014-2020 mogą być interesującym bodźcem dla rozwoju przedsiębiorczości społecznej.
161
Zakończenie
Zakończenie
Przełom XX i XXI wieku to bez wątpienia okres dynamicznych zmian społecznych, gospodarczych i technologicznych. Z jednej strony rozwój społeczny napędza duże zmiany i dynamikę rozwoju, a z drugiej wiąże się z wielkimi wyzwaniami społecznymi i niedostosowaniem do panujących warunków życia. Kiedy poszukiwane są nowe rozwiązania i alternatywne sposoby działań, wiodącym ogniwem jest współpraca międzysektorowa – sfery prywatnej i publicznej. Realizacja celów polityki społecznej wymaga nowych i skutecznych narzędzi walki z problemami społecznymi. Alternatywą do działań państwa w kontekście świadczenia usług socjalnych jest przedsiębiorczość społeczna we współpracy z pracą socjalną. Nastawienie przedsiębiorcze i zbilansowana sytuacja przedsiębiorstw społecznych z jednej strony oraz doświadczenie praktyczne obszaru pracy socjalnej w kontekście walki z problemami i patologiami społecznymi z drugiej strony, mają szansę połączyć się w skuteczny mechanizm. Praca socjalna i oddolne pobudzanie inicjatyw przedsiębiorczości społecznej są narzędziem w rozwiązywaniu wielu problemów i patologii społecznych, między innymi wychodzenia z długotrwałego bezrobocia, uzależnień czy podjęcia pracy przez tzw. grupy defaworyzowane. To właśnie praca socjalna pełni ważną funkcję zwiększania dobrostanu ludności i mechanizmów rozwiązywania problemów społecznych, u podstaw których leżą brak lub słabe więzi społeczne. Cechą odróżniającą przedsiębiorczość społeczną od klasycznej działalności gospodarczej jest zorientowanie na cel społeczny, innowacyjność i samowystarczalność. Przedsiębiorstwa społeczne zaczynają pełnić nową rolę i bardziej angażują się we współpracę z instytucjami polityki społecznej, m.in. instytucjami rynku pracy, pomocy i integracji społecznej. Jednym z najbardziej bolesnych skutków przemian gospodarczych w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat jest bezrobocie. W skutek przeobrażenia państwa opiekuńczego obniżył się standard życia wielu rodzin, powstała duża dysproporcja w dostępności do różnych usług społecznych, takich jak medycyna, edukacja czy kultura. Napędzana globalizacja 163
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
spowodowała skupienie się miejsc pracy wokół dużych miast i najbardziej zasiedlonych regionów. Dzięki przedsiębiorczości społecznej tworzenie nowych miejsc pracy staje się dużą szansą dla grup wykluczonych, bądź zagrożonych wykluczeniem społecznym. Zatrudnianie osób z tzw. grup defaworyzowanych na otwartym rynku pracy, wbrew powszechnie utartej opinii, absolutnie nie skutkuje dla przedsiębiorstwa obniżeniem jakości wykonywanej pracy czy świadczonych usług. To właśnie przedsiębiorcy społeczni najlepiej znają społeczność lokalną, w której przebywają, dostrzegają panujące problemy i dostosowują swoją działalność tak, by zminimalizować, bądź zwalczyć obserwowane problemy. Uzupełniającym elementem polityki społecznej państwa, nastawionej na zrównoważony rozwój i likwidację problemów społecznych, jest społeczna odpowiedzialność biznesu. Właściwe zastosowanie i prawidłowe wdrożenie CSR do zadań firmy może pomóc w rozwiązywaniu problemów społecznych oraz przynosić korzyści zarówno biznesowi, jak i lokalnej społeczności. Niemniej, jeżeli podejście będzie niespójne, a koncepcja źle rozumiana, nie należy spodziewać się sukcesów ani po stronie społecznej, ani biznesowej. Idea CSR może nabierać nowego sensu uzupełniając zadania państwa oraz trzeciego sektora. CSR uwzględnia społeczną i środowiskową problematykę w działalności komercyjnej i relacjach z interesariuszami. Koncepcja CSR oraz przedsiębiorczość społeczna są stosunkowo nowymi zjawiskami w Polsce. Większość biznesmenów była nastawiona na maksymalizację zysku i pomnażanie pieniędzy. W ostatnich latach CSR staje się popularnym tematem, a liczba przedsiębiorstw społecznych w Polsce ciągle rośnie. Społeczne angażowanie i rozpowszechnianie się przedsiębiorczości społecznej przestaje być trendem i modelem „zapożyczonego sukcesu”, a przekształca się w konieczność i szansę na polepszenie dobrobytu ludności. Zagraniczne doświadczenia w zakresie przedsiębiorczości społecznej dają świadectwo dla idealnego rozwiązania problemów społecznych oraz aktywizację osób z grup ryzyka. Obecny stan przedsiębiorczości społecznej w innych krajach jest skutkiem długoletniej praktyki, której Polsce jeszcze brakuje. Dostosowanie sprawdzonych narzędzi z innych krajów może służyć przykładem analizy, planowania, dostosowania i organizacji, lecz nie może być duplikatem narzędzia polityki społecznej kraju z krótszym doświadczeniem, jakim bez wątpienia jest Polska. Przedstawione w niniejszej publikacji rozważania wskazują jednoznacznie na to, iż przedsiębiorczość społeczna to nie tylko działalność ekonomiczna, lecz i społeczna, która przyczynia się do zwiększenia dobrobytu społecznego i poprawy sytuacji życiowej osób wykluczonych bądź zagrożonych wykluczeniem społecznym, tym samym łącząc się z obszarem pomocy i integracji społecznej. 164
Słownik pojęć
Słownik pojęć
Słownik terminów użytych w publikacji wg porządku alfabetycznego Aktywizacja środowiska lokalnego – jedną z form pracy socjalnej jest praca środowiskowa, powoli przekształcająca środowisko lokalne z biernego obserwatora w aktywnego partnera przy rozwiązywaniu problemów społecznych. Aktywizując środowisko lokalne pomoc społeczna stymuluje do działania, a często i powstania organizacji pozarządowych, stanowiących niejednokrotnie sieć aktywności lokalnej, niezbędnych przy działaniach profilaktycznych [J. Staręga-Piasek „Ekonomia społeczna ku pomocy społecznej”, [w:] „Ekonomia społeczna, teksty”, 2007].
