February 8, 2018 | Author: Gülbahar Aktaş | Category: N/A
1 3 Kars Đli I. No lu Sağlık Ocağı Bölgesinde Yaşayan Kadınların Sağlıkla Đlgili Bazı Acil Durumlarda Başvurdukları...
DEUHYO ED 2009, 1 (1), 3-16
Acil Durumlarda Başvurulan Uygulamalar
3
Kars Đli I. No’lu Sağlık Ocağı Bölgesinde Yaşayan Kadınların Sağlıkla Đlgili Bazı Acil Durumlarda Başvurdukları Uygulamaların Belirlenmesi Gülnaz KARATAY * ÖZET Giriş: Günümüzde sağlık ve hastalık kavramı büyük oranda insan davranışlarından etkilenmektedir. Özellikle sağlığın akut olarak bozulduğu acil durumlarda, farklı uygulamalara başvurulması, sağlığı daha fazla tehdit ederek bozabildiğinden, bu uygulamaların bilinmesi önemlidir. Amaç: Bu çalışma; Kars Đli I No’lu Sağlık Ocağı bölgesinde yaşayan kadınların, sağlıkla ilgili bazı acil durumlarda başvurdukları uygulamaların belirlenmesi amacıyla yapılmıştır. Yöntem: Tanımlayıcı türdeki bu çalışmanın bulguları, 10-30 Nisan 2008 tarihleri arasında yarı yapılandırılmış soru kağıdı aracılığıyla ve yüz yüze görüşme tekniği kullanılarak toplanmıştır. Hanelerden (360) elde edilen veriler SPSS veri tabanında sayı ve yüzdelikler yardımıyla değerlendirilmiştir. Bulgular: Katılımcıların %51.3’ü kırık/çıkık durumunda modern tıbbı kullandığını ifade ederken, yarıya yakını tahta ile sabitleme, sınıkçıya gitme, yakı uygulama gibi geleneksel uygulamalara başvurduklarını ifade etmişlerdir. Yanık durumunda ise doktora gitme (%20.3), soğuk suya tutma (%26.3), diş macunu sürme (%11.2), yoğurt sürme (%7.0); hayvan ısırıklarında doktora gitme (%64.0), sabunlu suyla yıkama (%7.9), yoğurt sürme (%5.3), kolonya sürme (%4.4), hamur koyma (%2.2); yüksek tansiyonda sarımsak yeme (%31.6), limon, portakal, nar ekşisi yeme (%19.9), tuzsuz ayran içme (%12.1) gibi uygulamaların yapıldığı ifade edilmiştir. Sonuç: Elde edilen bulgulara göre araştırma kapsamına alınan bireylerin önemli bir kısmının acil durumlarda modern tıp yerine geleneksel uygulamalara başvurduğu, bu uygulamalardan bazılarının mevcut tabloyu daha da kötüleştirebilecek uygulamalar olduğu görülmüştür. Anahtar kelimeler: Geleneksel tıp, kendi kendine sağaltım, acil durumlar
Determination of Health Related Practices about Some Emerging Situation Used by Womens Living in 1th Primary Health Care Area in Kars . Background: The concepts of health and illness today are significantly affected by people’s behavior. In particular it is important to know practices used by people in emergency situations where health is disturbed acutely which can further threaten their health. Objective: This study was conducted to determine the health related practices about some emerging situation that used by womens living in 1th Primary Health Care Area in Kars. Method: This descriptive study’s data were collected using a semi-structured questionnaire form in face to face interviews April 10-30, 2008. Data obtained from residences (360) were analyzed in an SPSS database with number and percentage. Results: Although 51.3% of the participants stated that they used modern medicine for fractures/dislocations, nearly half used traditional practices, such as stabilizing with a board, going to a nonprofessional fracture practitioner, using plasters. For burns 20.3% went to a doctor, 26.3% held under cold water, 11.2% applied toothpaste, and 7.0% applied yogurt. For animal bites 64.0% went to the doctor, 7.9% washed with soap and water, 5.3% applied yogurt, 4.4% applied cologne, and 2.2% applied bread dough. For high blood pressure 31.6% ate garlic, 19.9% consumed the sour juice from lemon, orange or pomegranate, and 12.1% drank unsalted airan. Conclusion: According to data obtained a significant percentage of individuals included in this research use traditional practices in the place of modern medical practices in emergency situations, and some of these practices could worsen the clinical problem being treated. Key words: traditional medicine, self-treatment, emergency situations
* Kafkas Üniversitesi Kars Sağlık Yüksekokulu, KARS, Tlf. Đş: 0474 212 85 34 , GSM: 0 506 743 34 44, e-mail:
[email protected]
Dokuz Eylül Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Elektronik Dergisi
DEUHYO ED 2009, 1 (1), 3-16
Acil Durumlarda Başvurulan Uygulamalar
4
WHO (World Health Organization:
Gelişmiş toplum ve bölgelerden
Dünya Sağlık Örgütü)’nun tanımına göre
gelişmemiş toplum ve bölgelere doğru
(WHO, 2008) geleneksel tıp, sağlığı
gidildikçe bu tedavi biçimlerinin form
sürdürmek yanında korumak, geliştirmek
değiştirerek daha irrasyonel (akıl dışı) bir
ya da fiziksel ve ruhsal hastalıkları tedavi
hal aldığı, sağlık hizmetlerine yeterince
etmek amacıyla farklı yerel kültürlerdeki
ulaşılamayan bölgelerde ise, insanların,
deneyim, inanç, teorilerden köken alan
gerektiğinde kendi hekimliğini kendilerinin
bilgi, beceri ve uygulamaların toplamı
yaptığı görülmektedir. Örneğin Afrika
olarak
ülkelerinde doğumların çoğunlukla gele-
ifade
gelişmiş
edilebilir.
toplumlardan
Günümüzde kalmış
neksel yöntemlerle yapıldığı; Ghana, Mali,
bozulduğu
Nigeria ve Zambia’da sıtmanın neden
durumlarda, modern tıbbın olanaklarına
olduğu yüksek ateşin çoğunlukla (%60)
karşın, insanların bu tarzda geleneksel
evlerde otlarla tedavi edilmeye çalışıldığı
uygulamalara başvurdukları, dahası son
DSÖ raporlarında yer almaktadır (WHO,
zamanlarda
arttığı
2003). Ülkemizde ise, akut ve kronik
görülmektedir (Hoduğlugil-Şahin, 2006;
hastalıklarda geleneksel sağaltım uygula-
Young, Worswick ve Stoffell, 2001). Hatta
malarına başvurulduğu, özellikle kırsal
geleneksel uygulamalardan köken alan
kesimde
bazı
çalışmalarda
elde
arasındadır
(Ceylan,
toplumlara
değin,
yönelimin
biçimleri
/destekleyici yeniden
sağlığın
bu
tedavi
tamamlayıcı
uygulamalar
ve
biçiminde
çıkabilmektedir
karşımıza
(Becerra
geri
Iglehart,1995).
