ETK LEfi ML e-k TAP DE ERLEND RME KR TERLER

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 3078 AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 2007

ETK‹LEfi‹ML‹ e-K‹TAP DE⁄ERLEND‹RME KR‹TERLER‹

Aras BOZKURT

Doç.Dr. Müjgan BOZKAYA

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

CIP-Anadolu Üniversitesi Kütüphane ve Dokümantasyon Merkezi Bozkurt, Aras Etkileflimli e-kitap de¤erlendirme kriterleri 1.Etkileflimli multimedya 2. Bilgisayar destekli ö¤retim 3. Uzaktan ö¤retim 4. E¤itim teknolojisi I. Bozkaya, Müjgan II. E. a. III. Dizi : Anadolu Üniversitesi. Aç›kö¤retim Fakültesi Yay›nlar› ; no. 2007 QA76 .76 .E84 B69 2013 ISBN 978-975-06-1728-7

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Bas›mevi Tesislerinde 300 adet bas›lm›flt›r. Anadolu Üniversitesi, Eskiflehir, Aral›k 2013

2013-18

iii

‹çindekiler Sayfa Özet....................................................................................................................................................... v Abstract ................................................................................................................................................ vi Önsöz .................................................................................................................................................... vii Tablolar Listesi...................................................................................................................................... viii fiekiller Listesi....................................................................................................................................... ix K›saltmalar Listesi ................................................................................................................................ x

BÖLÜM 1 Girifl ...................................................................................................................................................... SORUN............................................................................................................................................. AMAÇ............................................................................................................................................... ÖNEM .............................................................................................................................................. VARSAYIMLAR.................................................................................................................................. SINIRLILIKLAR..................................................................................................................................

1 2 3 4 4 4

BÖLÜM 2 Literatür ............................................................................................................................................... AÇIK VE UZAKTAN Ö⁄RENMEDE TEKNOLOJ‹ KULLANIMI ................................................................... AÇIK VE UZAKTAN Ö⁄RENME ........................................................................................................... Aç›k ve Uzaktan Ö¤renmede Amaç ve Özellikler......................................................................... Aç›k ve Uzaktan Ö¤renmede Fayda ve S›n›rl›l›klar ..................................................................... KURAMSAL ALTYAPI ......................................................................................................................... Ba¤›ms›z Ö¤renme Kuram›......................................................................................................... Ortam Zenginli¤i Kuram›............................................................................................................ AÇIK VE UZAKTAN Ö⁄RENME S‹STEMLER‹NDE DERS K‹TAPLARI ..................................................... Bas›l› Kitaplar............................................................................................................................ Dijital Kitaplar ...........................................................................................................................

7 8 9 12 14 15 15 17 17 18 20

BÖLÜM 3 Yöntem ................................................................................................................................................. ARAfiTIRMA DESEN‹ ............................................................................................................................... Birincil Veri Toplama Yöntemi......................................................................................................... ‹kincil Veri Toplama Yöntemi........................................................................................................... Verilerin Toplanmas› ....................................................................................................................... Heuristic Yaklafl›m .......................................................................................................................... Etkileflimli e-Kitap Örneklerinin Seçimi........................................................................................... Verilerin Analizi ...............................................................................................................................

43 44 45 50 50 50 52 52

iv

Sayfa

BÖLÜM 4 Bulgular................................................................................................................................................ DELPH‹ ÇALIfiMASI BULGULARI.............................................................................................................. Birinci Tur ....................................................................................................................................... ‹kinci Tur ......................................................................................................................................... Üçüncü Tur...................................................................................................................................... Dördüncü Tur................................................................................................................................... HEUR‹ST‹C YAKLAfiIMA ‹L‹fiK‹N ÇALIfiMA BULGULARI ............................................................................

53 54 54 55 56 56 57

BÖLÜM 5 Tart›flma ............................................................................................................................................... TARTIfiMA .............................................................................................................................................. Delphi Çal›flmas› Bulgular› ........................................................................................................ Heuristic Çal›flma Bulgular›....................................................................................................... Delphi ve Heuristic Çal›flma Bulgular›n›n Genel De¤erlendirmesi..............................................

63 64 64 72 74

BÖLÜM 6 Özet-Sonuç-Öneri................................................................................................................................. ÖZET...................................................................................................................................................... SONUÇ................................................................................................................................................... ÖNER‹LER.............................................................................................................................................. EKLER L‹STES‹ .......................................................................................................................................

77 78 78 81 83

Kaynakça............................................................................................................................................... 85 Sözlük.................................................................................................................................................... 99

v

Özet Bu çal›flman›n amac› aç›k ve uzaktan ö¤renme sistemleri için etkileflimli e-kitap de¤erlendirme kriterlerinin belirlenmesidir. Araflt›rma, Delphi tekni¤i ve heuristic yaklafl›m›n veri toplamak ve analiz etmek için kullan›ld›¤› karma model olarak desenlenmifltir. Araflt›rman›n ilk aflamas›nda, toplam dört turda 30 panelistten oluflan bir Delphi uzman grubu arac›l›¤›yla nicel ve nitel veriler toplanm›flt›r. Araflt›rman›n ikinci aflamas›nda, toplam 20 etkileflimli e-kitap heuristic araflt›rma yaklafl›m›yla incelenmifltir. Araflt›rman›n son aflamas›nda, Delphi tekni¤i ve heuristic yaklafl›m bulgular› bir araya getirilmifltir. Bu araflt›rmada ayr›ca alanyaz›n taramas›na dayanarak etkileflimli e-kitaplar›n tan›m›, özellikleri, avantajl› ve dezavantajl› durumlar› ortaya konulmufltur. Araflt›rma bulgular› de¤erlendirildi¤inde, aç›k ve uzaktan ö¤renme sistemlerinde kullan›labilecek etkileflimli e-kitaplar için 4 tema alt›nda, 14 boyut ve 37 kriter gelifltirilmifltir. Son olarak, araflt›rmaya iliflkin bulgular tart›fl›lm›fl ve ileri araflt›rmalar için öneriler sunulmufltur. Anahtar Kelimeler: Etkileflimli e-Kitap, e-Kitap, Dijital Kitap, Aç›k ve Uzaktan Ö¤renme, Aç›k ve Uzaktan Ö¤retim, Uzaktan E¤itim, e-Ö¤renme, e-Yay›nc›l›k, Delphi Tekni¤i, Heuristic Yaklafl›m

vi

Abstract The aim of this study is to identify evaluation criteria for interactive e-books for open and distance learning systems. The study was designed as a mixed model in which Delphi technique and heuristic inquiry method were applied to obtain and analyze data. In the first stage of the study, both quantitative and qualitative data were collected through a four-round Delphi study with an expert panel consisting of 30 panelists. In the second stage of the study, a total of 20 interactive e-books were examined with heuristic inquiry methodology. The research findings of Delphi technique and heuristic inquiry method were integrated in the final process of this study. In this study, based on a literature review, definition, features, advantages and disadvantages of interactive ebooks were also put forth for consideration. As a result of the study, 4 themes, 14 dimensions and 37 criteria were developed for interactive e-books in open and distance learning. In conclusion, the results as well as their implications were discussed and suggestions for future research were presented. Keywords: Interactive e-Book, e-Book, Digital Book, Open and Distance Learning, Open and Distance Teaching, Distance Education, e-Learning, e-Publishing, Delphi Technique, Heuristic Inquiry Method

vii

Önsöz

Teknoloji ve iletiflimin küreselleflen dünyay› her aç›dan etkiledi¤i ve de¤iflmeye zorlad›¤› günümüz dünyas›nda bilgi ve iletiflim teknolojileri aç›k ve uzaktan ö¤renme sistemlerinde yaflanan s›n›rl›l›klar› en aza indirme e¤ilimindedir. De¤iflimin ö¤renme malzemelerini de etkiledi¤i günümüz dünyas›nda geleneksel bas›l› malzemelerinin yan› s›ra zengin içerik sunumu ve ö¤renenlere sa¤lad›¤› otonomluk ile dijital kitaplar ve bu de¤iflimin son halkas› etkileflimli e-kitaplar önemli bir ö¤renme malzemesi olarak ortaya ç›km›flt›r. Gerçeklefltirilen bu çal›flma ile etkileflimli e-kitaplar›n tasar›mlanmas› ve de¤erlendirilmesi boyutlar›nda ö¤retim, içerik ve arayüz tasar›mc›lar›na yard›mc› olabilecek de¤erlendirme kriterlerinin neler olabilece¤i ortaya konulmaya çal›fl›lm›flt›r. Yap›lan çal›flman›n etkileflimli e-kitaplar ve di¤er dijital kitap formatlar›yla ilgili olarak yap›lacak ileri çal›flmalara ›fl›k tutmas›n›, aç›k ve uzaktan ö¤renme alan›nda yap›lacak di¤er çal›flmalara katk› sa¤lamas›n› temenni ederiz. Ortaya ç›kan bu kitap, “Aç›k ve Uzaktan Ö¤renmeye Yönelik Etkileflimli e-Kitaplar›n De¤erlendirme Kriterlerinin Belirlenmesi” isimli ve Anadolu Üniversitesi BAP Komisyonunca kabul edilen 1303E040 no’lu proje kapsam›nda desteklenen yüksek lisans tezine konu olan çal›flman›n geniflletilmifl halidir. Çal›flma toplam alt› bölümden oluflmaktad›r. Birinci bölümde araflt›rman›n sorununa, amac›na, önemine, s›n›rl›l›klar›na ve tan›mlara; ikinci bölümde konuyla ilgili alanyaz›n taramas›na; üçüncü bölümde araflt›rman›n yöntemine; dördüncü bölümde araflt›rma bulgular›na; beflinci bölümde bulgular›n tart›flmas›na; alt›nc› bölümde ise araflt›rman›n özet, sonuç ve önerilerine yer verilmifltir. Aç›k ve uzaktan ö¤renme için haz›rlanan ders kitaplar› bireysel ö¤renmeye yönelik olarak özel bir tasar›m ile gerçeklefltirilir. Bu ba¤lamda üretilmifl kitaplar›n farkl› tasar›mlar› ilk bak›flta göze çarpar. Biz de bu çal›flmada Aç›kö¤retim Fakültesi’nin ders kitaplar›nda kullan›lan ve Bozkaya’n›n da içinde yer ald›¤› tasar›m grubu taraf›ndan gerçeklefltirilen bireysel ö¤renmeye dayal› tasar›m ilkelerini bu kitapta uygulamaya çal›flt›k. Bunun nedeni, uzaktan e¤itime yönelik olarak haz›rlanan bu araflt›rmay›, yine uzaktan ö¤retim tasar›m›yla okuyucuya sunmakt›r. “Aç›k ve Uzaktan Ö¤renmeye Yönelik Etkileflimli e-Kitaplar›n De¤erlendirme Kriterlerinin Belirlenmesi” konulu bu çal›flmaya görüfl ve önerileriyle destek veren Prof. Dr. Murat BARKAN’a ve Prof. Dr. fiahin KARASAR’a teflekkürü bir borç biliriz. Araflt›rma boyunca fikir ve önerileriyle deste¤ini esirgemeyen Prof. Dr. Cengiz Hakan AYDIN’a, Yrd. Doç. Dr. Evrim GENÇ KUMTEPE’ye teflekkür ederiz. Delphi çal›flmas› sürecinde deneyimlerini paylaflan Yrd. Doç. Dr. Serpil KOÇDAR’a, çal›flman›n de¤iflik aflamalar›nda desteklerini esirgemeyen Ela AKGÜN ÖZBEK ve Mustafa DÖNMEZ’e, Uzaktan E¤itim Anabilim dal›nda bizlere görüfl ve önerileriyle ›fl›k tutan tüm hocalar›m›za ve desteklerini hissetti¤imiz de¤erli arkadafllar›m›za teflekkürlerimizi sunar›z. Ayr›ca, kitab›n Türk dili aç›s›ndan incelemesini yaparak deste¤ini veren Yard. Doç Dr. Hülya Pilanc›’ya, kitab›n dizilmesinde eme¤i geçen arkadafllar›m›z Mehmet Emin Yüksel ve Ufuk Önce’ye de teflekkürü borç biliriz. En önemlisi yaflam›m›z›n her an›nda bizlere inanan, güvenen ve destek veren ailelerimize sonsuz teflekkürlerimizi sunar›z. Doç. Dr. Müjgan BOZKAYA Aras BOZKURT