Bank spółdzielczy – to bank działający w formie spółdzielni, do którego – w zakresie nieuregulowanym ustawą z dnia 7 grudnia 2000 r. o funkcjonowaniu banków spółdzielczych, ich zrzeszaniu się i bankach zrzeszających oraz ustawią z dnia 29 sierpnia 1997 r. prawo bankowe – mają zastosowanie przepisy ustawy z dnia 16 września 1982 r. prawo spółdzielcze [art. 2 pkt. 1 ustawy z dnia 7 grudnia 2000 r. o funkcjonowaniu banków spółdzielczych, ich zrzeszaniu się i bankach zrzeszających, Dz.U. z 2000 r., Nr 119, poz. 1252, z późn. zm.].
Centrum Integracji Społecznej – jest jednostką organizacyjną realizującą reintegrację zawodową i społeczną poprzez następujące usługi: • kształcenie umiejętności pozwalających na pełnienie ról społecznych i osiąganie pozycji społecznych dostępnych osobom niepodlegającym wykluczeniu społecznemu, • nabywanie umiejętności zawodowych oraz przyuczenie do zawodu, przekwalifikowanie lub podwyższenie kwalifikacji zawodowych,
165
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
• naukę planowania życia i zaspokajania potrzeb własnym staraniem, zwłaszcza przez możliwość osiągnięcia własnych dochodów poprzez zatrudnienie lub działalność gospodarczą, • uczenie umiejętności racjonalnego gospodarowania posiadanymi środkami pieniężnymi [art. 3 ust. 1 ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym, Dz. U. z 2003 r. Nr 122, poz. 1143 z późn. zm.].
Defaworyzacja (rynek pracy) – inaczej „grupy wykluczone”, „grupy będące w trudnej sytuacji/położeniu na rynku pracy”, czy też „grupy problemowe na rynku pracy”. Są to grupy osób związanych z tzw. wtórnym (drugorzędnym, pobocznym) rynkiem pracy, na którym fluktuacja zatrudnienia jest bardzo wysoka, warunki pracy (wynagrodzenie, podnoszenie kwalifikacji itd.) zdecydowanie gorsze, a okresy bezrobocia częstsze (wielokrotne bezrobocie) i/lub dłużej trwające (długotrwałe bezrobocie). Do niektórych grup wykluczonych zaliczamy całe grupy społeczne (np. młodzież), a czasem osoby borykające się z bardzo specyficznymi problemami (np. osoby opuszczające zakłady karne). Do grup defaworyzowanych na rynku pracy zaliczamy: młodzież, kobiety, osoby samotnie wychowujące min. jedno dziecko, osoby 50+, mieszkańców obszarów wiejskich, osoby niepełnosprawne, osoby chore psychicznie, osoby opuszczające zakłady karne, osoby bezdomne, imigrantów [http://www.rynekpracy.org].
Działalność społecznie użyteczna – to działalność, której nie można postrzegać wyłącznie jako gospodarczo użytecznej, przydatna z punktu widzenia bardziej ogólnego niż partykularny interes założycieli danej organizacji lub członków jej organu, a w przypadku organizacji korporacyjnych (zrzeszenia) także ich członków [Izdebski, 2003].
Ekonomia społeczna – jest to szczególna forma przedsiębiorczości ze specyficznymi cechami, która oceniania jest głównie przez pryzmat wkładu w dziedzinę solidarności, spójności społecznej oraz rozwoju terytorialnego. Definicja została stworzona w ramach prac europejskiego komitety czterech głównych podmiotów ekonomii społecznej CEPCMAF-Europejska Stała Konferencja Spółdzielni, Towarzystw Ubezpieczeń Wzajemnych, Organizacji i Fundacji [Roelants 2002, s. 28].
166
Słownik pojęć
Fundacja – forma prawna organizacji pozarządowej, której istotnym substratem jest kapitał przeznaczony na określony cel oraz statut zawierający reguły dysponowania tym kapitałem. Fundacja jest zakładem (osobą prawną typu zakładowego), a więc – w odróżnieniu od np. stowarzyszeń, związków zawodowych, partii, samorządów zawodowych i innych korporacji – nie ma członków (jest bezosobowa). Jest przez to bardziej niezależna od osób fizycznych niż korporacja, o celu, majątku, zasadach działania decyduje jej twórca. Podstawą prawną dla działalności fundacji jest ustawa z dnia 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach [Dz. U. z 1991 r., Nr 46, poz. 203 z późń. zm.].