Amerikan
bu
eğilimin
arttığı
edilen
bazı
bulgular Hamzaoğlu,
Kömürcü, Beyan ve Yalçın, 2002; Gözüm, Tezel ve Koc, 2003). Özellikle eğitim ve
Alternatif ve Destekleyici Tıp Komisyon’u
sağlık
raporlarında
olanaklarının giderek düştüğü geleneksel
(USA
Alternative
Commission
and
for
Complementary
tarım
hizmetlerinden
toplumlarında,
yararlanma
modern
sağlık
Medicines), Amerika’da 2000 yılında 158
hizmetlerine hem erişimde hem de uyumda
milyon
sorunlar olduğundan, geleneksel sağaltım
kişinin
destekleyici
tedavi
kullandığı ve bu tedaviler için 17 milyon dolar
harcandığı
Almanya,
ifade
Kanada
gibi
edilmektedir. ülkelerde
bir
kez
destekleyici
Ancak
ise
toplumunun yarısından daha fazlasının en az
biçimlerinin kullanımı artabilmektedir.
tedaviye
başvurduğu belirtilmektedir (Ernst, 2000).
durumlarda
bozulduğu
başvurulan
geleneksel
uygulamalardan bazıları zararsız kabul edilebilecek nitelikte iken, bazıları sağlığı daha
Dokuz Eylül Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Elektronik Dergisi
sağlığın
fazla
bozabilecek
uygulamalara
DEUHYO ED 2009, 1 (1), 3-16
Acil Durumlarda Başvurulan Uygulamalar
5
dönüşebilmektedir. Özellikle acil durum-
sosyal çevresi, inanışları, fizik çevresi ve
larda
sağaltım
olanakları ile birlikte değerlendirilmesi
uygulamaları, hedef birey açısından hayati
gerekmektedir. Đnsanı bu yaklaşımla ele
öneme sahip olabilmektedir. Dahası acil
almak holistik yaklaşımın esas alındığı
durumlarda başvurulan geleneksel uygula-
hemşirelik bakımının da özünü oluş-
malar, tıbbi müdahalenin başarısını da
turmaktadır (Leininger, 2001; Sok, Erlen
etkileyebilmektedir. Ülkemizde kanser ve
ve Kim,
bazı
tedavisinde
bakımı
verirken
kullanılan geleneksel uygulamalara ilişkin
politik,
sosyal,
bazı
davranış
başvurulan
kronik
geleneksel
hastalıkların
çalışmaların
çarpmasına
yapıldığı
karşın,
toplumun örgütsel
biçimlerini
ekonomik, ve
tanımak
kültürel ve
bu
durumlarda
doğrultuda hizmet planlamak son derece
başvurulan geleneksel uygulamalarla ilgili
önemlidir. Leininger, hemşirenin farklı
herhangi bir çalışma örneğine rastlan-
kültürlere ait bilgisi arttığı zaman daha iyi
mamıştır.
önlemler
bakım verip hastaları daha iyi tedavi
alınabilmesi için bu tür geleneksel sağaltım
edebileceğini ifade etmektedir (Leininger,
yöntemlerinin
derece
2002). Özellikle halk sağlığı hemşirelerinin
önemlidir. Ancak acil durumlardaki sağlık
bu yaklaşımı benimsemeleri, önyargılardan
arama davranış biçimlerinin doğru bir
uzak ve etkili bakım verebilmelerinin
biçimde anlaşılması için hangi durumlarda
koşullarından birini oluşturmaktadır.
Oysa
acil
göze
2004). Özellikle hemşirelik
koruyucu
bilinmesi
son
ne tür uygulamalara başvurulduğunun Bu
bilinmesiyle birlikte bu davranış biçimlerinin sergilendiği kültürel ve çevresel
çalışma,
Türkiye’nin
en
doğusunda yer alan, geleneksel toplum yapısına sahip, sağlık ve eğitim hizmet-
koşulların da tanınması gerekir.
lerinden yararlanma olanaklarının diğer Günümüzde, sağlık ve hastalık kavramları
büyük
oranda
insan
bölgelere göre daha düşük olduğu Kars ilinde yapılmıştır. Hem eğitim ve sağlık
davranışlarından etkilenmektedir. Antro-
hizmetlerinde
polojik ve etnografik veriler, hastalıkların
düşük olması hem de sağlık hizmetlerine
farklı
ulaşımı
kültürlerde
farklı
nedenlerle
yaralanma
engelleyecek
olanaklarının
kadar
ağır
kış
açıklandığını ve buna bağlı olarak da
koşullarının yaşanması geleneksel sağaltım
tedavi
uygulamalarına
uygulamalarının
farklılaştığını
başvurma
olasılığını
ortaya koymaktadır (WHO, 2008). Bu
artıran faktörler arasında düşünülmüştür.
nedenle sağlık arama davranışının doğru
Ayrıca Kars Đli yapısında farklı etnik ve
biçimde anlaşılması için insanın kültürü,
kültürel
Dokuz Eylül Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Elektronik Dergisi
unsurları
barındırdığından
DEUHYO ED 2009, 1 (1), 3-16
Acil Durumlarda Başvurulan Uygulamalar
başvurulan uygulamalar açısından da bir
sadece
apartman
çeşitlilik sunabileceği öngörülmüştür. Kars
oluşmaktadır.