viii

Tablolar Listesi Sayfa Tablo 2.1 Geleneksel kitaplar ve bireysel ö¤renme temelli aç›k ve uzaktan ö¤renme kitaplar›n›n karfl›laflt›rmas› ............................................................................................. Tablo 2.2 Etkileflim düzeyleri ve ö¤renenlerin eylemleri.................................................................... Tablo 2.3 Etkileflimli e-kitaplar›n avantaj ve dezavantajlar› ............................................................ Tablo 2.4 Yayg›n olarak kullan›lan dijital kitap formatlar› ve özellikleri .......................................... Tablo 2.5 Adobe Indesign ve Apple iBooks Author yaz›l›mlar›n›n özellikleri...................................... Tablo 3.1 Üçüncü ve dördüncü tur için belirlenen uzlaflma ölçütleri................................................ Tablo 3.2 Etkileflimli e-kitap de¤erlendirme sürecine dair Delphi turlar›n›n özeti............................ Tablo 4.1 Son tur de¤erlendirmesi sonucunda elde edilen nihai bulgular........................................ Tablo 4.2 Tekrar incelenen kriterler .................................................................................................. Tablo 4.3 Heuristic yaklafl›m kapsam›nda incelenen etkileflimli e-kitaplar ve özellikleri ................. Tablo 4.4 Heuristic yaklafl›m sonucu elde edilen bulgular ............................................................... Tablo 6.1 Etkileflimli e-kitap de¤erlendirme kriterleri.......................................................................

18 26 30 33 34 50 50 56 57 58 61 79

ix

fiekiller Listesi Sayfa fiekil 2.1 Aç›k ve uzaktan ö¤renme sistemlerinin dönem ve evreleri................................................. fiekil 2.2 Teknoloji ve ö¤renme e¤ilimleri ........................................................................................ fiekil 2.3 Dijital kitaplar›n evrimi ve dijital kitaplar› etkileyen önemli olaylar .................................. fiekil 2.4 Geleneksel kitaplar, e-kitaplar ve etkileflimli e-kitaplar›n kullan›c› ile etkileflim düzeyi . . fiekil 2.5 Çoklu Ortamlardan Ö¤renme yaklafl›m› bileflenleri ............................................................ fiekil 2.6 ISBN sistemi ...................................................................................................................... fiekil 3.1 Karma araflt›rma yöntemi: Gömülü tasar›m modelinin araflt›rmaya uygulan›fl flekli .........

10 11 21 23 31 38 44

x

K›saltmalar Listesi B‹T:

Bilgi ve ‹letiflim Teknolojileri/ICT: Information and Communication Technologies

DHY:

Dijital Hak Yönetimi/ Digital Right Management: DRM

DMCA:

Digital Millenium Copyright Act

DOD ICW:

The Department of Defense Interactive Courseware

E-kitap:

Elektronik Kitap

ePUB:

Electronic Publication Format

Etkileflimli e-kitap: Etkileflimli Elektronik Kitap E-Yay›nc›l›k:

Elektronik yay›nc›l›k

IDPF:

International Digital Publishing Forum

IxD:

Interaction Design

PDA:

Personal Digital Assistant

PDF:

Portable Document Format

TED:

Technology, Entertainment, Design

WCT:

WIPO Copyright Treaty

WIPO:

World Intellectual Property Organization

WPPT:

WIPO Performance and Phonograms Treaty

WWW:

World Wide Web

Girifl

Bu bölümde çal›flman›n; • • • • •

Sorunu, Amac›, Önemi, Varsay›mlar› ve S›n›rl›l›klar› ile ilgili konulara yer verilmifltir.

Anahtar Kavramlar • • • • •

Aç›k ve Uzaktan Ö¤renme Uzaktan E¤itim E-ö¤renme E-Kitap Dijital Kitap

1

2

Etkileflimli e-Kitap De¤erlendirme Kriterleri

SORUN

Aç›k ve Uzaktan Ö¤renme: Ö¤renenlerin birbirlerinden ve ö¤renme kaynaklar›ndan zaman ve/veya mekan ba¤lam›nda uzakta oldu¤u, birbirleriyle, ö¤reticiyle ve ö¤renme kaynaklar›yla etkileflimlerinin uzaktan iletiflim teknolojilerine dayal› olarak eflzamanl› ya da eflzamans›z yürütüldü¤ü ö¤renme sürecidir.

SIRA S‹ZDE e-ö¤renme: En k›sa tan›m›yla, internet teknolojileri arac›l›¤›yla gerçeklefltirilen D Ü fi Ü N E L ‹ M biliflim tabanl› ö¤retme ö¤renme faaliyetleri olarak tan›mlanabilir. S O R U

Dijital teknolojilerin D ‹ K K A T hayat›m›za girdikçe elektronik kavram›n›n k›saltmas› olan “e” ifadesinin olay ve olgular› nas›l tan›mlad›¤›na dikkat ediniz.

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

‹nternet, Web ve biliflim teknolojilerindeki geliflme ve de¤iflimler yaflad›¤›m›z bu yüzy›lda birçok alanda etkisini göstermifltir ve göstermeye de devam etmektedir. Yirmi birinci yüzy›l, özellikle bilgi ve iletiflim teknolojilerinin e¤itimde paradigmalar› de¤ifltirdi¤i zaman olmufltur. E¤itimin verilifl biçimi, ö¤renen profilleri, e¤itim ortamlar› ve e¤itim araçlar› bu geliflmeleri içsellefltirerek de¤iflim ve geliflime ayak uydurmufl ve yeni anlamlar kazanm›flt›r. Ö¤retim araçlar› da hem de¤iflen paradigmalar çerçevesinde hem de yeni geliflmeler ›fl›¤›nda yeniden tasar›mlanmaya bafllanm›flt›r. Aç›k ve Uzaktan Ö¤renme (AUÖ) sistemleri; bilgi ve iletiflim teknolojilerinde yaflanan geliflim ve de¤iflimlere ba¤l› olarak ö¤renenlerine daha etkili, verimli ve çekici ö¤renme ortam ve araçlar›n› sunma çabas› içerisindedir. Özellikle ö¤renenlerin, zaman ve mekan ba¤lam›nda ö¤retenlerden uzakta olmas› sonucu ortaya ç›kan birçok dezavantajl› durum, bilgi ve iletiflim teknolojilerinin sa¤lad›¤› olanaklarla giderilmeye çal›fl›lmaktad›r. Zaman ve mekan ba¤lam›nda ö¤renenlerin uzakl›¤›n› gidermede yararlan›lan en etkili ö¤renme-ö¤retme f›rsatlar›ndan birkaç› bilgisayar, internet, Web ve di¤er çevrimiçi teknolojilerdir. E¤itim alan›nda biliflim tabanl› teknolojilerin s›kl›kla kullan›lmaya bafllamas› baz› kavramlar›n da yaflam›m›za girmesine neden olmufltur. Bunlardan biri de “elektronik” kelimesinin k›salt›lm›fl flekli olan “e” kavram›d›r. Çevrimiçi teknolojilerin kullan›m›yla ortaya ç›kan “e” SIRAveS‹ZDE kavram› aç›k uzaktan ö¤renme ortamlar›nda e-ö¤renme olarak tan›mlanmaya bafllam›flt›r. Bu ba¤lamda ö¤retim araçlar›n›n ço¤u da dijital ça¤›n ürünlerini simgeleyen “e” kavram›n› teknolojik dönüflümü anlatmak için kullanm›flt›r. Böylece D Ü fi Ü N E L ‹ M bilgi ve iletiflim teknolojilerinin önemli bir unsur oldu¤u günümüz dünyas›nda bu geliflmelere paralel olarak e-kitap, e-yay›nc›l›k, e-dergi, e-gazete gibi kavramlar da S O R U yaflam›m›zdaki yerini almaya bafllam›flt›r (Önder, 2010a).

N N

K ‹ T A P

TE-kitap: E L E V ‹ ‹çeri¤in Z Y O N metin, imaj ve görüntüden olufltu¤u; etkileflim düzeyinin s›n›rl› oldu¤u dijital kitaplard›r. Bas›l› kitaplar›n dijital ‹ N T E Rdönüfltürülmesiyle NET formata veya tamamen dijital ortamda üretilebilen kitaplard›r.

SIRA S‹ZDE

Geleneksel e¤itim sistemleri ve uzaktan ö¤renme sistemleri içinde yer alan ve bas›l› malzeme olarak adland›r›lan ders kitaplar›n›n ö¤retme-ö¤renme sürecindeki rolü flüphesiz yads›namaz. Her iki e¤itim sisteminin en temel ö¤retme ö¤renme AMAÇLARIMIZ arac› olarak görülen bas›l› ders kitaplar› bilginin aktar›m›, paylafl›m› ve saklanmas› için kullan›lm›fl, kullan›lmaya da devam etmektedir. Ancak 20.yy.’da ortaya ç›kan ‹ T A P bas›l› ders kitaplar›n›n yeni biçimlerde üretilmesine olanak teknolojik Kgeliflmeler sa¤lam›fl ve bas›l› ders kitaplar›na bir alternatif olarak dijital kitaplar›n ortaya ç›kmas›na neden olmufltur. T E L E V ‹ Zilk Y O Nelektronik kitab›n (e-kitap) dijital ortamda yay›mlanmas›n›n 1971 y›l›nda devam›nda (Hart, 1992) 1990 y›l›nda Web’in ortaya ç›kmas› ve internetin yayg›nlaflmas› ile e-kitaplar geliflmeye ve yayg›nlaflmaya bafllam›flt›r. Özellikle 2000’li y›llar›n bafl›ndan sonra dijital kodlama dillerindeki geliflmeler e-kitap formatlar›nda da yan‹NTERNET s›malar›n› bulmufl ve e-kitaplar çok h›zl› bir geliflme süreci yaflam›flt›r (IDPF, 2009; Lebert, 2009). ‹lk olarak düz metin format›nda ortaya ç›kan e-kitaplar, daha sonra metin, imaj, görüntü ve hypertext yap›s› ile zenginleflmifl içeri¤e sahip bir formata dönüflmüfltür. Yak›n bir geçmiflte ortaya ç›kan ve h›zla kullan›lmaya bafllanan tablet bilgisayarlar, ak›ll› telefonlar ve e-kitap okuyucular ile bu geliflme h›z kazanm›fl ve ekitaplardan sonra etkileflimli e-kitaplar ortaya ç›km›flt›r (Bozkurt ve Bozkaya, 2013).