Innowacja – jest to wdrożenie nowego lub istotnie ulepszonego produktu (wyrobu lub usługi) lub procesu, nowej metody organizacyjnej lub nowej metody marketingowej w praktyce gospodarczej, organizacji miejsca pracy lub relacji z otoczeniem. Produkty, procesy oraz metody organizacyjne i marketingowe nie muszą być nowością dla rynku, na którym operuje przedsiębiorstwo, ale muszą być nowością przynajmniej dla samego przedsiębiorstwa. Produkty, procesy i metody nie muszą być opracowane przez samo przedsiębiorstwo, mogą być opracowane przez inne przedsiębiorstwo, bądź przez jednostkę o innym charakterze [Główny Urząd Statystyczny http://old.stat.gov.pl/gus].
Innowacje społeczne – są to nowe pomysły (produkty, usługi i modele), które jednocześnie spełniają potrzeby społeczne (skuteczniej niż alternatywy) i tworzą nowe relacje społeczne i współpracę [Komisja Europejska http://ec.europa.eu].
Marginalizacja społeczna – pojęcie marginalizacja oznacza „spadek znaczenia danej grupy społecznej w społeczeństwie, między innymi z powodu zmniejszenia się jej liczebności, osłabienia jej funkcji i pozycji w hierarchii społecznej, osłabienia jej funkcji i pozycji w hierarchii społecznej, reprezentowania skrajnych poglądów, podejmowania zachowań nieakceptowanych przez większość.” [Nowa encyklopedia powszechna PWN, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996, tom 4, str. 89].
Organizacja pozarządowa – jest to niebędąca jednostką sektora finansów publicznych w rozumieniu ustawy z dnia 30 czerwca 2005 r. o finansach publicznych i niedziałająca w celu osiągnięcia zysku osoba prawna lub jednostka organizacyjna, nie posiadająca 167
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
osobowości prawnej utworzona na podstawie przepisów ustaw m.in. o fundacjach i stowarzyszeniach [art. 3 ust. 2 ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, Dz. U. 2003, Nr 96, poz. 873 z późń. zm.].
Organizacja pożytku publicznego – jest to organizacja pozarządowa lub inny podmiot zrównany na podstawie ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie z organizacjami pozarządowymi, który spełnia określone prawem warunki oraz uzyskał status organizacji pożytku publicznego [art. 20 ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, Dz. U. 2003, Nr 96, poz. 873 z późń. zm.].
Outsorsing – jest przeniesieniem części zadań lub procesów firmy do zewnętrznych wykonawców na zasadach podwykonawstwa/porozumienia, na mocy którego praca jest wykonywana przez inne firmy, które zwykle są także ekspertem w świadczeniu potrzebnego rodzaju pracy. Outsourcing jest często stosowany w celu zmniejszenia kosztów [http://www.wikipedia.org].
Parki przemysłowe – to przygotowane, uzbrojone w odpowiednią infrastrukturę tereny przemysłowe dla przedsiębiorstw chcących prowadzić tam działalność gospodarczą; parki przemysłowe często noszą nazwę stref aktywności gospodarczej (np. Tuchowska Strefa Aktywności Gospodarczej, Gminna Strefa Aktywności Gospodarczej w Siechnicach) lub stref inwestycyjnych (np. Bałtycka Strefa Inwestycyjna w Pruszczu Gdańskim i Turecka Strefa Inwestycyjna w Turku) [za: Adrian Grycuka i Piotra Russe w artykule „Zaangażowanie jednostek samorządu terytorialnego w Polsce w tworzenie instytucji wspierających przedsiębiorczość”, Studia BAS Nr 1(37) 2014, s. 65-83].
Praca socjalna – zawód, który dla zwiększania dobrostanu (well-being) promuje społeczne zmiany, rozwiązywanie problemów we wzajemnych ludzkich relacjach oraz upodmiotowienie (empowerment) i wyzwolenie ludzi. Korzystając z teorii ludzkich zachowań i systemów społecznych, praca socjalna ingeruje dokładnie tam, gdzie dochodzi do wzajemnego oddziaływania ludzi i środowiska. Podstawowymi zasadami pracy
168
Słownik pojęć
socjalnej są prawa człowieka i sprawiedliwość społeczna [za: R. Szarfenberg, „Standardy pracy socjalnej. Wprowadzenie”, s. 5].
Pracownik socjalny – zawód, w którego zakresie leży działalność w środowiskach społecznych, w których znajdują się jednostki wymagające pomocy w usamodzielnieniu, odzyskaniu lub umocnieniu zdolności do funkcjonowania w społeczeństwie. Swoje czynności opiera on na ustalonej naukowo diagnozie społecznej oraz profesjonalnej pracy socjalnej [Zawód regulowany przez ustawę o pomocy społecznej z dnia 12 marca 2004 r,. Dz. U. z 2013 poz. 182; art. 116 i dalej].
Przedsiębiorczość – to cecha działania zmierzającego do zapewnienia racjonalnej i efektywnej koordynacji zasobów gospodarczych firmy. W nieco szerszym znaczeniu przedsiębiorczość to cecha, a właściwie zespół cech psychicznych, warunkujących bycie dobrym przedsiębiorcą, tzn. osiąganie sukcesów w kierowaniu przedsiębiorstwem. Przedsiębiorczość nie polega głównie na uzyskiwaniu maksimum korzyści z wykorzystywania tego, co istnieje, lecz na ciągłym stwarzaniu czegoś nowego – jest ona innowatorstwem. Przedsiębiorczość jest indywidualną cechą ludzkiej osobowości, wyróżniającej się inteligencją, innowacyjnością, umiejętnością dostrzegania uwarunkowań i związków zachodzących między zjawiskami gospodarczymi i zdolnością do organizowania działalności handlowej, przemysłowej i usługowej zapewniającej przewagę dochodów nad kosztami ich uzyskania [http://www.mfile.pl].