tipi
6
yapılardan
yöresinde sıklıkla karşılaşılabilecek acil durumlarda davranış
başvurulan
sağlık
arama
Araştırmanın Örneklemi
ortaya konması,
I No’lu Sağlık Ocağı bölgesinde bulunan
bölgede hizmet veren hemşire ve öğrenci
hanelerin (N=5122), %50 prevelans, %5
hemşireler açısından olduğu kadar diğer
hata payı ve %95 güven aralığı ile sayısı
sağlık çalışanları için de önemli bir veri
bilinen evrenden örneklem büyüklüğü
kaynağı olacağı düşünülmüştür. Dolayı-
hesaplama formülü (Nt2pq/d2(N-1)+t2pq)
sıyla bu çalışma; Kars Đli I No’lu Sağlık
(Karataş,
Ocağı
kadınların
ulaşılması
planlanmıştır.
durumlarda
örneklem
sayısı
biçimlerinin
bölgesinde
sağlıkla
ilgili
yaşayan
bazı
acil
2004)
kullanılarak
360’ına
Daha
evrene
sonra
bölünerek
başvurdukları uygulamaların belirlenmesi
(360/5122=0.07) tabaka katsayısı elde
amacıyla yapılmıştır.
edilmiş ve belirlenen katsayısı her bir mahallede bulunan hane sayısı ile çarpılıp her mahalleden alınacak hane sayısına
Yöntem Araştırmanın Türü
orantısal olarak karar verilmiştir. Bu
Kars Đli I No’lu Sağlık Ocağı
kapsamda Paşaçayırı’ndan 21, Alparslan
bölgesinde yaşayan kadınların bazı acil
Mahallesi’nden
27,
Hafizpaşa
Mahal-
durumlarda başvurdukları uygulamaların
lesi’nden 24, Bahçelievler Mahallesi’nden
belirlenmesi amacıyla tanımlayıcı olarak
21, Halitpaşa Mahallesi’nden 56, Đstasyon
yapılmıştır.
Mahallesi’nden 91, Ortakapı’dan 42, Yenimahalle’den 33 ve Cumhuriyet Mahal-
Araştırmanın Evreni
lesi’nden 45 hane örnekleme alınmıştır.
Kars Đli I No’lu Sağlık Ocağı, merkeze
bağlı
5122
aileye
hizmet
Her bir mahalleden kaç hane alınacağı belirlendikten
sonra
sağlık
ocağında
vermektedir. Oldukça geniş bir nüfus
bulunan Ev Halkı Tespit Fişleri (ETF)
yoğunluğuna sahip bu sağlık ocağına,
üzerinden sistematik örnekleme yöntemi
sosyoekonomik düzeyleri birbirinden farklı
yardımıyla her mahalleden hangi hanelere
9
Bu
gidileceği belirlenmiştir. Bu amaçla her
gecekondulardan
mahallede bulunan hane sayısı, yine her
mahalle
mahallelerin
bağlı
bulunmaktadır.
bazıları
oluşurken, bazıları hem gecekondu hem
mahallede alınması
gereken
örneklem
apartman tipi yapılardan, bazıları ise
sayısına bölünmüş ve buna göre kaç ETF’den birinin alınacağı belirlenmiştir.
Dokuz Eylül Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Elektronik Dergisi
DEUHYO ED 2009, 1 (1), 3-16
Bu
doğrultuda
Acil Durumlarda Başvurulan Uygulamalar
belirlenen
ETF’lerde
7
Verilerin Analizi
bulunan ev adresleri alınarak hanelere
Veriler
SPSS
veri
tabanın
gidilmiş, her haneden bir kadın olmak
aktarıldıktan sonra, yaş, eğitim, sosyal
üzere 360 hane ile görüşülmüştür.
güvence, meslek , aile tipi gibi demografik özellikler ile kırık/çıkık, kanama, yanık,
Veri Toplama Aracı ve Uygulanması
hayvan ısırığı/böcek sokması, ot zehir-
Araştırmanın verileri 10-30 Nisan
lenmesi, yüksek tansiyon gibi bazı acil
2008 tarihleri arasında yarı yapılandırılmış
durumlarda başvurulan uygulamalar sayı
soru formu aracılığıyla ve yüz yüze
ve
görüşme tekniği kullanılarak toplanmıştır.
lendirilmiştir.
yüzdeler
kullanılarak
değer-
Soru formunun birinci bölümünde görüşme yapılan kişinin bazı biyografik özelliklerine ve aile yapısına ilişkin bazı sorular
yer
Katılımcılara, araştırmanın amacı
ikinci
bölümde
ve toplanan verilerin nasıl kullanılacağı
yanık,
hayvan
açıklandıktan sonra, çalışmaya katılmayı
ısırığı/böcek sokması, ot zehirlenmesi,
isteyip istemedikleri sorulmuştur. Çalış-
yüksek tansiyon gibi bazı acil durumlarda
maya katılmak istemeyen katılımcılar,
başvurulan uygulamalara ilişkin açık uçlu
katılım konusunda zorlanmamış, bunun
sorular yer almıştır. Verilen cevapların tam
yerine yan sokakta bulunan hanelere
olarak anlaşılması durumunda, yönlendirici
gidilmiştir.
olmayan
sorulara cevap verme konusunda istekli
kırık/çıkık,
alırken,
Etik Boyıt
kanama,
açıcı
sorular
sorulabilmiştir.
Ayrıca görüşmenin başında, katılımcılara, bizzat
yaşamlarında
uyguladıkları
geleneksel uygulamaları ifade etmeleri gerektiği vurgusu yapılmıştır.
Dokuz Eylül Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Elektronik Dergisi
Bu
doğrultuda
çalışma,
davranan 360 kadın ile yürütülmüştür.