1. Bölüm - Girifl

3

Dijital kitaplar; eriflim, ekonomiklik, tafl›nabilirlik, çoklu ortam deste¤i ve fiziksel olarak yer kaplamamas› gibi farkl› avantajlar ve günümüz bireylerinin dijital ortamlara olan ilgisinin artmas›ndan dolay› geleneksel e¤itim kurumlar›n›n ve kütüphanelerin ilgisini çekmifltir (Bozkurt ve Bozkaya, 2013). Günümüzde artan talebe ba¤l› olarak kütüphanelerin ço¤u, kullan›c›lar›na kaynaklar›n› dijital ortamda sunmaktad›r (Ferguson, 2008; Oder, 2008) ve içeri¤e çevrimiçi ortamlardan farkl› eriflim seçenekleri h›zla artmaktad›r. ‹çeri¤in zenginlefltirilmifl ortam seçenekleriyle ve üst düzeyde etkileflime olanak sa¤layacak biçimde sunumu ve eriflim seçeneklerinin kolay olmas›n›n yan› s›ra ö¤renene sa¤lad›¤› esnek ve kolay kullan›m›ndan dolay› popüler olan etkileflimli e-kitaplar, geleneksel e¤itim kurumlar› ve kütüphanelerle beraber aç›k ve uzaktan ö¤renme sistemlerinin de ilgisini çekmifltir. Aç›k ve uzaktan ö¤renme sürecinde kullan›lan etkileflimli e-kitaplar; iletiflim ve etkileflimi üst düzeyde sa¤lamas›, farkl› ö¤renen türlerine hitap etmesi, ö¤renme sürecinde verimlili¤i artt›rmas›, ö¤renme sürecini farkl› ortamlar ve çoklu iletiflim kanallar› ile destekleyerek ö¤renene farkl› ö¤renme seçenekleri sunmas› noktalar›nda Ortam Zenginli¤i Kuram›n›n (Daft ve Lengel, 1984) ilkeleri ile örtüflmektedir. Bilindi¤i üzere etkileflimli e-kitaplar gibi çoklu iletiflim kanallar› ile içeri¤in zenginlefltirilerek sunumu, ö¤renmeyi daha kal›c› ve etkili hale getirmektedir (Daft, 1984). Bununla beraber etkileflimli e-kitaplar; ö¤renenlere ö¤renme sürecinde zaman ve mekanda esneklik sa¤lamas›, ö¤retimi ve/veya ö¤renmeyi ö¤renen için daha etkili, verimli ve çekici k›lmas›, farkl› ö¤renen türlerine göre uyarlanabilir olmas›, ö¤retim sürecini ö¤renenin ihtiyaçlar›na göre bireysellefltirmeye olanak sa¤lamas› ve amaçlanan ö¤renme hedeflerine ulafl›labilmesi noktalar›nda Ba¤›ms›z Ö¤renme Kuram›n›n ilkeleri (Simonson, Schlosser ve Hanson, 1999) ile örtüflmektedir. Sözü edilen bu ilkeler do¤rultusunda ö¤renme sürecinde ö¤reneni merkeze alarak tasar›mlanmas› gereken etkileflimli e-kitaplar›n, içeri¤i zengin ve farkl› biçimlerde sunmas› noktas›nda ö¤renenlerin ö¤reten ve di¤er ö¤renme kaynaklar›ndan uzakta oldu¤u aç›k ve uzaktan ö¤renme sistemindeki önemi aç›kça görülmektedir (Bozkurt ve Bozkaya, 2013). Sundu¤u zengin ve etkileflim düzeyi yüksek içerik ile daha kal›c› ve çekici ö¤renme deneyimleri oluflturmaya ve ö¤renenlerin ba¤›ms›zl›¤›n› art›rmaya yard›mc› olan etkileflimli e-kitaplar, bu özellikleri ile ö¤renenlere önemli f›rsatlar sa¤layan güçlü bir ö¤renme arac› olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r (MEB, 2011). Ö¤renene ö¤renme sürecinde esneklik, ba¤›ms›zl›k ve çoklu ortamlar yard›m›yla zengin içeri¤i sunabilmek amac›yla ifle koflulan etkileflimli e kitaplar›n etkili ve verimli olup olmad›¤›n›n sorgulanabilmesi için bu kitaplar›n de¤erlendirme kriterlerinin belirlenmesi ise bir önkoflul olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. De¤erlendirme kriterlerinin belirlenmesinden sonra etkileflimli e-kitaplar›n ö¤retme ö¤renme sürecindeki etkilili¤i ve verimlili¤inin araflt›r›lmas› ise özellikle dijital kitaplar arac›l›¤›yla içeri¤in zengin sunumu, ö¤renen esnekli¤i ve ba¤›ms›zl›¤›n›n sa¤lanmas› ile ilgili literatüre bilgi sa¤lama ve bu anlamda var olan bofllu¤u gidermede oldukça önemlidir. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda, bilgi ve iletiflim teknolojilerinin h›zla geliflip de¤iflti¤i günümüzde, etkileflimli e-kitaplar›n hangi tema, boyut ve kriterler alt›nda de¤erlendirilmesi gerekti¤inin belirlenmesi bir zorunluluk olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r.

Dijital kitap: Say›sal formatta üretilen veya say›sal formata dönüfltürülen tüm say›sal kitap türlerini kapsayan genel ifadedir.

AMAÇ Bu araflt›rman›n amac›, heterojen yap›da bir uzman grubu yard›m›yla etkileflimli ekitaplar›n hangi tema, boyut ve kriterler çerçevesinde de¤erlendirilebilece¤ini saptamakt›r. Uzman grubun (d›fl gözlemci) yapt›¤› de¤erlendirmelerinin yan› s›ra arafl-

Araflt›rma Sorunu: Çal›flman›n “sorun” ifadesi çal›flman›n kapsam›n› tan›mlar, ayn› zamanda genel analiz yaklafl›m›n› belirler. Sorun, literatürde, teoride veya uygulamada yer alan ve çal›flmaya gerek duyulmas›na yol açan bir konu olarak tan›mlanabilir.

4

Etkileflimli e-Kitap De¤erlendirme Kriterleri

Araflt›rman›n amac›: Çal›flman›n amaç ifadesi, çal›flman›n genel amac›n›n kendine has ve tam do¤ru bir özetini sunma fleklidir. Çal›flman›n amac› ayr›ca çal›flman›n yöntemine dair ipuçlar› içerir.

t›rmac› (ba¤›ms›z gözlemci) taraf›ndan belirlenen e-kitap örnekleri de incelenerek elde edilen bulgular de¤erlendirme sürecine dahil edilmifltir. Araflt›rma sonunda elde edilen bulgular etkileflimli e-kitaplar›n hangi tema, boyut ve kriterler alt›nda de¤erlendirilmesi gerekti¤ini ortaya koymaktad›r. Bu çal›flman›n bulgular› özellikle ileride etkileflimli e-kitap kullan›m›n›n kolayl›¤› ya da kullan›labilirli¤i üzerine odaklanan çal›flmalar›n yap›labilmesi için önem tafl›maktad›r ve bu ba¤lamda etkileflimli e-kitap de¤erlendirme kriterlerinin belirlenmesini bir ihtiyaç olarak karfl›m›za ç›karmaktad›r. Baflka bir deyiflle, bu konuda ileriye dönük çal›flmalar›n yap›labilmesi için bu çal›flma, bir temel çal›flma niteli¤indedir. Çal›flma kapsam›nda elde edilen bulgular etkileflimli e-kitaplar› ve zengin içeri¤e sahip di¤er dijital kitaplar› kapsamaktad›r. Etkileflimli e-kitap de¤erlendirme kriterlerini belirlemek üzere yap›lan bu araflt›rmada afla¤›daki sorulara yan›t aranm›flt›r: • Etkileflimli e-kitaplar, hangi temel temalar dikkate al›narak de¤erlendirilebilir? • Etkileflimli e-kitaplar› de¤erlendirmek için belirlenen temalar alt›nda yer alan boyut ve kriterler neler olabilir?

ÖNEM Araflt›rman›n önemi: Yap›lan çal›flman›n kuramsal veya uygulama boyutunda hangi sorunun çözümünde ve nas›l kullan›labilece¤inin aç›klanmas› araflt›rman›n öneminin ifadesidir.

Bu araflt›rman›n sonunda etkileflimli e-kitap de¤erlendirme kriterlerinin ortaya konulmas› ve etkileflimli e-kitaplar› de¤erlendirebilecek bir kontrol listesinin oluflturulmas› planlanm›flt›r. Yap›lan alanyaz›n taramas›nda etkileflimli e-kitaplar› de¤erlendirmeye yönelik herhangi bir çal›flmaya rastlanmam›flt›r. Bu araflt›rma, bu konuda yap›lacak olan ilk çal›flma olma niteli¤inde olup, bu aç›dan önem tafl›maktad›r. Bu nedenle araflt›rmadan elde edilen sonuçlar›n ilgili alanda çal›flma yapacaklara, alanyaz›na ve dijital kitap üreticilerine do¤rudan katk› sa¤layaca¤› gibi ülkemiz genelinde ilk, orta ve yüksekö¤retimdeki ö¤renenlere ve di¤er dijital kitap kullan›c›lar›na da dolayl› olarak katk› sa¤layaca¤› umulmaktad›r. Bu çal›flman›n sonucunda elde edilen bulgular; • Etkileflimli e-kitaplar› gelifltirme sürecine ve etkileflimli e-kitaplar›n de¤erlendirilmesine yard›mc› olacakt›r. • Belirlenen arayüz, etkileflim ve teknoloji temalar›ndaki boyut ve kriterler yaz›l›m gelifltiricilerine rehber olacakt›r. • Belirlenen içerik temas›ndaki boyut ve kriterler içerik sa¤lay›c›lara rehber olacakt›r. • Belirlenen ölçütler bir etkileflimli kitab›n yeterli olup olmad›¤›n› veya gelifltirilmesi gereken alanlar›n hangileri oldu¤unu göstermede rehber olacakt›r. • Araflt›rma sonucundan elde edilen bulgular ileride yap›lacak baflka çal›flmalara da dayanak olacakt›r.