Przedsiębiorstwo społeczne – działalność gospodarcza, której cele są ściśle społeczne i która inwestuje ponownie wypracowane nadwyżki, zależnie od celów w działalność lub we wspólnotę, zamiast kierować się potrzebą osiągania maksymalnego zysku na rzecz akcjonariuszy lub właścicieli [Defourny, 2005, s. 43-65].
Rozwój społeczny – ukierunkowany proces społeczny, w wyniku którego następuje ciągły wzrost pewnych istotnych dla danego społeczeństwa czy społeczności zmiennych. Ukierunkowany ciąg zmian korzystnych dla danej zbiorowości określa się jako postęp społeczny. Natomiast ukierunkowany ciąg zmian niekorzystnych dla danej zbiorowości określany jest jako regres społeczny [http://www.wikipedia.org]. 169
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
Ryzyko socjalne – (polityka społ.) miara prawdopodobieństwa wystąpienia zdarzenia losowego lub innego, które powoduje konieczność podjęcia interwencyjnych działań, wynikających z przyjętego w danym państwie zakresu działań w ramach zabezpieczenia społecznego. Przykłady ryzyka socjalnego: utrata możliwości zarobkowania, choroba, inwalidztwo, starość, zwiększone obciążenia rodzinne, bezradność [http:// www.encyklopedia.pwn.pl].
Społeczna odpowiedzialność biznesu (CSR) – (ang. Corporate Social Responsibility ) to dobrowolne, wykraczające poza minimalne wymogi prawne, uwzględnianie przez przedsiębiorstwa problematyki społecznej i środowiskowej w swojej działalności komercyjnej i stosunkach z zainteresowanymi stronami. Podstawowym założeniem CSR jest odpowiedzialne i etyczne postępowanie biznesu względem grup społecznych, na które oddziałuje z możliwie największym poszanowaniem środowiska przyrodniczego. Wzrost zainteresowania budowaniem odpowiedzialnego społecznie modelu biznesu wynika z: koncepcji zrównoważonego rozwoju, rozwoju społeczeństwa obywatelskiego i samoregulacji biznesu. Istota CRS najwierniej odzwierciedlona jest w normie społecznej odpowiedzialności biznesu ISO 26000, opublikowana w listopadzie przez Międzynarodową Organizację Standaryzacyjną [ISO].
Spójność społeczna – to, m.in. w rozumieniu Rady Europy, mozliwość zapewniania przez społeczeństwo: • stosunkowo wysokiej jakości życia swoim członkom, • zmniejszanie różnić pomiędzy standardami i unikanie nierówności społecznych. W tym znaczeniu społeczeństwo spójne to wspólnota wolnych, wspierających się nawzajem ludzi, którzy dążą do wspólnych celów metodami demokratycznymi. Spójność społeczna polega nie tylko na zwalczaniu wykluczenia społecznego i ubóstwa. Chodzi tu również o tworzenie solidarności w społeczeństwie, tak by zminimalizować wykluczenie, zwalczać wykluczenie za pomocą prewencji, jak i „leczenia”. Spójność społeczna może być mierzona za pomocą wskaźnika stopy bezrobocia, ale coraz częściej jako miernik uwzględnia się stopę partycypacji (miernik określający, jaka część ludności w wieku produkcyjnym znajduje zatrudnienie) [http://www. ekonomiaspoleczna.pl].
170
Słownik pojęć
Spółdzielnia – jest dobrowolnym zrzeszeniem nieograniczonej liczby osób o zmiennym składzie osobowym i zmiennym funduszu udziałowym, które w interesie swoich członków prowadzi wspólną działalność gospodarczą [art. 1 § 2 ustawy z dnia 7 kwietnia 1989 r. o spółdzielniach, tekst jednolity Dz. U. z 2001 r. Nr 79, poz. 855 z późń. zm.].
Spółdzielnia socjalna – jest to spółdzielnia działająca w oparciu o przepisy ustawy z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych oraz w zakresie nią uregulowanych na podstawie ustawy z dnia 16 września 1982 r. – prawo spółdzielcze. Przedmiotem działalności spółdzielni socjalnej jest społeczna oraz zawodowa reintegracja jej członków [art. 2 ust. 2 ustawy z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych, Dz. U. 2006, nr 94, poz. 651].
Stowarzyszenie – jest dobrowolnym, samorządnym, trwały zrzeszeniem o celach niezarobkowych (art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 7 kwietnia 1989 r. o stowarzyszeniach, tekst jednolity Dz. U. z 2001 r. Nr. 79, poz. 855 z późń. zm.].
Towarzystwo ubezpieczeń wzajemnych – zakład ubezpieczeń, który ubezpiecza swoich członków na zasadzie wzajemności, jest towarzystwem ubezpieczeń wzajemnych, zwanym dalej „towarzystwem” [ustawa z dnia 22 maja 2003 roku o działalności ubezpieczeniowej Dz. U. 2003, Nr 124 poz. 1151, art. 38]. Towarzystwo ubezpieczeń wzajemnych jest zakładem ubezpieczeń, który ubezpiecza swoich członków na zasadzie wzajemności. Ich celem jest zapewnienie członkom wspólnoty poczucia bezpieczeństwa, poprzez dostarczenie ochrony ubezpieczeniowej. Kluczowe dla TUW są: zasada wzajemności oraz posiadanie członków. Obie te elementy są ze sobą ściśle powiązane [http://www.fwuw.pl].
Wolontariusz – jest to osoba, która ochotniczo i bez wynagrodzenia wykonuje świadczenia na zasadach określonych w ustawie o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie [art. 2 pkt 3 ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie Dz. U. 2003, Nr 96, poz. 873 z późń. zm.].