DEUHYO ED 2009, 1 (1), 3-16
Acil Durumlarda Başvurulan Uygulamalar
ilkokul düzeyinde öğrenime sahip ve
Bulgular Kars Đline bağlı I No’lu Sağlık Ocağı
bölgesinde
sağlıkla
ilgili
yaşayan
bazı
acil
kadınların durumlarda
başvurdukları uygulamalara ilişkin bul-
katılan
%90.0’ı ev hanımlarından oluşmaktadır. Aile yapıların bakıldığında ise %9.2 si çekirdek aile yapısında olup ortalama aylık gelirin %43.3’ünün 500 ile 999 YTL arasında değiştiği görülmüştür. Ayrıca
gular aşağıda yer almaktadır. Araştırmaya
8
bireylerin
%40.0’ı 31-45 yaş aralığında; %42.2’si
katılımcıların %12.5’inin sosyal güvencesinin olmadığı saptanmıştır.
Tablo 1. Araştırmaya Katılan Bireylerin Kırık/Çıkık ve Kanama Durumunda Başvurdukları Uygulamalar Kırık, Çıkık Durumunda Başvurulan Uygulamalar (n=474*) Doktora gitme Tahta ile sabitleme Sınıkçıya gitme Yakı uygulama (yumurta, zeytin, sabun, un, balmumu karışımı) Çiğ et koyma Suyla ovma Hamur koyma Sarma Diğer**
Sayı
Yüzde
243 85 68 46 10 11 5 3 3
51.3 17.9 14.3 9.7 2.1 2.3 1.1 0.6 0.6
92 199 45 38 29 31 17 27 25 10 9 7 6 4 4 17
16.4 35.5 8.0 6.8 5.2 5.5. 3.0 4.8 4.5 1.8 1.6 1.3 1.1 0.7 0.7 3.0
Kanama Durumunda Başvurulan Uygulamalar (n=560*) Doktora gitme Bez, peçete, pamuk ile bastırma Bez yakıp koyma Şekerli Su dökme Suyla yıkama Kolonya dökme Pansuman yapma Sarıp, bağlama Temizleme Sırt üstü yatırma Tütün basma Para koyma Tuz basma Tereyağı dökme Sigara külü basma Diğer***
*Birden fazla cevap verilmiştir, yüzdeler n üzerinden alınmıştır. **Buz koyma, sıcak havlu koyma, vazelin sürme *** Lastikle bağlama (3), buz koyma (2), krem sürme (2), aspirin içirme (1), kül koyma (2), kalp seviyesine yükseltme (1), bal sürme (1), basınç yapma (1), ilaç sürme (1), sıvı yağ dökme (1), deniz kabuğunu ezip koyma (1), taş ısıtıp koyma (1)
Dokuz Eylül Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Elektronik Dergisi
DEUHYO ED 2009, 1 (1), 3-16
Acil Durumlarda Başvurulan Uygulamalar
Tablo 1’de araştırmaya
katılan
9
tercih ederken, geri kalan büyük çoğunluğu
bireylerin kırık/çıkık ve kanama duru-
geleneksel
munda başvurdukları uygulamalar yer
ifade etmiştir.
almaktadır.
uygulamalara
başvurduğunu
Uygulanan geleneksel uygulamalar
Kırık/çıkık durumunda başvurulan
arasında
peçete/pamuk
ile
bastırma
uygulamalara bakıldığında %51.3’ü mo-
(%35.5), bez yakıp koyma (%8.0), şekerli
dern tıbbı kullanırken, yarıya yakınının
su dökme (%6.8) gibi uygulamalar en fazla
geleneksel
tercih edilenlerdir.
uygulamalara
başvurdukları
görülmektedir.
Özellikle burun kanamasında sırt
Belirtilen duruma ilişkin en çok
üstü yatırma uygulamasının halk arasında
başvurulan geleneksel uygulamalar ise
yapılmaya devam edildiği görülmektedir.
şöyledir; tahta ile sabitleme (%17.9),
Ayrıca kanamalı bölgeye para, tü-
sınıkçıya gitme (%14.3), yumurta, zeytin,
tün, sigara külü ya da tuz basma,
sabun, un, balmumu karışımı yakısı koyma
tereyağı/sıvı yağ dökme, bal sürme, deniz
(%9.7).
kabuğu ezip koyma gibi uygulamaların, az
Kanama durumunda araştırmaya
sayıda kişi tarafından da olsa, yapıldığı
katılan bireylerin %16.4’ü modern tıbbı
görülmüştür.
Tablo 2. Araştırmaya Katılan Bireylerin Yanıkta Başvurdukları Uygulamalar Yanıkta Başvurulan Uygulamalar (n=617*) Doktora gitme Soğuk suya tutma Diş macunu sürme Yoğurt sürme Salça sürme Tuz dökme Yumurta sarısı ve balmumu sürme Yanık ilacı sürme Zeytinyağı sürme Patates, elma koyma Kaymak/tereyağı sürme Sabun koyma Şeker koyma Buz koyma Islak bezle kapatma Ayakkabı boyası sürme Gres yağı/gazyağı sürme Limon sürme Diğer**
Sayı
Yüzde
125 162 69 43 42 32 28 28 17 18 7 7 6 4 4 3 3 3 16
20.3 26.3 11.2 7.0 6.8 5.2 4.5 4.5 2.8 2.9 1.1 1.1 1.0 0.6 0.6 0.5 0.5 0.5 2.6
*Birden fazla cevap verilmiştir, yüzdeler n üzerinden alınmıştır. ** Yanığı soyma (2), soğanlı yağlı hamur koyma (2), toprak sürme (1), sıcak suyla salça sürme (1), yakı uygulama (1), mürekkep sürme (1), un kavurup
Dokuz Eylül Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Elektronik Dergisi
DEUHYO ED 2009, 1 (1), 3-16
Acil Durumlarda Başvurulan Uygulamalar
10
pudra gibi serpme (1), asma yaprağı koyma (1), tencere karası ile yağ karışımı sürme (1), bal sürme (1), kuru çay dökme (1), domates sürme (1), ılık suya tutma (1), sirkeli suyla yıkama (1)
Tablo
2’de
uygulamalar
yer
yanıkta
başvurulan
almaktadır.