VARSAYIMLAR Araflt›rman›n varsay›m›: Yap›lan çal›flmada do¤ru olarak kabul edilmifl yarg›lar ve genellemelerdir.

Etkileflimli e-kitaplar do¤as› gere¤i de¤erlendirme kriterlerinin aras›nda içerik ve arayüz temas›n› bar›nd›rmaktad›r. Dolay›s›yla araflt›rman›n birinci Delphi turunda yer alan ilk iki soru bu temalar alt›nda yer alan boyut ve kriterleri belirlemeye yöneliktir. Birinci turda sorulan son soru ise di¤er tema, boyut ve kriterleri belirlemeye yöneliktir.

SINIRLILIKLAR Bu araflt›rma Delphi tekni¤i ve heuristic yaklafl›m ile yap›lan karma yöntem ve bu yöntem sonucunda elde edilen sonuçlarla s›n›rl›d›r. Delphi çal›flmas›na kat›lan pa-

5

1. Bölüm - Girifl

nelist say›s› 30 kifli ile s›n›rl›d›r. Delphi panelistlerinin uzmanl›k alanlar› içerik gelifltirme, arayüz tasar›m›, ö¤retim tasar›m›, dijital kitap haz›rlama, dijital yay›nc›l›k, e-ö¤renme, grafik tasar›m› ve uzaktan e¤itim yönetimi alanlar›ndan bir veya birden fazlas› üzerinedir. Etkileflimli e-kitap de¤erlendirme kriterleri Delphi turlar› sonunda ortaya ç›kan içerik, arayüz, etkileflim ve teknoloji temalar› alt›nda oluflan boyutlara ba¤l› kal›narak incelenmifltir. Çal›flma toplam dört Delphi turu ile s›n›rland›r›lm›flt›r. Heuristic yaklafl›m ile yap›lan ve araflt›rmac›n›n kendi deneyimlerinin yans›t›ld›¤› aflamada toplam 20 etkileflimli e-kitap incelenmifltir. Üst düzey etkileflime sahip olan, tasar›m ödülü alm›fl ve sahip olduklar› özellikler ile ön plana ç›kan farkl› alanlardan kitaplar seçilmifltir. Heuristic yaklafl›m ile yap›lan incelemeler güçlü iflletim sistemine ve donan›m özelliklerine sahip bir tablet bilgisayara kurulan etkileflimli e-kitaplar kullan›larak yap›lm›flt›r. Heuristic yaklafl›m ile yap›lan kitap incelemeleri teknoloji ve etkileflim boyutlar› ile s›n›rland›r›lm›flt›r.

Araflt›rman›n s›n›rl›l›¤›: Çal›flman›n hangi çerçeve içerisinde yürütüldü¤ünü ifade eden, çal›flman›n s›n›rlar›n› gösteren bölümdür.

2

Literatür

Bu bölümde çal›flman›n; • • • • •

Aç›k ve Uzaktan Ö¤renme’de teknoloji kullan›m›, Aç›k ve Uzaktan Ö¤renme’nin teknoloji ile birlikte geliflimi, Teknolojik geliflmelerin Aç›k ve Uzaktan Ö¤renme sistemlerinde ö¤renenlere sa¤lad›¤› avantajlar Bir ö¤retim malzemesi olarak bas›l› ve dijital kitaplar Dijital kitaplar›n türleri, tan›mlar› ve dijital kitaplar›n özellikleri ile ilgili konulara yer verilmifltir.

Anahtar Kavramlar • • • • • •

Bilgi ve ‹letiflim Teknolojileri (B‹T) Ö¤renme Aç›k ve Uzaktan Ö¤renme Uzaktan E¤itim E-ö¤renme E-Kitap

• • • • • • •

Ba¤›ms›z Ö¤renme Ortam Zenginli¤i Bas›l› Kitap Dijital Kitap Etkileflimli E-Kitap Etkileflim Dijital Yay›nc›l›k

8

Etkileflimli e-Kitap De¤erlendirme Kriterleri

AÇIK VE UZAKTAN Ö⁄RENMEDE TEKNOLOJ‹ KULLANIMI

Bilgi ve iletiflim teknolojileri (B‹T): Bilgi ve iletiflim teknolojileri, bilgiye ulafl›lmas›n› ve bilginin oluflturulmas›n› sa¤layan her türlü görsel, iflitsel bas›l› ve yaz›l› araçlard›r

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

Yirmi birinci yüzy›l biliflim teknolojilerinde yaflanan h›zl› de¤iflim ve geliflmelerle yeni bir ça¤›n bafllamas›na yol açm›flt›r. Bilgi, biliflim ve iletiflim ça¤› gibi isimlerle an›lan bu ça¤›n en büyük özelli¤i bilgiye verilen önemin artmas›d›r. Yüzy›llar boyunca bilgi aktar›m›n›n insanlar arac›l›¤›yla oldu¤u e¤itim sistemi matbaan›n icat edilmesi ve bunu takip eden di¤er teknolojik geliflmelerle de¤iflmifl ve bilginin aktar›lmas› ve yay›lmas› h›zlanm›flt›r (Bates, 2005). Günümüze kadar ortaya ç›kan toplumlar incelendi¤inde, tar›m toplumundan sanayi toplumuna; sanayi toplumundan ise bilgi toplumuna geçildi¤i görülmüfltür (Akkoyunlu, 1998; Taflç›, 2013). Küreselleflme ile eflgüdümlü teknolojik geliflmelerin merkezinde bulundu¤u ileri sürülen “bilgi” ve “iletiflim teknolojileri” günümüz toplumunun bir bilgi toplumu oldu¤unun iflareti olarak da görülmektedir (Kürflad ve Horzum, 2005). Bilgi toplumunda teknoloji ve iletiflim alan›nda yaflanan geliflme ve de¤iflimler nedeniyle bilgi h›zla yay›lm›fl ve katlanarak ço¤alm›flt›r. Bilgiye eriflimin çok kolay oldu¤u günümüzde bilgi, yaln›zca e¤itim kurumlar›n›n içinde s›n›rl› kalmam›fl, yaflam boyu sürdürülebilen, gelifltirilebilen, aktar›labilen bir yap›ya dönüflmüfltür. Küreselleflmenin de etkisiyle yaflam boyu e¤itime artan gereksinim özellikle 1980’li SIRA S‹ZDE y›llardan itibaren yüksekö¤retim kurumlar›n› ve sistemlerini büyük ölçüde etkilemifl (Erçetin, 2001), etkilemeye de devam etmektedir. Bu de¤iflime ivme kazand›ran en önemli D Ü fi Ü unsur N E L ‹ M ise bilgi ve iletiflim teknolojilerinde (B‹T) yaflanan h›zl› ve yo¤un de¤iflim ve geliflmelerdir (Kürflad ve Horzum, 2005; Taflç›, 2013). ‹çinde yaflad›¤›m›z dönüflümü kavramak ve gelece¤e haz›rlanmak için ihtiyaç duyaca¤›m›z en S O R U önemli kavram›n ise “bilgi” oldu¤u öne sürülmektedir (Taflç›, 2013). Bilgi ça¤› veya D ‹ dijital K K A T ça¤ olarak adland›r›lan günümüz dünyas›nda bilginin küreselleflmenin dinamiklerinden birisi ve temel hammadde oldu¤una, günümüzde bilgi ekonomisinin olufltu¤una SIRA ve buS‹ZDE ba¤lamda bilginin üretilmesi kadar yay›lmas›n› sa¤layan araçlar›n da önem kazand›¤›na dikkat ediniz.

N N

AMAÇLARIMIZ Bilimsel bilgi ve teknoloji hiç flüphesiz karfl›l›kl› olarak birbirlerinin geliflim ve de¤iflimine katk›da bulunmaktad›r (Habermas, 2001). Bu geliflim ve de¤iflimler 20.yy.’›n son y›llar›nda artm›fl ve etkisini yaflam›n her noktas›nda göstermeye baflK ‹ T A P internet ve Web teknolojilerindeki geliflmeler özellikle 1990’l› lam›flt›r. Bilgisayar, y›llarda yaflam›n her alan›nda h›zla kullan›lmaya bafllam›fl, bu geliflmeler e¤itimcilerin de ilgisini çekmifltir. B‹T’lerde yaflanan geliflmelere ba¤l› olarak günümüzde T Eyüz L E V ‹ yüze Z Y O N e¤itim veren kurumlar ile aç›k ve uzaktan ö¤renim f›rsat› sugeleneksel nan kurumlar biliflim teknolojilerine dayal› ö¤retim yöntemlerini kullanmaya bafllam›fllard›r (Ayd›n, 2011). Sözü edilen bu teknolojilerin sa¤lad›¤› ö¤renme-ö¤retme ortamlar›ndan en baflta olan› ise biliflim teknolojilerine dayanan çevrimiçi e¤i‹NTERNET tim ortamlar›d›r. Biliflim tabanl› çevrimiçi e¤itime olan e¤ilimin sebebi ise internet ve World Wide Web (WWW) gibi teknolojilerin bilgiyi yaratma, saklama, da¤›tma ve paylaflmada sa¤lad›¤› f›rsatlard›r (Ayd›n, 2002). Bununla beraber e¤itim sürecine sa¤lad›¤› ba¤›ms›zl›k, ilk kaynaktan bilgi, f›rsat eflitli¤i, çeflitlilik ve kalite, yarat›c›l›k ve bireysel ö¤retim gibi f›rsatlar B‹T’in e¤itim sistemleri taraf›ndan çabuk bir flekilde kabul edilmesine; yüz yüze ve uzaktan ö¤renme sistemlerinde e¤itim sürecinin bir parças› olarak kullan›lmaya bafllamas›na yol açm›flt›r (Alkan, 1998).

2. Bölüm - Literatür

9

Yirmi birinci yüzy›l›n e¤itimi; zaman ve mekandan ba¤›ms›zd›r, amaç ve sonuca do¤ru yönelimlidir, ö¤renci merkezlidir, aktif tak›m çal›flmas› a¤›rl›kl›d›r, ö¤renim elde etmeye yöneliktir, farkl› ö¤renenlere ve ö¤renme biçimlerine hitap etmektedir ve beceriye yöneliktir (Aggarwal, 2000). Bunun yan›nda 21. yy. e¤itiminin sahip oldu¤u iki önemli olgunun daha oldu¤u düflünülmektedir. Bu olgular, bilgi toplumu anlay›fl› ve yaflam boyu ö¤renmedir (Kürflad ve Horzum, 2005).