171
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
Workfare – model będący alternatywą dla konwencjonalnych systemów opieki społecznej. Termin ten został po raz pierwszy wprowadzony przez lidera praw obywatelskich Jamesa Ch. Evers’a w 1968 roku. Tradycyjne świadczenia socjalne są zwykle przyznawane na podstawie spełniania określonych warunków, takich jak kryterium poszukiwania pracy. W systemie workfare odbiorcy muszą spełniać określone warunki uczestnictwa, by nadal otrzymywać świadczenia socjalne. Wymagania te są często połączeniem różnych działań, w celu poprawy perspektyw zawodowych odbiorcy (np. szkolenia, rehabilitacja i doświadczenie zawodowe) oraz te oznaczone jako wkład w społeczeństwo (np. nieodpłatna lub niskopłatna praca).
Wykluczenie społeczne – „wykluczenie społeczne to niezdolność do uczestnictwa w uznawanych za ważne aspektach życia społecznego: gospodarczych, politycznych i kulturowych. Skrajne wykluczenie społeczne występuje, gdy niezdolności do uczestnictwa w tych trzech wymiarach życia społecznego mają bardziej charakter wzajemnych wzmocnień niż równoważenia się”. „Jednostka jest społecznie wykluczona, jeżeli jest ona pod względem geograficznym mieszkańcem tego społeczeństwa, ale z powodów będących poza jej kontrolą nie może uczestniczyć w normalnych aktywnościach obywateli w tym społeczeństwie i chciałaby ona w nich uczestniczyć” [R. Szarfenberg, materiały z wykładów, UW]. Zakład Aktywności Zawodowej – to wyodrębniona organizacyjnie i finansowo jednostka powiatu, gminy, fundacji, stowarzyszenia lub innej organizacji społecznej, której statutowym celem i zadaniem jest rehabilitacja zawodowa i społeczna osób niepełnosprawnych, spełniająca określone prawem warunki oraz posiadająca status zakładu aktywności zawodowej [art. 29 ust. 1 ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r.].
172
Bibliografia
Bibliografia
PUBLIKACJE ZWARTE Aktywność ekonomiczna ludności Polski w latach 2010-2012, GUS, 2013 Auleytner J., Polska polityka społeczna. Kreowanie ładu społecznego, WSP TWP, Warszawa 2005 Barszczewski T., Durasiewicz A., Dylematy usług społecznych, w: „Empowerment” (3/2013) Bliziński W., Wspomnienia z mego życia i pracy, Kalisz 2003 Boni M., Konteksty ekonomii społecznej, [w:] Staręga-Piasek J. (red.), Ekonomia społeczna. Perspektywa rynku pracy i pomocy społecznej, IRSS, Warszawa 2007 Bonikowska M., Grewiński M. (red.), Współpraca biznesu z jednostkami samorządu terytorialnego a realizacja polityki społecznej, [w:] Usługi społeczne odpowiedzialnego biznesu, Warszawa 2011 Bonikowska M., Grewiński M., Usługi społeczne odpowiedzialnego biznesu, WSP TWP w Warszawie, Warszawa 2011 Bourdieu P., The forms of capital, [w:] Richardson J.G. (red.), Handbook of Theory and Research for the Sociology of Education, New York, Greenwood, 1985 Chell E., Nicolopoulou K., Karatas-Ozkan M., Social entrepreneurship and enterprise: International and innovation perspectives, [w:] Entrepreneurship & Regional Development (2010), Vol. 22
173
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
Coleman J. S., Social Capital in the Creation of Human Capital, American Journal of Sociology 94, 1988 Cygan A., Współpraca biznesu z jednostkami samorządu terytorialnego a realizacja polityki społecznej, [w:] Bonikowska M., Grewiński M. (red.), Usługi społeczne odpowiedzialnego biznesu, WSP TWP, Warszawa 2011 Daszyńska-Golińska Z., Polityka społeczna (Économie sociale , Nakładem Towarzystwa Bratniej Pomocy Studentów Wolnej Wszechnicy Polskiej z Pomocą Finansową Ministerstwa Opieki Społecznej, Warszawa 1933 Defourny J., From Third sector to social enterprise, [w:] The emergence of social enterprise, Borzaga C, Routledge, Londyn 2001 Deniusiuk M., Formy prawne przedsiębiorczości społecznej, [w:] Spojrzenia na przedsiębiorczość społeczną”, [w:] Orłowska Z. (red.), Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce, Warszawa 2007 Dezaktywizacja osób w wieku około emerytalnym – raport z badań, MPiPS, Warszawa 2008 Drucker P., Myśli przewodnie Druckera, MT Biznes, Warszawa 2002 Dymowski J., Społeczna odpowiedzialność a biznesu, [w:] Usługi społeczne odpowiedzialnego biznesu”, Bonikowska M., Grewiński M. (red.), Wyd. WSP TWP, Warszawa 2011 Filek J., Społeczna odpowiedzialność biznesu. Tylko moda czy nowy model prowadzenia działalności gospodarczej?, UOKiK, Kraków 2008 Frączak P., Trzeci sektor w III RP: wybór artykułów 1989 -2001, Fundacja Fundusz Współpracy 2002 Frączek M., Charakterystyka rynku pracy w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem sytuacji grup de faworyzowanych, [w:] Mazur S., Pacut A. (red.) Ekonomia społeczna a publiczne służby zatrudnienia w Polsce – zasady, perspektywy i kierunki współpracy, FISE, Warszawa 2008