Bu
yapıldığı görülmüştür. Bunun yanında sayıları
az
olmakla
birlikte
uygulamalar arasında soğuk suya tutma
kaymak/tereyağı, sabun, şeker, ayakkabı
(%26.3) ve doktora gitme (%20.3) istendik
boyası, gres yağı/gaz yağı, tencere karası,
uygulama olmasına karşın, diş macunu
mürekkep sürme, kuru çay, sirkeli su
sürme (%11.2), yoğurt sürme (%7.0), salça
dökme
sürme
görülmüştür.
(%6.8)
edebilecek
gibi
farklı
yanığı
enfekte
uygulamaların
gibi
uygulamaların
yapıldığı
da
Tablo 3. Araştırmaya Katılan Bireylerin Hayvan Isırığı/Böcek sokması ve Ot Zehirlenmesinde Başvurdukları Uygulamalar Hayvan Isırığı/Böcek Sokmasında Başvurulan Uygulamalar (n=456*) Doktora gitme Sabunlu suyla yıkama Yoğurt sürme Kolonya dökme Hamur koyma Kanatarak zehri dışarı çıkarma Bağlama Şeker koyma Buz koyma Çamur koyma Köpek tüyünü yara yerine koyma Isırılan yere fasulye koyma Oksijenli suyla temizleme Diğer** Ot Zehirlenmelerinde Başvurulan Uygulamalar(n=511*)
Sayı
Yüzde
292 36 24 20 10 10 8 8 7 8 5 5 3 20
64.0 7.9 5.3 4.4 2.2 2.2 1.8 1.8 1.5 1.8 1.1 1.1 0.7 4.4
Doktora gitme Ayran süt yoğurt içirme Kusturma Şerbet içirme Tuzlu su içirme Diğer***
134 272 92 2 5 6
26.2 53.2 18.0 0.3 0.9 1.2
*Birden fazla cevap verilmiştir, yüzdeler n üzerinden alınmıştır. **Yoğurt, süt içme (3), et koyma (3), soğuk su dökme (2), zeytinyağı ile temizleme (2), sarımsak sürme (2), akrebi ezip koyma (1), yumurta koyma (1), pansuman yapma (1), deve tabanı otu koyma (1), patates koyma (1), tereyağı koyma (1), merhem sürme (1), bıçak koyma (1), ***Limonata içirme (2), tuzlu çay içirme (1), sulu gıda alma (1), su içirme (1), soğuk su altına tutma (1)
Dokuz Eylül Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Elektronik Dergisi
DEUHYO ED 2009, 1 (1), 3-16
Hayvan
ısırıkları
Acil Durumlarda Başvurulan Uygulamalar
sokması
olduğu, bölgede çalışan sağlık çalışanları
durumunda başvurulan uygulamalar Tablo
tarafından ifade edilmiştir. Bu nedenle bu
3’de
çalışmada, ot zehirlenmesi durumunda
yer
ve
almaktadır.
çoğunluğu
(%64)
belirtirken,
yaklaşık
gitmeksizin
kendi
etmeye
böcek
11
doktora
gittiğini
başvurulan uygulamalar sorulmuştur. Bu
1/3’ü
doktora
soruya
bu
gelen
cevaplara
bakıldığında;
tedavi
benzer şekilde doktora gitme oranının
belirtmişlerdir.
(%26.2) düşük olduğu, bunun yanında
kendilerini
çalıştıklarını
Başvurulan
Katılımcıların
uygulamalar
arasında
sıklıkla ayran, süt ve yoğurt yedirme
sabunlu suyla yıkama (%7.9), yoğurt
(%53.2),
kusturma
(%18.0)
sürme (%5.3), kolonya sürme (%4.4) gibi
uygulamaların yapıldığı görülmüştür.
gibi
cevaplar ilk sıralardadır. Kars yöresi, mevsimsel olarak ot zehirlenmelerinin
yaşandığı
bir
bölge
Tablo 4. Araştırmaya Katılan Bireylerin Tansiyon Yükselmesi Durumunda Başvurdukları Uygulamalar Tansiyon Yükselmesi Durumunda Başvurulan Uygulamalar (n=621*) Doktora gitme Sarımsak yeme Limon, portakal, nar ekşisi yeme Tuzsuz ayran içme Đlaç alma Soğuk suyla yüzünü başını yıkama Tuzlu ayran içme Ayakları yukarı kaldırma Maydanoz yeme Şeker yeme Diğer**
Sayı
Yüzde
75 196 123 96 57 22 15 7 4 4 22
12.1 31.6 19.9 15.5 9.2 3.5 2.4 1.1 0.6 0.6 3.5
**Birden fazla cevap verilmiştir, yüzdeler n üzerinden alınmıştır. **Ilık suyla yıkama (3), oturma (3), şekersiz çay içme (2), kusmaya çalışma (2), bez ıslatıp enseye koyma (2), karanfil yeme (2), masaj yapma (1), tatlı yeme (1), başını yükseltme (1), hareket etme (2), soda içme (1), buz tamponu yapma (1), tereyağı eritip içme (1)
Araştırmaya
bireylerin
portakal, nar ekşisi yeme (%19.9), tuzsuz
durumunda
ayran içme (%15.5) gibi uygulamaların
başvurdukları uygulamalar Tablo 4’de yer
daha fazla tercih edildiği görülmüştür.
almaktadır. Tabloya bakıldığında başvu-
Araştırmaya alınan bireylerin %2.4’ünün
rulan uygulamalar arasında; doktora gitme
(15 kişi) yüksek tansiyon durumunda tuzlu
katılımcıların %12.1’i tarafından ifade
ayran içmesi, 7 kişinin (%1.1) ayaklarını
edilirken, sarımsak yeme (%31.6), limon,
yukarı kaldırması gibi mevcut durumu akut
tansiyon
katılan
yükselmesi
Dokuz Eylül Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Elektronik Dergisi
DEUHYO ED 2009, 1 (1), 3-16
olarak
daha
Acil Durumlarda Başvurulan Uygulamalar
fazla
12
kötüleştirebilecek
edebilecek yoğurt, diş macunu, şeker,
uygulamaların da yapıldığı ifade edilmiştir.