Yaflam boyu ö¤renme: Bireylerin kiflisel ve/veya profesyonel geliflimlerini ve ilerlemelerini sa¤lamak, ihtiyaç duyduklar› bilgi ve becerileri formal ve/veya informal ö¤renme f›rsatlar›n› kullanarak tüm yaflamlar› boyunca edinmeleri sürecidir. Sürekli e¤itim veya sürekli ö¤renme olarak da ifade edilir.

AÇIK VE UZAKTAN Ö⁄RENME Aç›k ve uzaktan ö¤renmenin bafllang›c› 19. yy. sonlar›na dayanmakta ve özellikle 20. yy. ‘›n sonlar›nda yayg›n olarak kullan›lmaya bafllayan disiplinler aras› çal›flma alan›n› kapsayan bir kavram özelli¤i tafl›maktad›r (Ayd›n, 2011). Aç›k ve uzaktan ö¤renme kavram›n›n ne oldu¤una gelinceye kadar ilgili alanyaz›nda pek çok kavram birbirinin yerine kullan›lm›fl, kullan›lmaya da devam etmektedir. (Ayd›n 2011; Keegan, 2004; Moore ve Kearsley, 2005). Bunlar; aç›k ö¤retim, uzaktan e¤itim, S‹ZDEve Kearsley uzaktan ö¤renim, aç›k ve uzaktan ö¤renim gibi kavramlard›r.SIRA Moore (2005) ö¤renme ve ö¤retme kavramlar›n›n e¤itim ifadesinin alt›nda birleflti¤ini, bu yüzden uzaktan e¤itim fleklinde bir kullan›m›n do¤ru olaca¤›n› etmifltir. AyD Ü fiifade ÜNEL‹M d›n (2011) ise Smith ve Ragan (2005) taraf›ndan yap›lan bir çal›flmay› geniflleterek e¤itim, ö¤retim, ö¤retme ve yetifltirme kavramlar›n›n ö¤renme ifadesinin özünde S O R U bulundu¤u sonucuna varm›flt›r. Aç›k ö¤retim, uzaktan e¤itim, uzaktan ö¤renme, aç›k ve uzaktan ö¤renme, gibi D ‹ K K Ae-ö¤renme T kavramlar alanyaz›nda birbirleri yerine kullan›lmaktad›r; bu kavramlar›n özünde “ö¤renme” eylemi vard›r. SIRA S‹ZDE

N N

Sanayi toplumundan bilgi toplumuna geçifl sürecinde e¤itimde paradigmalar›n de¤iflti¤i görülmektedir (Barr ve Tagg, 1995). Bu de¤iflimde, AMAÇLARIMIZ e¤itimin kurumlar taraf›ndan verildi¤i, kurum ve ö¤retenin merkeze al›nd›¤› “ö¤retim” anlay›fl›ndan uzaklafl›larak, e¤itimin yaflam boyu bir süreç olarak kabul edildi¤i ve ö¤reneni merkeze alan “ö¤renme” anlay›fl›n›n benimsenmeye bafllad›¤›K görülmektedir (Öz‹ T A P den, 2002; Numano¤lu, 1999; Aytaç, 1999). Ayd›n’a (2011) göre e¤itim ve ö¤retim bireyin d›fl›nda gerçekleflen olaylar›/olgular› nitelerken, ö¤renme bireyin iç süreçleriyle iliflkilidir. Alanyaz›nda “aç›k ve uzaktan ö¤renme” ifadesi T E L E(open V ‹ Z Y O Nand distance learning: ODL) s›kl›kla tüm uzaktan yap›lan e¤itim ve ö¤retim faaliyetlerini nitelemek için kullan›lmaktad›r (Ayd›n 2011; Moore ve Kearsley, 2005). Etkileflimli ekitaplar›n ö¤renenlere sa¤lad›¤› avantajlar, ö¤renen odakl› tasar›m› ve yaflam boyu ‹ N T E “aç›k R N E T ve uzaktan ö¤renmenin önem kazanmas›ndan dolay› bu çal›flma kapsam›nda ö¤renme” ifadesinin kullan›lmas› uygun görülmüfltür. ‹lgili alanyaz›nda bu konuda yap›lan tan›mlar›n baz›lar›na göre aç›k ve uzaktan ö¤renme: • Farkl› mekanlardaki ö¤renen, ö¤reten ve ö¤retim materyallerinin iletiflim teknolojileri arac›l›¤›yla bir araya getirildi¤i kurumsal bir e¤itim faaliyetidir (Simonson, Smaldino, Albright ve Zvacek, 2003). • Ö¤retim yap›lan yerden farkl› bir yerde gerçekleflen; özel ders tasar›m› ve ö¤retim tekniklerinin kullan›lmas›n›, çeflitli teknolojiler arac›l›¤›yla iletiflim kurulmas›n› ve belirli yönetsel düzenlemeler yap›lmas›n› gerektiren, planlanm›fl bir ö¤renmedir (Moore ve Kearsley, 2005). • Ö¤renen gruplar›n›n ayr› oldu¤u, ö¤renenler, kaynaklar ve ö¤retenler aras›ndaki ba¤lant›y› etkileflimli iletiflim sistemleri ile sa¤layan kurum temelli formal bir ö¤renme fleklidir (Schlosser ve Simonson, 2006).

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

10

Etkileflimli e-Kitap De¤erlendirme Kriterleri

• Ö¤renenlerin birbirlerinden ve ö¤renme kaynaklar›ndan zaman ve/veya mekan ba¤lam›nda uzaktan oldu¤u, birbirleriyle ve ö¤renme kaynaklar›yla etkileflimlerinin uzaktan iletiflim sistemlerine dayal› olarak gerçeklefltirildi¤i bir ö¤renme sürecidir (Ayd›n, 2011). Bu çal›flmada ise yukar›da verilen tan›mlardan Ayd›n (2011) taraf›ndan yap›lan, ö¤renmeyi bir süreç olarak ele alan ve ö¤renenlerin di¤er ö¤renenler ve ö¤renme kaynaklar›yla etkileflim kurmak için uzaktan iletiflim sistemlerini kulland›¤› tan›m benimsenmifltir. Uzaktan ö¤renme sürecinin temelinde dört farkl› bileflen vard›r. Bunlar; zaman ve mekan ba¤lam›nda birbirlerinden uzakta olan ö¤renen ve ö¤retenler, organize edilmifl ö¤renme deneyimleri, kurumsal yap› ve son olarak da bilgi ve iletiflim teknolojileridir (Schlosser ve Simonson, 2006). Aç›k ve uzaktan ö¤renme ile ilgili yap›lan tan›mlar›n kesiflti¤i noktalardan birisi de teknolojinin bir araç olarak kullan›lmas›d›r. Küreselleflme birçok alanda oldu¤u gibi e¤itim alan›nda da rekabeti h›zland›rm›flt›r. Küreselleflmenin h›zland›r›c›lar›ndan birisi olan teknolojik geliflmeler bu rekabet ortam›n›n gerisinde kalmak istemeyen e¤itim kurumlar›n› teknolojik geliflmeleri kullanmaya zorlam›flt›r. Teknolojinin sa¤lad›¤› olanaklar ise aç›k ve uzaktan ö¤renme faaliyetlerinin artmas›na neden olmufltur (Kürflad ve Horzum, 2005). B‹T’lerdeki h›zl› de¤iflim ve geliflmeler aç›k ve uzaktan ö¤renme sistemlerinin bafllang›c›ndan bugüne tarihsel olarak geliflim ve de¤iflimini de etkilemifltir. Aç›k ve uzaktan ö¤renme sistemlerinin tarihsel geliflimi incelendi¤inde farkl› s›n›flamalar›n oldu¤u görülmektedir. Bu s›n›flamalardan ilki Moore ve Kearsley taraf›ndan yap›lan s›n›flamad›r. Moore ve Kearsley (2005) aç›k ve uzaktan ö¤renim sistemlerinin geliflim dönemini kullan›lan teknolojilere göre befl farkl› nesil alt›nda incelemifltir. Bunlar; • 1. Nesil - 1720 Mektupla Ö¤retim • 2. Nesil - 1925 Radyo ve Televizyon Yay›n› • 3. Nesil - 1970 Aç›k Üniversite • 4. Nesil - 1980 Telekonferans • 5. Nesil - 1990 ‹nternet/Web teknolojileridir. ‹lgili alanyaz›nda bir di¤er s›n›flama da Ayd›n (2011) taraf›ndan yap›lm›flt›r. Benzer flekilde Ayd›n da aç›k ve uzaktan ö¤renme sistemlerinin, uygulamalarda kullan›lan iletiflim teknolojilerinden büyük ölçüde etkilendi¤ini ileri sürmüfl ancak Moore ve Kearsley’den farkl› olarak aç›k ve uzaktan ö¤renmeyi üç dönem alt›nda gruplam›flt›r. Bunlar: • 1. Dönem: Mektupla/yaz›flarak ö¤renme • 2. Dönem: Görsel-iflitsel araçlarla ö¤renme ve • 3. Dönem: Bilgisayar a¤lar›na dayal› ö¤renmedir. Aç›k ve uzaktan ö¤renme sistemlerinin zaman içerisinde gösterdi¤i geliflme fiekil 2.1’de k›saca özetlenmifltir: fiekil 2.1 Aç›k ve uzaktan ö¤renme sistemlerinin dönem ve evreleri

Aç›k ve Uzaktan Ö¤renme

1. Dönem: Mektupla/Yaz›flarak

1970 Mektupla

1I. Dönem: Görsel-‹flitsel Araçlarla

1925 Radyo ve TV

1970 Aç›k Üniversite

III. Dönem: Biliflim Tabanl›

1980 Telekonferans

1990 ‹nternet-Web

SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

D Ü fi Ü N E L ‹ M

11

2. Bölüm - Literatür S O R U

S O R U

Aç›k ve uzaktan ö¤renmeye yönelik nesil ve dönemler bilgi ve iletiflimDteknolojilerinin ge‹KKAT liflmesine paralel olarak ilerlemektedir.

D‹KKAT

N N

SIRA S‹ZDE

Mektupla ö¤renim 19. yy. bafllar›nda ortaya ç›km›fl, 1920’lerde radyonun geliflmesi ve 1950’lerde televizyonunun yayg›nlaflmaya bafllamas›yla birlikte yerini görsel-iflitsel araçlarla aç›k ve uzaktan ö¤renmeye b›rakm›flt›r. Bununla beraber, AMAÇLARIMIZ 1990’lara gelindi¤inde farkl› bir teknoloji, aç›k ve uzaktan ö¤renme alan›n›n gelifliminde etkili olmaya bafllam›flt›r. Daha önceden akademik araflt›rma amaçl› kullan›K ‹ bir T Abiçimde P lan bilgisayar a¤lar›n›n 1990’larda tüm kesimlere aç›larak yayg›n kullan›lmaya bafllanmas›, yaln›z aç›k ve uzaktan ö¤renme imkan› sunan kurumlar›n de¤il, tüm e¤itim kurumlar›n›n ilgisini çekmifltir. Hatta bilgisayar a¤lar›na dayal› e¤iE L E V ‹ Z Y O Nimkan› sutim hizmeti (çevrimiçi ö¤renme) sunman›n, aç›k ve uzaktan Tö¤renme nan kurumlardan önce geleneksel yüz yüze e¤itim veren kurumlarda bafllad›¤› söylenebilir (Ayd›n, 2011). Ozan ve Özarslan (2009) taraf›ndan gelifltirilen; Yamamoto, Ozan ve Demiray (2010) taraf›ndan kullan›lan teknoloji ve ö¤renme e¤ilim‹NTERNET lerinin aç›k ve uzaktan ö¤renme sistemlerine olan etkilerini anlatan görsel fiekil 2.2’de verilmifltir.