174
Bibliografia
Frączkiewicz-Wronka A., Grewiński M. (red.), Przedsiębiorczość w Polsce – bariery i perspektywy rozwoju, WSP TWP, Warszawa 2012 Freeman R. E., Harrison J. S, Wicks A. C., Managing for Stakeholders: Survival, Reputation and Success. CT: Yale University Press, New Haven, 2007 Fukuyama F., Social capital, civil society and development [w:] Third World Quaterly, Vol. 22, No 1 s. 7-20, 2001 Giełżyński W., Edward Abramowski zwiastun „Solidarności”, Londyn 1986 Gołąb T., Ochinowski T., Szpringer W., Przedsiębiorczość społeczna. Nowe spojrzenie na rozwój społeczności lokalnych, Warszawa 2010 Grabusińska Z., „Rola pracy socjalnej w aktywnej integracji”, MCPS, Warszawa 2012 Grewiński M., Dekalog dylematów i wyzwań w polityce pomocy społecznej w Polsce [w:] M. Grewiński, J. Krzyszkowski, Współczesne tendencje w pomocy społecznej i pracy socjalnej, MCPS, Warszawa 2011 Grewiński M., Gospodarka społeczna w UE i w Polsce – między przedsiębiorczością społeczną a CSR, [w:] Przedsiębiorczość – stan i perspektywy, WSP TWP, Warszawa 2012 Grewiński M., Kryszkowski J. (red.), Współczesne tendencje w pomocy społecznej i pracy socjalnej, Wyd. WSP TWP, Warszawa 2011 Grewiński M., Więckowska B. (red.), Przeobrażenia sfery usług społecznych w systemie zabezpieczenia społecznego w Polsce, WSP TWP, Warszawa 2011 Grewiński M., Wielosektorowa polityka społeczna – o przeobrażeniach państwa opiekuńczego, WSP TWP, Warszawa 2009 Grycuka A., Russe P., Zaangażowanie jednostek samorządu terytorialnego w Polsce w tworzenie instytucji wspierających przedsiębiorczość, Studia BAS Nr 1(37) 2014
175
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
Hanifan L. J. (1916), „The Rural School Community Center”, Annals of the American Academy of Political and Social Science, No. 67. s. 130, cyt za: Robert D. Putnam, Bowling Alone: the Collapse and Revival of American Community, Simon & Schuster, New York 2001. s. 34. Wydanie polskie: Samotna gra w kręgle. Upadek i odrodzenie wspólnot lokalnych w Stanach Zjednoczonych, WAiP, Warszawa 2009 Hausner J. (red.), Przedsiębiorstwa społeczne w Polsce. Teoria i praktyka, MSAP, Kraków 2008 Karwacka M., Współpraca przedsiębiorstw z organizacjami pozarządowymi jako przejaw społecznej odpowiedzialności biznesu, Toruń 2013 Karwicka A., Wiktor D., Przedsiębiorczość i korzyści społeczne: identyfikacja dobrych praktyk w ekonomii społecznej, Ekonomia społeczna Teksty, Warszawa 2008 Kaszyński H., Ekonomia społeczna czy praca socjalna. Razem czy osobno, [w:] StaręgaPiasek J. (red.) Ekonomia społeczna. Perspektywa rynku pracy i pomocy społecznej, IRSS, Warszawa 2007 Kęszka S., Inicjatywy społeczno-oświatowe ks. prałata Wacława Blizińskiego w Liskowie w latach 1900-1925, t. 1, Kaliskie Studia Teologiczne, 2002 Kozak M., Kształcenie w zakresie pracy socjalnej w Polsce-rys historyczny, [w:] „Praca Socjalna, Roczniki Nauk o Rodzinie i Pracy socjalnej”, t. 4 (59), 2012 Kozak M., „Rozwój służb społecznych po 1989 roku oczami praktyka”, [w:] Rymsza M. (red.), „Pracownicy socjalni i praca socjalna w Polsce. Między służbą społeczną a urzędem”, ISP, Warszawa 2012 Krupa J., Strojny J., Tabasz W. (red.), Ekologia i ochrona środowiska, a wybrane aspekty rozwoju społeczno-gospodarczego, Mitel, Rzeszów 2005 Kwiatkowska B, Chrzczonowicz M., Jak założyć spółdzielnię socjalną, Warszawa 2008 Leadbeater Ch., The Rise of the Social Entrepreneur, Demos, Londyn 1997 Leś E., Zarys historii dobroczynności i filantropii w Polsce, Pruszyński i S-ka, Warszawa 2001 176
Bibliografia
M. Bernatt, Społeczna odpowiedzialność biznesu, wymiar konstytucyjny i międzynarodowy, Wydawnictwo Naukowe Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2009 Mair J., Robinson J., Hockerts K., Przedsiębiorczość Społeczna, WSP TWP, Warszawa 2010 Martin R.J., Osberg S., Social entrepreneurship: The case for a definition, [w]: Stanford Social Innovation Review, Spring (2007) Nowak A., Paszkiewicz R., Przedsiębiorczość społeczna. Teoria i praktyka, Warszawa 2012 Ogólne zasady nauki gospodarstwa narodowego, czyli czysta teoria ekonomii politycznej, powst. w latach 1824-1825: z wykładów uniwersyteckich, przerobiono około roku 1855, wyd. t. 1-2, Warszawa 1859; wyd. następne: skrócone Warszawa 1911, Biblioteczka Dzieł Społeczno-Ekonomicznych. Seria I: Ekonomiści polscy; wyd. pełne oprac. K. Krzeczkowski, Warszawa 1926 Biblioteka Wyższej Szkoły Handlowej; oprac. W. Szubert, Warszawa 1955; autograf: Ossolineum, sygn. 5539/III Orczyk J., Ekonomia społeczna a polityka społeczna, [w:] M. Frączak, J. Hausner, S. Mazur (red.), Wokół ekonomii społecznej, UEK/MSAP, Kraków 2012 Pawlak R., Zarządzanie z pasją, czyli rozmowy z Konosuke Matsushitą, założycielem i twórcą potęgi koncernu Matsushita Corp., Wyd. Forum Sp. z o.o., Poznań 2004 Piechowski A., Rodowód przedsiębiorczości społecznej, [w:] Przedsiębiorstwo społeczne w rozwoju lokalnym, E. Leś, M. Ołdak (red.), Collegium Civitas, Warszawa 2007 Porter M., Kramer M., Filantropia przedsiębiorstwa jako źródło przewagi konkurencyjnej, [w:] „Społeczna Odpowiedzialność Przedsiębiorstw”, Harvard Business Review, Gliwice 2007 Praszkier R., Nowak A., Zmiany społeczne powstałe pod wpływem działalności przedsiębiorców społecznych, „Trzeci Sektor”, Wyd. Fundacja Instytut Spraw Społecznych, nr 2 wiosna 2005