çamur, köpek tüyü, yakı, ayakkabı boyası gibi değişik maddeler sürme (Bkz. Tablo 2,3), bireylerin sağlık değerini ve sağlıkla
Tartışma tarım
ilgili kritik durumlarda devreye giren baş
toplumu başta olmak üzere, sağlık hizmet-
etme mekanizmalarını, dahası bu meka-
lerinden
yararlanmayan
nizmaların sorgulayıcı olmayan tutumlarla
kesimlerde halkın sağlığı akut olarak
ilişkisini gösterebilmektedir. Bahsedilen bu
kimileri
tıbba
tutumlar bazen de eksik ve yanlış bilgiyle
olarak
birleşerek, soruna daha ciddi bir boyut
kendisinin bildiği, büyüklerinden ya da
katabilmektedir. Nitekim yüksek tasni-
komşularından
yonda ayakları yukarı kaldırma, tuzlu
Günümüzde,
özellikle
yeterince
bozulduğunda başvururken,
modern
kimileri
kültürel
gördüğü
uygulamalara halk
ayran içme/içirme gibi uygulamalar bilgi
hala koruduğunu
karışıklığından kaynaklandığı düşünülen
göstermesi açısından önemlidir. Ancak bu
negatif bir etkileşimi göstermektedir (Bkz.
uygulamalardan
tıp
Tablo 4). Bununla birlikte, hemen hemen
tamamen reddetmezken hatta bu konuda
bütün tablolarda diğer başlığı altında
entegrasyon sağlama çabaları söz konusu
toplanan uygulamalardan bazıları oldukça
iken (Michaelsen, 2006), bazı geleneksel
düşündürücü niteliktedir. Hayvan ısırık-
uygulamaların ya etkisiz ya da mevcut
larında ısırılan yere et, bıçak koyma, akrebi
tabloyu
ezip koyma; yanıklarda mürekkep, tencere
başvurabilmektedir.
Bu
tıbbının geçerliliğini
durum,
bazılarını
daha
da
modern
kötüleştirebilecek
karası
uygulamalar olduğu bilinmektedir. Bu çalışmada, bir çok acil durumda olduğu
gibi
kırık-çıkık
gibi
önemli
sürme,
asma
yaprağı
koyma;
kanamalarda sıvı yağ dökme, taş ısıtıp koyma, kül koyma gibi uygulamalar
durumlarda bile katılımcıların yarısına
günümüzdeki
yakınının
eşitsizliklerin ciddi bir eleştirisi nite-
geleneksel
uygulamalara
modern
Mevcut
tıbbın
tabloyu
daha
ve
da
başvurduğunu ifade etmiştir (Tablo 1).
liğindedir.
Kırık/çıkık
kötüleştirebileceği açıkça belli olan bu
durumunda
hekim
yerine
sınıkçıya gitme, yakı uygulama, çiğ et
türden
koyma,
ot
içerisinde hala yapılmaya devam edilmesi,
bildiği
başta sağlığın hizmetlerinin planlayıcıları
yöntemleriyle
olmak üzere ilgili bütün taraflar açısından
yetinme (Bkz. Tablo 3); yanık ve köpek
önemli bir sorun olarak algılanmalıdır.
ovma
(Bkz
Tablo
zehirlenmelerinde
kendilerini
geleneksel
etme
ısırması
tedavi
durumunda
yarayı
1);
enfekte
Dokuz Eylül Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Elektronik Dergisi
geleneksel
yöntemlerin toplum
DEUHYO ED 2009, 1 (1), 3-16
Acil Durumlarda Başvurulan Uygulamalar
13
Dolayısıyla az sayıda kişi tarafından ifade
bölgeye diş macunu, yoğurt, çamur, kireç
edilmesi sorunu önemsiz kılmamalıdır.
kaymağı, kabuklu elma, salça, tereyağı,
Yukarıda
bahsedilen
bazı
yumurta sarısı, demir pası ve tuz ( %58.3)
uygulamalar büyük ölçüde sağlığa zararlı
sürme; diş ağrısında diş üzerine ispirto,
olmakla birlikte bazı uygulamaların kısmi
kolonya, araba akü asidi, tütün koyma ve
yararlarından da bahsedilebilir. Çünkü
tuz basma (%78.6) gibi uygulamalar
geleneksel tedavi pratiklerinde hastalıklar,
yaptıkları
iki unsurlu (dikatomi) (sıcak-soğuk, yağlı-
Karahan, Bakır ve Türk, 2004). Yukarıda
kirli) olarak algılamakta ve tedavisini de
bahsedilen veriler Kars kırsalında toplan-
bu
saptanmıştır
(Tortumluoğlu,
algılamalara
göre
yapılmaktadır.
mış olmasına karşın şehir merkezindeki
soğukla
ilgili
bir
eğilimin
Örneğin
hastalığa
de pek
farklı
olmadığı
bu
yakalanıldığı zaman, sıcak yiyecek ve
çalışmanın bulgularından anlaşılmaktadır.
içecekler tatbik edilirken, sıcak bir etkene
Kocataş ve arkadaşlarının (2008) Sivas
maruz kalındığında soğuk bir şeyler tatbik
Đli’nde yaptıkları çalışmanın sonuçlarıyla
edilebilmektedir (Türkdoğan, 1991). Bu
karşılaştırıldığında,
çalışmada kırık-çıkıkta et bağlanması,
durumlarda başvurulan bazı uygulamalar
hayvan
soğuk
açısından (yanıkta yoğurt, salça, diş macu-
maddeler uygulama, yüksek tansiyonda
nu, zeytinyağı sürme; yüksek tansiyonda
soğuk içecek içme ya da yüzü/başı soğuk
soğuk uygulama yapma) benzerlikler oldu-
suyla yıkama gibi uygulamalar bu ikili
ğu söylenebilir.
ısırığı
ve
yanıklarda
yaklaşımın belki de farkında olmadan
özellikle
Geleneksel
yapıya
acil
sahip
olan
kullanıldığını gösterebilir (Bkz. Tablo 1, 2,
yörelerde
3). Ancak kısmi bir yarardan bahsedilse
kültürünün etkisi altında biçimlenmektedir.
bile asıl tedavinin yerine geçerek tıbbi
Her toplum ve her kültürel yapı sağlık ve
yardım alınmasını engelleyebilmekte ya da
hastalık kavramını, sağlık sistemini ve
geciktirebilmektedir.