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

E¤ilimler

fiekil 2.2 Günlük Etkinliklerle Bütünleflik Cihaz Ba¤›ms›z Tafl›nabilir

Dahil Olma Hissi

Yapay

Web OS

Zeka

Cihaz, Yer ve Zamandan Ba¤›ms›z Ö¤renme Nanoteknoloji (Ubiqutious Learning)

Kiflisel Ö¤renme Ortam›

Teknoloji ve ö¤renme e¤ilimleri (Yamamoto, Ozan ve Demiray, 2010).

Geniflletilmifl Gerçeklik

Uzaktan Görsel Anlamsal A¤ Ö¤renme Web 3.0 Anl›k Teleprense (Televisual Learning Sanal Gerçeklik Sosyal Bilifl Informal Ö¤renme IP Üzerinden Yay›n) IPTV Web TV (Social Cognition) Mobil XDA Netbook Sosyal A¤lar Ö¤renme Sosyal Bulunuflluk PDA Avuçiçi Bilgisayar Yüksek Etkileflim (Mobile Learning) ‹htiyaç Oldu¤unda

Efl Zamanl› Cep Telefonu Web Konferans eKitap Okuyucu Etkileflim Elektronik Dizüstü Web 2.0 Viki Bilgisayar Ortaml› ‹letiflim Ö¤renme Tablet PC Zamandan ve Mekandan (Elektronic Learning)eKitap Web Portal› Video Konferans Ba¤›ms›z Web 1.0 ‹nternet Web Günlü¤ü Efl Zamans›z Tv Programlar› Web Sayfas› Web Sitesi Uzaktan Görsel Ba¤›ms›z Çal›flma Aç›k Üniversite Bilgisayar Ö¤renme Etkileflimli TV (Televisual Learning) Düflük Etkileflim Canl› ve Banttan Evde Çal›flma Video Karasal Yay›n Uzaktan Evde E¤itim Ö¤renme Televizyon SIRA S‹ZDE Geleneksel (Distance Learning) Radyo Telefon Okul Bas›l› (Matbu) Kitap Mektup Yüzü-Yüze

(Face-to-Face Learning) Karatahta Kalem

Kitap

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D Ü fi Ü N E L ‹ M Teknoloji

fiekil 2.2 incelendi¤inde yeni ç›kan teknolojilerin birbirinin yerini almad›¤›, D ‹ K K A Tbirbirini destekleyen ve ilerleyen bir düzen içerisinde alternatif ö¤renme seçenekleri yaratt›¤› görülmektedir. SIRA S‹ZDE

N N

Genel olarak incelendi¤inde, uzaktan e¤itim ile bafllayan ve aç›k ve uzaktan AMAÇLARIMIZ ö¤renmeye kadar yap›lan tan›mlar›n tarihsel aç›dan de¤ifliminde bilgi ve iletiflim teknolojilerinde yaflanan geliflim ve de¤iflimlerin önemli bir etkisinin oldu¤u söylenebilir. Bu geliflme ve de¤iflmeler aç›k ve uzaktan ö¤renme sürecinde yer alan

S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

12

Etkileflimli e-Kitap De¤erlendirme Kriterleri

kurumlar›n e¤itim anlay›fl›n›, kullan›lan teknolojileri, ö¤reten ve ö¤renenin rollerini ve özelliklerini de¤ifltirmifltir.

Aç›k ve Uzaktan Ö¤renmede Amaç ve Özellikler ‹nternet ve Web’in insano¤lunun hayat›nda yerini almas›, yaz›n›n icad› kadar etkili ve köklü de¤iflimlerin olmas›na sebep olmufltur. Teknoloji ve bununla beraber sosyal hayattaki geliflmeler insanlar›n dünyay› ele al›fl biçimlerini de de¤ifltirmifl, modern bak›fl aç›s› yerini post modern bak›fl aç›s›na b›rakm›flt›r. Haughey’e (2000) göre B‹T’ler ve küreselleflme birçok alanda oldu¤u gibi e¤itim anlay›fl›n› da de¤iflime zorlam›flt›r. Yang ve Yuen (2010), ö¤renmenin do¤as›n›n bilgi ve iletiflim teknolojileri taraf›ndan radikal bir de¤iflikli¤e u¤rad›¤›n› belirtmifltir. Çoklu ortam araçlar›, iletiflim teknolojileri, internet, mobil araçlar, sosyal a¤lar ve Web 2.0 insanlar›n bilgiye eriflimini ve ö¤renme yollar›n› tamam›yla de¤ifltirmifltir. Bilgi ve iletiflim teknolojilerini bir e¤itim ve iletiflim arac› olarak kullanan aç›k ve uzaktan ö¤renme sistemlerinin amaçlar› da e¤itimde de¤iflen paradigmalar çerçevesinde kendisini güncellemifltir. Bu kapsamda aç›k ve uzaktan ö¤renmenin amaçlar› flu flekilde belirtilmifltir (Çall›, 2000; Ertu¤rul, 1999; Oral, 2010): • Daha büyük kitlelere eriflim sa¤lamak, • E¤itime yaflam boyu niteli¤ini kazand›rmak, • E¤itimin kalitesini artt›rmak, • Fiziksel uzakl›k boyutunu e¤itim sürecinde ortadan kald›rmak, • E¤itimin maliyetini düflürmek, • E¤itim verilmesi düflünülen hedef kitleye daha h›zl› eriflebilmek, • E¤itim sürecini h›zland›rmak, • Geleneksel s›n›f ortam›n›n yaratabilece¤i psikolojik engelleri ortadan kald›rmak, • Ö¤renenleri ö¤renme sürecinde daha aktif hale getirmek, • Ö¤renme f›rsatlar›n› ve alternatiflerini artt›rmak fleklindedir. Moore ve Kearsley (2005) ise aç›k ve uzaktan ö¤renme sistemlerinin amaçlar›n› kurumsal ve yönetsel boyutta ele alm›flt›r ve “niçin uzaktan e¤itim?” sorusuna cevap vermek için afla¤›da ifade edilen amaçlar› cevap olarak vermifltir. • Ö¤renme f›rsatlar›na eriflimi artt›rmak, • De¤iflen ve geliflen dünyada becerileri güncelleme f›rsat› sa¤lamak, • E¤itsel kaynaklar›n maliyet verimlili¤ini artt›rmak, • Mevcut e¤itsel yap›lar›n niteli¤ini artt›rmak, • E¤itsel sistemlerin kapasitesini artt›rmak, • E¤itimde f›rsat eflitli¤ini sa¤lamak, • E¤itime gereksinimi olan sektörlere e¤itim sa¤lamak, • E¤itime gereksinimi olan önemli hedef kitlelere e¤itim sa¤lamak, • E¤itimin yeni alanlarda kapasitesini artt›rmak, • ‹fl ve özel hayat ile e¤itimin aras›ndaki dengeyi sa¤lamak, • E¤itim deneyimine uluslararas› boyut kazand›rmakt›r. Globalleflme, bilgi toplumu, artan rekabet ortam›, yüksekö¤retime artan ilgi, devlet reformlar›, yeni teknolojiler, sosyal geliflmeler için artan talepler ve artan nüfus art›fl› dünyada yüksekö¤retimi etkileyen bafll›ca dinamiklerdir (Alkan, 2007; Cheng, 2005). Küreselleflme tüm dünyada h›zla büyüdükçe dünyan›n farkl› bölgelerini etkilemektedir (Cheng, 2005). Dünyan›n farkl› bölgeleri ve ülkeleri birbirine ba¤lanmakta; internet, biliflim, iletiflim ve ulafl›m kanallar›yla gittikçe küreselleflmekte ve dünya küresel bir köy halini almaktad›r (Albrow, 1990; Naisbitt ve Aburdence, 1991; Ohmae, 2000).