177
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
Putnam R.D., Demokracja w Działaniu: Tradycje Obywatelskie we Współczesnych Włoszech, Znak, Kraków 1995 Rifkin J., Koniec pracy, Wyd. Dolnośląskie, Wrocław 2001 Roelants B. (red.), Pierwsza Europejska Konferencja na temat Ekonomii Społecznej w Europie Środkowo-Wschodniej: dokument przygotowawczy, [w:] Przedsiębiorstwa społeczne w Polsce. Teoria i praktyka, Hausner J. (red.), Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Kraków 2008 Roelants B., Rozszerzenie ekonomii społecznej: dokument przygotowawczy na I Europejską Konferencję Ekonomii Społecznej e Europie Środkowo-Wschodniej, CECOP, Praga 2002 Rymsza M., Praca socjalna – na przecięciu sektorów, „Empowerment” Nr 1/2013 Schimanek T., Podsumowanie monitoringu prawa przedsiębiorczości społecznej, ISP, Warszawa 2013 Smith C., The New Corporate Philanthropy, [w:]„Harvard Business Review”, maj-czerwiec 1994 Smith N., Lenssen G. (red), Odpowiedzialność biznesu. Teoria i praktyka, Studio Emka, Warszawa 2009 Staręga-Piasek J., Ekonomia społeczna ku pomocy społecznej, Ekonomia Społeczna-Teksty, Warszawa 2007 Staręga-Piasek J., Założenia programowe i treści kształcenia na specjalizacji z organizacji pomocy społecznej Studium Medycyny społecznej Centrum Kształcenia Podyplomowego,[w:] Kształcenie Pracowników Socjalnych Strategia Rozwoju Kraju 2007-2015, MRR, Warszawa 2006 Strzałko J., Mosso-Pietraszewska T. (red), Kompendium wiedzy o ekologii, Warszawa 2003
178
Bibliografia
Szablewski A., Pniewski K., Bartoszewicz B. (red.), Value Based Management: koncepcje, narzędzia, przykłady, Poltext, Warszawa 2008 Szacka B., Staszic S., Ludzie Żywi nr 9, (Warszawa 1966) Szarfenberg R., Marginalizacja i wykluczenie społeczne – wykłady, IPS UW, Warszawa 2006 Topolewska M., Radykalne zmiany w przyznawaniu zasiłków. Kryterium dochodowe zastąpi minimalny dochód socjalny, [w:] „Gazeta Prawna” z 02.10.2012 Weber M., From Max Weber: Essays in Sociology, New York: Oxford University Press, 1946 Wójcik K., Public Relations od A do Z. Analiza sytuacji wyjściowej planowanie działalności, Agencja Wydawnicza „Placet”, Warszawa 1997
AKTY PRAWNE Rozporządzenie Ministra Polityki Społecznej z dnia 7 kwietnia 2005 roku w sprawie standardów kształcenia w kolegiach pracowników służb społecznych, Dz.U. z 2005 r., nr 62, poz. 555 Rozporządzenie Ministra Polityki Społecznej z dnia 7 października 2005 roku ws. progu interwencji socjalnej, Dz.U. z 2005 r., Nr 211, poz. 1762 Rozporządzenie Ministra Pracy i Opieki Społecznej wydane w porozumieniu z Ministrem Spraw Wewnętrznych w sprawie ustanowienia opiekunów społecznych i sposobu wykonywania przez nich obowiązków, z dnia 11 kwietnia 1929 r., Dz.U. z 1929 r., Nr 30, poz. 290 i 291 Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych w porozumieniu z Ministrem Pracy i Opieki Społecznej z dnia 2 maja 1929 r. o współdziałaniu organów policji państwowej opiekunami społecznymi, Dz.U. z 1029 r., Nr 43, poz. 368 Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polski z dnia 6 marca 1928 roku o opiekunach społecznych i komisjach opieki społecznej, Dz.U. z 1928 r., Nr 29, poz. 267 179
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
Ustawa o pomocy społecznej z dnia 12 marca 2004 roku, Dz.U. z 2004 r., Nr 64, poz. 593 Ustawa o pomocy społecznej z dnia 26 sierpnia 1923 roku, Dz.U. z 1923 r., Nr 92 poz. 726 Ustawa o przekazaniu Ministrowi Pracy i Polityki Socjalnej zadań z zakresu Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 6 kwietnia 1990 roku, Dz.U. z 1990 r., Nr 29, poz. 172 Ustawa z dn. 16 września 1982 r. prawo spółdzielcze, Dz.U. z 1982 r., Nr 30, poz. 210 Ustawa z dn. 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych, Dz.U. z 2006 r., Nr 94, poz. 651 Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej, Dz.U. z 2004 r., Nr 64, poz. 593 z późn. zm. Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej, art. 6 pkt.12, Dz. U. z 2008 r. Nr 115, poz. 728 (tekst jednolity) Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym, Dz.U. z 2011 r. Nr 43, poz. 225, Nr 205, Poz. 1211 Ustawa z dnia 13 kwietnia 1960 roku o utworzeniu komitetu Pracy i Płacy oraz o zmianie właściwości w dziedzinie ubezpieczeń społecznych, rent, zaopatrzeń i opieki społecznej, Dz.U. z 1960 r., Nr 20, poz. 119 Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 roku o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, Dz.U. z 2004 r., Nr 99, poz. 1001 Ustawa z dnia 29 listopada 1990 roku o pomocy społecznej, Dz.U. z 1990 r., Nr 87, poz. 505-506 Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, Dz.U. z 2014 r., poz. 1118