ürettiği hizmetleri, kendi değer sistemi
Tortumluoğlu
ve
arkadaşlarının
halkın
hastalıklara
bakışı,
içerisinde bir yere oturtmaktadır. Bununla
Kars kırsalında yaşayan yaşlılar üzerinde
birlikte
yaptığı bir çalışmada da bölgede değişik
değerler yanında, coğrafî özellikleri ve
uygulamaların yapıldığı gösterilmiştir. Bu
çevre gerçekleri de devreye girmektedir
çalışma sonuçlarına göre; yaşlılar böcek
(Türkdoğan, 1991; WHO, 2008). Kars
ısırmasında
tükürme
şehir merkezinde bu tür uygulamalar
(%21.4), şeker, yoğurt, kolonya, çamur,
başvurulmasının gerekçeleri bir ölçüde
paslı demir sürme (%78.6); yanıkta yanıklı
bahsedilen
ısırılan
bölgeye
Dokuz Eylül Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Elektronik Dergisi
hastalık
durumunda,
kültürel
değerlerle
kültürel
açıkla-
DEUHYO ED 2009, 1 (1), 3-16
Acil Durumlarda Başvurulan Uygulamalar
Kökleri
nabilirken bir ölçüde de Kars’ın iklimsel
kadar
şamanizme
ve ekonomik koşullarının olumsuzluğuna
uzanabilen
bağlı olarak sağlık hizmetlerine erişimdeki
geleneksel tedavi pratiklerinde çok farklı
yetersizliklere
uygulamaların
bağlanabilir.
Bulgulara
(Bayat,
2001),
14
yapıldığı
Anadolu
göze
çarp-
bakılarak geçmişte modern tıptan çeşitli
maktadır. Örneğin köpek ısırması duru-
nedenlerden
munda ısırılan yere ekmek mayası bağlan-
dolayı
uygun
biçimde
yaralanamayan bu
yöre insanları, ev
ması,
ortamında
altında
fazla
uygulamayla birlikte maydanoz bağlan-
bulundurdukları un, şeker, et, yumurta,
ması, sarımsak sürülmesi, zehirli hayvan
tereyağı gibi hayvansal ürünler ve değişik
ısırıklarında ısırılan
tüketim
amacıyla
başının konulması, burun kanamasında
kullandıkları ve bu uygulamaların hala
yumurta kabuğunun yakılarak kül haline
elinin
maddelerini
en
tedavi
durumunda soğuk
yere kibrit
çöpü
getirilip burna çekilmesi, zeytinin burkul-
durumda zeytinin, patatesin, tereyağının,
malarda, iltihaplı yaralarda ya da daha
yumurtanın,
şekerin,
tuzun
değişik
farklı amaçlarla kullanılması Anadolu’daki
biçimlerde
kullanılması
bu
maddelere
halk pratiklerinin çeşitliliğini göstermesi
ettiği
daha
edilebilir.
sokması
Her
devam
tahmin
arı
ile
açısından önemlidir (Oğuz, 1980; Kültür
hekimliğinde
Bakanlığı, 2005; Sucu 1989 ). Ancak uzun
bitkiler önemli bir yer kaplarken, bu
bir tarihsel geçmişi bulunan Anadolu halk
yörede uzun süre kış yaşanması ve her
hekimliğine ilişkin bu çeşitliği, özellikle
türlü bitkinin yetişmemesi, bitkiler yerine
yarar/zarar ilişkisini ortaya koyabilecek
hayvansal
nitelikte
erişimin
açıklanabilir.
kolay
olması
Hatta halk
ürünlerin
kullanılmasına
daha
yol
açmıştır.
hekimliğinde
neden
sonuç
çağrışımlara
ve
yaygın
yeterince
bilimsel
çalışma
Halk
bulunmaması önemli bir sorundur. Çünkü
ilişkisi
bu uygulamalardan bazıları zararsız kabul
bağlı
edilebilecek nitelikte iken, bir çoğunun da
olduğundan yapılan uygulama ile sonuç
zararlı olduğu aşikardır. Bu konudaki veri
arasındaki
yetersizliği,
gerçek
tesadüflere
bir
ilişkisinden
eğitim
ve
yönlendirme
bahsetmek de olanaksızdır Dolayısıyla,
yetersizliğini de beraberinde getirmektedir.
sonuçtan bağımsız olarak sadece müdahale
Dolayısıyla benzer gerekçeyle, bu kısımda,
edilmiş olması bile kişiler üzerinde plasebo
değişik yörelerde özellikle sağlıkla ilgili
etkisi
bırakabilmektedir.
Bu
nedenle
acil durumlarda başvurulan geleneksel
bir
kısmını
sağaltım biçimlerine ve sonuçlarına ilişkin
olanaksızlıklarla ve çaresizlikle açıklamak
bilimsel verilere yeterince yer verilememiş
yanlış bir yaklaşım olmayacaktır.
ve karşılaştırmalar yapılamamıştır.
geleneksel
uygulamaların
Dokuz Eylül Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Elektronik Dergisi
DEUHYO ED 2009, 1 (1), 3-16
Acil Durumlarda Başvurulan Uygulamalar
•
Sonuçların Uygulamada Kullanımı Çalışmanın bulgularında görüldüğü gibi
günümüzde,
modern
Kars’ta
bulunan
merkezlerinde
tıbbın
müdahale
15
toplum
kadınların
becerilerini
acil
geliştire-
olanaklarına karşın sağlıkla ilgili acil
bilmek
durumlarda,
yöntemlerinin kullanıldığı küçük
hala
geleneksel
sağaltım
yöntemlerinin kullanılması oldukça düşündürücü
bulunmuştur.