2. Bölüm - Literatür

Ö¤renme her yerde gerçekleflir ve yaflam boyu sürer. E¤itimin amac› bireyleri yaflam boyu ö¤renmeye ve keflfetmeye haz›rlamakt›r (Mok ve Cheng, 2001). Aç›k ve uzaktan ö¤renmenin amaçlar› nas›l ki kurum ve ö¤renenlerin gereksinimlere ba¤l› olarak de¤iflim göstermiflse aç›k ve uzaktan ö¤renmenin özellikleri de; yaflam boyu e¤itimin önem kazand›¤›, mesafe ve zaman›n anlam›n› yitirdi¤i küresel e¤itim anlay›fl› içinde de¤iflim göstermifltir. Bu de¤iflim sürecinde uzaktan e¤itimin özellikleri Keegan (1998) taraf›ndan küreselleflmeden, teknoloji ve e¤itime kadar birkaç bafll›k alt›nda tan›mlanm›flt›r. • Küreselleflme: Uzaktan e¤itim hizmeti veren kurumlar genel olarak küresel düzeyde e¤itim verebilecek niteli¤e sahip olmal›d›r. • Kiflisellefltirme: Geleneksel e¤itim sisteminin en belirgin özelli¤i ö¤reten ve ö¤renenin yüz yüze iletiflim kurmas›d›r. Bu tip e¤itim genel olarak ö¤rencilerin de¤iflik zeka ve ö¤renme yetenekleri yerine grubun genel seviyesine göre düzenlenmektedir. Bu nedenle geleneksel e¤itim sisteminin sözü edilen engellerini ortadan kald›rabilmek için aç›k ve uzaktan ö¤renme sistemleri bireyin özellikleri ve ihtiyaçlar›na göre flekillendirilebilmelidir. • Özellefltirme: Uzaktan e¤itim sistemi, ö¤reneni s›n›f ortam›ndan alarak bireysel olarak e¤itilebilece¤i bir konuma tafl›r. Bu sistemde, kurumsal ö¤renmenin yerini bireylere göre özellefltirilmifl ö¤renme almal›d›r. • Endüstrileflme: Ekonomik sistemlerdeki arz talep iliflkisine benzer flekilde, insanlar›n artan e¤itim taleplerine h›zl› ve etkin bir flekilde cevap verebilmek için uzaktan e¤itim kurumlar›n›n aç›lmas› kaç›n›lmaz bir durumdur. • Geleneksel e¤itime uygun olmayan ö¤renenlere hizmet verme: Uzaktan e¤itim, dünya çap›nda her y›l milyonlarca birey taraf›ndan tercih edilen bir e¤itim sistemidir. Bunun nedenlerinden biri de geleneksel e¤itim kurumundaki derslere yer/zaman aç›s›ndan kat›lma imkan› bulamayan bireyler için uygun ve esnek bir e¤itim modeli sunabilmesidir. • Hareket kabiliyeti: 1980’li y›llarda, uzak mesafeler aras›nda iletiflimi sa¤lamak amac›yla sabit bilgisayar konferans sistemleri ve iki yönlü video konferans sistemleri kullan›lmakta iken, günümüzde bunlara ilave olarak tafl›nabilir bilgisayarlar ve cep telefonlar› büyük ölçüde bu amaç için kullan›lmaya bafllam›flt›r. • H›zl› geri besleme: Günümüzde uzaktan e¤itim sayesinde ö¤renenler, e-posta ve di¤er biliflim teknolojilerine dayal› iletiflim yöntemleri ile dünyan›n herhangi bir yerinden günün herhangi bir saatinde ödevlerini gönderebilmekte ve bu çal›flmalar›n de¤erlendirme sonuçlar›n› an›nda çevrimiçi olarak alabilmektedir. • Di¤er e¤itim sistemlerine göre daha ekonomik olmas›: Uzaktan e¤itim sistemleri ile bir kaynaktan birçok ö¤renenin faydalanmas› sa¤lanmaktad›r. Bu durum kifli bafl›na düflen maliyeti azaltm›fl ve bunun sonucunda aç›k ve uzaktan e¤itim sistemleri, geleneksel e¤itime göre daha ekonomik bir hal alm›flt›r. • Teknoloji ve e¤itim: Ö¤renenler eflzamanl› veya eflzamans›z olarak sanal ortamlarda iletiflim kurabilmekte ve bu sayede ö¤renenler zaman ve mekan ba¤lam›nda s›n›rlanmadan e¤itim alabilmektedir. Yeni milenyum ile h›zlanan küreselleflme, bilgi ve iletiflim teknolojilerindeki geliflmeler aç›k ve uzaktan ö¤renme sistemlerine olan talebi de artt›rm›flt›r. Aç›k ve uzaktan ö¤renme sistemleri s›n›rlar›n kalkt›¤› Küresel Köy’de (McLuhan, 1962) bilgi ve iletiflim teknolojilerinin de yard›m›yla insanlar›n ö¤renme ihtiyaçlar›n› karfl›layan bir e¤itim sistemi olarak bu yüzy›l e¤itim sisteminde yerini tam olarak alm›flt›r.

13

Uzaktan e¤itimin Özellikleri; • E¤itimde küreselli¤i sa¤lama • Kiflisellefltirme olana¤› yaratma • Özellefltirilmifl ö¤renme sa¤lama • Endüstrileflmeye olanak sa¤lama • Esnek e¤itim modeli sunabilme • Farkl› teknolojiler yard›m›yla hareket kabiliyeti sa¤lama • Ö¤renenlere h›zl› geribildirim sa¤lama • Di¤er e¤itim sistemlerine oranla daha ekonomik olma • Ö¤retme-ö¤renme sürecini an›nda ya da gecikmeli olarak yap›land›rabilmedir.

14

Etkileflimli e-Kitap De¤erlendirme Kriterleri

Aç›k ve Uzaktan Ö¤renmede Fayda ve S›n›rl›l›klar Aç›k ve uzaktan ö¤renme sistemleri, özellikle geleneksel e¤itim sistemine eriflim noktas›nda zorluklar yaflayan ö¤renenler için ö¤renene esnek bir e¤itim yaklafl›m› sunmaktad›r. Aç›k ve uzaktan ö¤renme ifadesi aç›mland›¤›nda, aç›k kavram›n›n ö¤renenlere ö¤renme sürecinde esneklik ve seçme hakk› tan›nmas›n›, uzaktan kavram› ise ö¤renenlerin ö¤renme imkanlar›ndan mekan ve/veya zaman olarak ayr› olduklar›n› vurgulamak için kullan›ld›¤› görülmektedir (Moore ve Kearsley, 2005; Tella, 1997). Esnek bir e¤itim modeli olarak aç›k ve uzaktan ö¤renme sisteminin ö¤renenlere sa¤lad›¤› faydalar flu flekilde s›ralamaktad›r (Evans, 2007; Hatfield, 2004; Hongmei, 2002; ‹flman, 2005; Karaa¤açl›, 2008a; Karaa¤açl›, 2008b; Kaya, 2002; Wheatley ve Greer, 1995; Yurdakul, 2005): • Ö¤reneni ö¤retim sürecinin merkezine almak, • 7/24 ö¤renme kaynaklar›na eriflim f›rsat› sa¤lamak, • Bireysel ve yaflamboyu ö¤renmeyi desteklemek, • Ö¤renme içeri¤inin s›n›rs›z tekrar›n› sa¤lamak, • Teknolojik geliflmelerin daha h›zl› transfer edilebilmesini sa¤lamak, • Çal›flanlar›n e¤itimini gerçeklefltirmek, mesleki bilgi ve becerilerini artt›rmak, • Ö¤renenlere zengin bir e¤itim ortam› sa¤lamak ve böylece ö¤renenlerin ilgi ve ihtiyaçlar› do¤rultusunda e¤itim imkan› sunmak, • Ö¤renene sosyal hayat›n›, çal›flma hayat›n› ve e¤itimini bir arada gerçeklefltirme imkan› sunmak, • ‹nsanlara de¤iflik e¤itim seçenekleri sunmak, • E¤itimde f›rsat eflitli¤ini sa¤lamak, • E¤itim programlar›nda standart sa¤lamak, • Ö¤renme sürecinde bireye sorumluluk kazand›rmak, • E¤itimde maliyeti düflürmek, • E¤itimde niteli¤i artt›rmak, • Ö¤renene serbesti sa¤lamak, • Ö¤renene zengin bir e¤itim ortam› sunmak, • Ö¤renciyi geleneksel ortamda ö¤renim görmeye zorlamamak, • Ba¤›ms›z ve bireysel ö¤renmeyi sa¤lamak, • ‹lk kaynaktan bilgi sa¤lamak, • Uzmanlardan daha fazla kiflinin yararlanmas›n› sa¤lamak, • Baflar›n›n ayn› koflullarda belirlenmesini sa¤lamak, • E¤itimi bir taraftan kitlesellefltirebilirken di¤er taraftan bireysellefltirebilmek, • Ö¤renme yeri ve zaman› aç›s›ndan ö¤renenlere esneklik sa¤lamak. Aç›k ve uzaktan ö¤renme sistemlerinin ö¤renenlere sa¤lad›¤› faydalar›n yan›nda baz› s›n›rl›l›klar› da vard›r. Aç›k ve uzaktan ö¤renme sistemlerinin s›n›rl›l›klar› bu alandaki baz› araflt›rmac›lar taraf›ndan flu flekilde özetlenmifltir (‹flman, 2005; Hatfield, 2004; Kaya, 2002; Karaa¤açl›, 2008a; Karaa¤açl›, 2008b; Yurdakul, 2005): • Ö¤renenlerin sosyalleflme ihtiyaçlar›n› karfl›layamamas›, • Motivasyonu ve otonomlu¤u düflük ö¤renenlerde baflar›n›n sa¤lanamamas›, • ‹htiyaç duyuldu¤unda ö¤renenin an›nda dönüt alamamas›, • Uygulamaya dayal› ö¤renme içeriklerindeki s›n›rl›l›klar, • Yüz yüze e¤itim iliflkilerinin uzaktan e¤itimde kolay sa¤lanamamas›, • Yard›ms›z ve kendi kendine ö¤renme al›flkanl›¤› olmayan ö¤renenlere yeterince yard›m sa¤layamamas›,

15

2. Bölüm - Literatür

• Beceri ve tutuma yönelik davran›fllar›n gerçeklefltirilmesinde etkili olmamas›, • Eriflim olanaklar›na ve iletiflim teknolojilerine ba¤›ml› olmas›. AUÖ sistemlerinin tan›m›, geliflimi, özellikleri ve faydalar› incelendi¤inde ö¤renenlere sa¤lad›¤› ba¤›ms›zl›k dikkat çekmektedir. Bununla beraber AUÖ sistemlerinin tan›m›n›n geliflim sürecinde teknoloji ile eflgüdümlü ilerledi¤i görülmektedir. AUÖ sistemlerinin tan›m›nda teknolojinin sa¤lad›¤› h›zl› iletiflim özelli¤i, ö¤renenlere sa¤lad›¤› özerklik, içeri¤in zenginlefltirilerek farkl› kanallarla sunulmas› dikkat çekmektedir.

KURAMSAL ALTYAPI Aç›k ve uzaktan ö¤renmede sistemin dikkati çeken en önemli özelliklerinden biri esnek bir model çerçevesinde ö¤renenlerin otonomlu¤unu sa¤lamak ve kendi ö¤renme sorumluluklar›n› almalar›na yard›mc› olmakt›r. Bu nedenle aç›k ve uzaktan ö¤renme sürecinde yararlan›lan ö¤retim malzemeleri de bilgi ve iletiflim tekSIRA S‹ZDEkullanarak, nolojilerinin sa¤lad›¤› olanaklar arac›l›¤›yla çoklu iletiflim kanallar›n› ö¤renme sürecindeki ö¤renenin gereksinim ve beklentilerine etkili, verimli ve çekici bir flekilde cevap vermeyi amaçlamaktad›r. Bu bak›fl aç›s›yla D Ü fi Ü Nele E L ‹ Mal›nd›¤›nda aç›k ve uzaktan ö¤renme sistemlerinde yararlan›lan ö¤renme malzemeleri, Ba¤›ms›z Ö¤renme Kuram› ve Medya Zenginli¤i Kuram›n›n belirledi¤i temel ilkelerS O R U le örtüflmektedir. Bu çal›flma etkileflimli e-kitap de¤erlendirme kriterlerinin belirlenmesi kullan›D ‹ Kamac›yla, KAT lan çevrimiçi teknolojiler ba¤lam›nda ortam zenginli¤i kuram› ve ba¤›ms›z ö¤renme kuram› çerçevesinde incelenmifltir. Ancak ileride bu konuda yap›lacak SIRA bilimsel çal›flmalarda S‹ZDE farkl› kuramlar›n etkileri araflt›r›l›p, sorgulanabilir