180
Bibliografia
ŹRÓDŁA INTERNETOWE http://www.ashoka.org http://www.cisbraniewo.pl http://www.ec.europa.eu http://www.ekonomiaspoleczna.pl http://www.pozytek.pl http://www.wiedzaiedukacja.eu http://www. editionsquartmonde.org http://www.bazy.ngo.pl http://www.bsigroup.pl http://www.ec.europa.eu http://www.forbes.com http://www.fundacjanaszdom.pl http://www.fundacjaslawek.org http://www.mattecentrum.se http://www.mfile.pl http://www.mfiles.pl http://www.mg.gov.pl http://www.mrr.gov.pl 181
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
http://www.muhammadyunus.org http://www.muszynianka.pl http://www.nu.fob.org.pl http://www.old.stat.gov.pl/gus http://www.rightlivelihood.org http://www.samhall.se http://www.stat.gov.pl
182
Spis tabel
Spis tabel
Tabela 1. Osoby nieaktywne zawodowo wg płci w latach 2010-2012
20
Tabela 2. Osoby nieaktywne zawodowo wg przyczyny w latach 2010-201
21
Tabela 3. Pozytywne i negatywne aspekty w relacjach z dostawcami
124
Tabela 4. Etapy budowania społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw
125
Tabela 5. Dziedziny działalności statutowej fundacji, stowarzyszeń i innychorganizacji społecznych
140
183
NOTATKI
185
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
186
187
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
188
189
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
190
191
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
192
193
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
194
195
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
196
197
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
198
199
Przedsiębiorczość społeczna a praca socjalna
200
O projekcie Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich jest realizatorem projektu systemowego pt.: „Szkolenia e-learningowe z nowatorskich metod pracy socjalnej i publikacja specjalistycznej literatury z zakresu polityki społecznej i pracy socjalnej”, który jest realizowany w ramach Działania 1.2 Wsparcie systemowe instytucji pomocy i integracji społecznej POKL, współfinansowanego przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego. Celem ogólnym projektu jest przybliżenie oraz poszerzenie wiedzy wśród pracowników instytucji pomocy i integracji społecznej z nowatorskich metod i technik pracy socjalnej. Projekt zakłada opracowanie oraz przetłumaczenie specjalistycznej literatury dotyczącej pomocy i integracji społecznej, w tym w szczególności nowatorskich technik i metod pracy socjalnej, jak również przygotowanie oraz realizację szkolenia e-learningowego z nowatorskich metod i technik pracy socjalnej z osobami korzystającymi ze świadczeń pomocy społecznej. Projekt skierowany jest do pracowników Instytucji Pomocy i Integracji Społecznej do których należą w szczególności: regionalne ośrodki polityki społecznej, powiatowe centra pomocy rodzinie, ośrodki pomocy społecznej, domy pomocy społecznej, placówki specjalistycznego poradnictwa w tym rodzinnego, ośrodki wsparcia, ośrodki interwencji kryzysowej, centra integracji społecznej, kluby integracji społecznej. Założeniem projektu było wydanie serii publikacji – literatury specjalistycznej z zakresu polityki społecznej i pracy socjalnej, w tym nowatorskich metod i technik pracy socjalnej. Centrum RZL wyraża nadzieję, że lektura 20 publikacji książkowych oraz 10 dotychczas niewydanych w Polsce tłumaczeń angielskojęzycznych zagranicznych publikacji książkowych spotka się z dużym zainteresowaniem pracowników socjalnych. Możliwość wykorzystania w codziennej pracy wiedzy merytorycznej o różnorodnej tematyce, a także umiejętności organizacyjnych prezentowanych w wydanej serii publikacji przyczyni się do podniesienia jakości działań w bezpośrednim kontakcie i pracy z klientami, a tym samym korzystnie wpłynie na podniesienie jakości funkcjonowania Instytucji Pomocy i Integracji Społecznej a tym samym na postrzeganie w społeczeństwie zarówno samych Instytucji, jak i ich pracowników.
Wydawca:
Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich Aleje Jerozolimskie 65/79, 00-697 Warszawa Tel.: 22 237 00 00 | Fax: 22 237 00 99 | e-mail:
[email protected] | www.crzl.gov.pl
ISBN 978–83–7951–301–7 (seria) 978–83–7951–317–8 (16) Publikacja bezpłatna
Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.