Kültürel
olarak
amacıyla
aktif
eğitim
grup eğitimlerinin planlanması •
Bu
konuda
daha
ayrıntılı
ve
taşındığı düşünülen bu uygulamaların bir
derinlemesine veri toplamak ama-
kısmı etkisiz iken bir kısmı mevcut
cıyla niteliksel çalışmaların yapıl-
durumu daha fazla kötüleştirebilecek riskli
ması önerilmiştir
uygulamalar niteliğindedir. Elde edilen bu bulgular doğrultusunda I. No’lu Sağlık Ocağı Bölgesinin halk sağlığı hemşireliği dersi uygulama sahası olarak kullanılmasına karar verilmiştir. Bununla birlikte bu bulguların acil birimlerde görev alan sağlık çalışanlarının, kendilerine başvurabilecek acil vakaların profillerini bilmeleri açısından da yararlı olacağı düşünülmüştür.
Öneriler Kars Đli I No’lu Sağlık Ocağı bölgesinde yaşayan kadınların sağlıkla ilgili bazı acil durumlarda kullandıkları uygulamaların belirlenmesi
amacıyla
çalışmanın
bulgularına
yürütülen
bu
dayanılarak
aşağıdaki önerilerde bulunulmuştur; •
Kars yöresinde sağlıkla ilgili acil durumlarda geleneksel
başvurulan uygulamalar
bazı sağlığı
tehdit edebildiğinden, bu uygulamalar konusunda, görsel anlatımın ön planda olduğu broşürler geliştirilerek halka dağıtılması
Dokuz Eylül Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Elektronik Dergisi
Kaynaklar Bayat, A.H. (2000). Türk Kültüründe Lokman Hekim. Đstanbul, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı. Becerra , R.M. & Iglehart, A.P. (1995). Folk medicine use: diverse populations in a metropolitan area. Social Work in Health Care, 21(4), 37-58. Ceylan, S., Hamzaoğlu, O., Kömürcü, S., Beyan, C., & Yalçin, A. (2002). Survey of the use of complementary and alternative medicine among Turkish cancer patients. Complement Therapies in Medicine., 10, 94-99. Ernst, E. (2000). The role of complementary medicine. BMJ, 321, 1133–1135. Gözüm, S, Tezel, A, & Koc, M. (2003). Complementary alternative treatments used by patients with cancer in eastern Turkey. Cancer Nursing, 26,230-236. Hoduğlugil-Şahin, N. (2006). Sağlık Çalışanları Đçin Medikal Antropolojiye Giriş. Halk Sağlığı Temel Bilgileri (Ed. Ç.Güler, L.Akın), s.42, Ankara, Hacettepe Üniversitesi Yayınları. Karataş,N. (2004). Araştırmada Örnekleme. Erefe,Đ(Ed.) Hemşirelikte Araştırma Đlke Süreç ve Yöntemleri, s.136, 3. Baskı, Ankara, Odak Ofset. Kocataş, S., Güler, G., Güler, N. (2008)Sivas Đli Alibaba Mahallesinde Oturan Kadınların Sağlık Sorunlarında Başvurdukları Geleneksel Uygulamalar. DEUHYO ED, 1(2),83-95. Kültür Bakanlığı (2005). Halk Hekimliği. Erişim: 20 Ağustos, 2008, http://www.kultur.gov.tr/TR/BelgeGoste r.aspx?F6E10F8892433CFF7A2395174 CFB32E1B856E08843ECBADB
DEUHYO ED 2009, 1 (1), 3-16
Leininger, M. (2002). Culture care theory: a major contribution to advance transcultural nursing knowledge and practices. Journal of Transcultural Nursing, 13(3),189-192. Leininger, M. (2001). Theory of Culture Care Diversity an Universality. Parker E. (Ed.), Nursing Theories and Practice. Davis Company Philadelphia. Michaelsen, K. (2006). Integrative Medicine: Cooperation or Polarization? Tema Health and Society (Tema H) Masters in Health and Society LIU-IHS/MSHS-D06/001—SE, Retrived August 20, 2008, www.divaportal.org/diva/getDocument? urn_nbn_se_liu_diva-96031__fulltext.pdf – Oğuz, B.(1980). Türk Halkının Kültür Kökenleri, (c. II, s.626), Đstanbul, DoğuBatı Yay. Robinson, A., Chesters, J. & Cooper, S. (2007) People's Choice: Complementary and Alternative Medicine Modalities. Complementary Health Practice Review, 12(2), 99 – 119. Santur, A. (2005). Folklor Araştırmacılar Vakfı. Halk Hekimliği (Geleneksel Tıp) – Erişim 28 Ağustos, 2008, http://www.folklor.org.tr/haber_detay.as p?id=57 Sok, S.R., Erlen, J.A. & Kim, K.B.(2004). Complementary and alternative therapies in nursing curricula: a newdirection for nurse educators,
Dokuz Eylül Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Elektronik Dergisi
Acil Durumlarda Başvurulan Uygulamalar
16
Journal of Nursing Education., 43 (9), 401. Sucu, Đ., (1989). Ege Bölgesi Halk Đlaçları, Türk Halk Hekimliği Bildirileri (Kongre Kitabı). Ankara, 23- 25 Kasım, 214. Tortumluoğlu, G., Karahan,E., Bakır,B. & Türk,R. (2004). Kırsal Alandaki Yaşlıların Yaygın Sağlık Problemlerinde Baş Vurdukları Geleneksel Uygulamalar. Uluslararası Đnsan Bilimleri Dergisi, Erişim tarihi: 5 Eylül, 2008, http://www.sabem.saglik.gov.tr/kaynakl ar/3571.pdf Türkdoğan, O. (1991). Kültür ve SağlıkHastalık Sistemi, s.47, Ankara, MEB Yay. WHO (2008), Tradational Medicine, Fact sheet N°134 Retrived September 01, 2008, ttp://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs134/en
WHO (World Health Organization) (2000). General Guidelines for Methodologies on Research and Evaluation of Traditional Medicine WHO/EDM/TRM/2000.1, Retrived August 01, 2008, http://whqlibdoc.who.int/hq/2000/WHO_EDM_T RM_2000.1.pdf
Young, R.J., Worswick, D. & Stoffell, B.(2001). Complementary medicine in intensive care: ethical and legal perspectives. Anaesthesia and Intensive Care, 29, 227–238.