Ba¤›ms›z Ö¤renme Kuram›

AMAÇLARIMIZ

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

N N

Ba¤›ms›z Ö¤renme Kuram› (Theory of Independent Study), Charles Wedemeyer taraf›ndan 1980’lerde gelifltirilmifltir. Wedemeyer’a (1981) göre ba¤›ms›z çal›flma, K ‹ Tö¤renenlere A P aç›k ve uzaktan ö¤renmenin özünü oluflturmaktad›r. Wedemeyer, ba¤›ms›z çal›flma imkân› sunan ve bu amaçla teknoloji kullan›m›n› gerektiren bir sistem gelifltirmifltir. Bu sistem afla¤›da s›ralanan on temel ifllevi yerine getirebilmeliTELEV‹ZYON dir (Simonson vd., 1999; Wedemeyer, 1981). • Zaman ve mekândan ba¤›ms›z hizmet sunmak, • Ö¤renme sorumlulu¤unun büyük k›sm›n› ö¤renene vermek, • Ö¤retim üyelerine yönetim faaliyetleri yüklememek ve ö¤renmeyi kolaylafl‹NTERNET t›rma ifllevini yerine getirebilmek için çaba harcamalar›n› sa¤lamak, • Ö¤renenlere çeflitli ders, biçim ya da yöntemlerle ö¤renme imkan› sunmak, • Etkilili¤i kan›tlanm›fl bütün ö¤retim ortam› ve yöntemlerini uygun bir flekilde kullanmak, • Ö¤renenlerin en iyi bildi¤i yoldan ö¤renmesine imkân sa¤lamak için ö¤retim ortamlar›n› ve yöntemlerini harmanlayarak kullanmak, • Dersleri sürekli olarak tekrar tasarlamak ve gelifltirmek, • Bireysel farkl›l›klar› göz önünde bulundurmak ve bu farkl›l›klara göre seçenekler sunmak, • Ö¤renen baflar›s›n›, mekan, ö¤renme h›z›, yöntem ya da s›ralama gibi engeller koymadan basit biçimde de¤erlendirmek, • Ö¤renenlerin kendi h›zlar›nda ö¤renmelerine izin vermek.

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

Wedemeyer'e göre aç›k ve uzaktan e¤itimin temeli ö¤renenin ba¤›ms›zl›¤›na ve otonomlu¤una K ‹ T A P dayanmaktad›r. Ö¤renci ba¤›ms›zl›¤›n›n sa¤lanmas›n›n yolu da teknoloji kullan›m›yla TELEV‹ZYON gerçekleflmektedir.

‹NTERNET

16

Etkileflimli e-Kitap De¤erlendirme Kriterleri

Wedemeyer (1981), ba¤›ms›z çal›flma sistemlerinin alt› temel özelli¤i tafl›mas› gerekti¤ini belirtmifltir. Bunlar: • Ö¤renenlerin ve ö¤retenin birbirinden ayr› olmas›, • Ö¤renme ve ö¤retme süreçlerinin, yaz›l› ya da di¤er bir ortamda yürütülmesi, • Ö¤retmenin bireysellefltirilmesi, • Ö¤renmenin, ö¤rencinin aktif olmas›na ba¤lanmas›, • Ö¤renmenin, ö¤rencinin kendi ortam›na uygun hale getirilmesi, • Ö¤rencinin kendi ö¤renme h›z›n› ayarlamas› ve bunun sorumlulu¤unu almas› fleklindedir. Wedemeyer’›n Ba¤›ms›z Çal›flma Kuram› aç›k ve uzaktan ö¤renmede baflar›n›n büyük ölçüde ö¤reten ve ö¤renen aras›ndaki iletiflime ba¤l› oldu¤unu vurgulam›flt›r (Ayd›n, 2011). Wedemeyer’›n Ba¤›ms›z Çal›flma Kuram›n›n yan› s›ra Michael Moore 1970’lerde ayn› ad› tafl›yan bir çal›flma gerçeklefltirmifltir. Moore daha sonra bu çal›flmas›n› etkileflim uzakl›¤› (transactional distance) kavram› ile zenginlefltirmifltir. Günümüzde Moore’un etkileflim uzakl›¤› kuram› yayg›n olarak kullan›lmaktad›r (Ayd›n, 2011). Moore (1997), aç›k ve uzaktan ö¤renmeye dayal› e¤itim programlar›n› s›n›fland›rmaya çal›flm›fl; ö¤renen ile ö¤reten aras›ndaki uzakl›k ve ö¤renen özerkli¤i de¤iflkenlerini bu s›n›flamada temel de¤iflkenler olarak ele alm›flt›r. Moore (1997), uzakl›k kavram›n›n ölçülebilen iki unsurdan olufltu¤unu savunmufltur. Bunlar; ‹ki yönlü iletiflimin (diyalogun) sa¤lanma düzeyi ile bireysel ö¤renenlerin ihtiyaçlar›n›n karfl›lanma düzeyidir. Özerklik boyutunda ise, Moore’a göre (1997), geleneksel e¤itim ortamlar›nda ö¤renme süreci büyük ölçüde ö¤retenin rehberli¤ine dayal› biçimde gerçekleflmektedir. Oysa aç›k ve uzaktan ö¤renmede ö¤renenlerin daha fazla sorumluluk almay› istemesi gerekmektedir. Moore (1997), yüz yüze programlarda ve geleneksel aç›k ve uzaktan ö¤renme programlar›n›n bir bölümünde ö¤renenlerin pasif al›c›, ö¤retenlerin aktif kaynak konumunda oldu¤unu belirtmifltir. Bu çerçevede Moore aç›k ve uzaktan ö¤renme programlar›n› özerk (ö¤renen merkezli) ve özerk olmayan (ö¤reten merkezli) olmak üzere iki grupta s›n›flam›flt›r. Özerkli¤in ne ölçüde sa¤land›¤› ise afla¤›daki ölçütler do¤rultusunda belirlenebilir (Moore, 1997): • Ö¤renme hedeflerinin yerine getirilmesinde ö¤renene sunulan olanaklar (amaçlar›n belirlenmesinde özerklik), • Kaynaklar ve ortam seçimi ile bunlar›n nas›l kullan›laca¤›na iliflkin olanaklar (çal›flma yönteminde özerklik) , • De¤erlendirme yöntem ve ölçütlerinde sa¤lanan olanaklar (de¤erlendirmede özerklik). Moore ve Wedemeyer taraf›ndan ortaya konulan ba¤›ms›z ö¤renme kuram›, AUÖ sistemlerinde bir ö¤retim arac› olarak kullan›lan etkileflimli e-kitaplar›n ö¤renenlere otonomluk ve özerklik sa¤lama; ö¤renenin aktif biçimde kendi ö¤renme h›z›n› ayarlayarak ö¤renme süreçlerini sürdürmeleri ve ö¤reten ile ö¤renme kaynaklar›na ba¤›ml›l›¤›n› azaltarak kendi ö¤renme sorumlulu¤unu almas›na daha fazla olanak sa¤lama durumlar›n› aç›klamaktad›r. Ö¤renenin otonom ve özerk olmas› ise ö¤renme ortam›n›n zenginli¤i ile iliflkilidir. Baflka bir deyiflle ö¤renme sürecinde bilginin al›n›p, da¤›t›lmas› ve de¤erlendirilmesine kadarki süreçte ö¤renene zengin bir içerik sunabilmek için uygun iletiflim kanallar›na gereksinim duyulmaktad›r.

2. Bölüm - Literatür

17

Ortam Zenginli¤i Kuram› Ortam zenginli¤i kuram›na göre (Daft ve Lengel, 1984; Daft ve Lengel, 1986; Daft, Lengel ve Trevino, 1987) ortam›n zenginli¤i; bilginin çeflitli yollardan aktar›labilmesiyle, anl›k geri bildirimlerin sa¤lanabilmesiyle ve ö¤renenlerin ö¤renme ortam›nda var olanlarla yüksek derecede etkileflimde bulunabilmesi ile aç›klanabilmektedir. Ö¤renme sürecinde ö¤renene zengin ortamlar›n sunumu, bireylerin sosyal bulunuflluk alg›s›n› olumlu yönde etkilerken, ö¤renme sürecinde yaflanan iletiflimi de etkili k›lmaktad›r. ‹letiflimin etkilili¤i, mesaja uygun zenginlikte ortam›n seçilmesiyle yak›ndan iliflkilidir. Baflka bir deyiflle ö¤renme ortam›nda zengin iletiflim araçlar›n›n yer almas› az olanlara göre daha etkili bir iletiflim sunmaktad›r (Daft ve Lengel, 1984). Ortam zenginli¤i kuram›na göre zengin iletiflim araçlar› ile beslenen ortamlar, içeri¤in analizinin zor oldu¤u, anlafl›lmas› zor ve karmafl›k yap›lar›n daha kolay anlafl›lmas›na yard›mc› olur. Bununla beraber s›radan veya zay›f iletiflim araçlar› ile beslenen ö¤renme ortamlar› genellikle günlük hayata dair rutin etkinliklerin kullan›lmas›nda uygundur (Suh, 1999). Bu nedenle ö¤renme sürecinde ne kadar etkili bir iletiflim ortam› yaratmak istiyorsak o denli içerik sunumunu zenginlefltirebilecek uygun iletiflim kanallar›na ihtiyaç duyulmaktad›r (Carlson ve Zmud, 1999). Ortam zenginli¤i kuram›n›n temel özellikleri Daft ve Lengel’e göre ( 1984;1998) flöyle s›ralanmaktad›r: • Ayn› anda çoklu bilgiyi alabilme, • H›zl› geri bildirim verebilme, • Kiflisel odak noktas› oluflturabilme, • Do¤al dili kullanabilmedir. Dennis ve Kinney (1998) ortam zenginli¤i kuram›n›n h›zl› geri bildirim ve çoklu ipucu özelli¤ine vurgu yaparken, Lai ve Chang (2010) ise zengin ortam içeri¤inin, özellikle yüksek miktardaki bilginin aktar›ld›¤› iletiflim sürecinde olabilecek belirsizlikleri azaltmada yard›mc› olaca¤›n› ileri sürmektedir. Shepherd ve Martz (2006), uzaktan ö¤renme sistemlerinde zengin ortam içeri¤inin etkili bir flekilde kullan›lmas›n›n iletiflimi artt›rd›¤›n› ve dolay›s›yla ö¤renenlerin tatmin seviyelerinin yüksek oldu¤unu belirtmifllerdir. Ortam zenginli¤i kuram› çerçevesinde tasar›mlanan ö¤retim araçlar› ö¤renme kayna¤› ile iletiflimin artmas›na; ö¤renenin içeri¤e zengin ve çoklu iletiflim kanallar›ndan ulaflabilmesine; iletiflim sürecinde çabuk geri bildirim alabilmesine; içeri¤in ve iletiflim kanallar›n›n zenginli¤inden dolay› ö¤renenin kendine uygun iletiflim fleklini seçerek bireysel ö¤renmesine olanak sa¤lamaktad›r. Bireysel ö¤renmenin rahatl›kla gerçeklefltirilebildi¤i aç›k ve uzaktan ö¤renme sistemlerinde kullan›lacak ö¤retme-ö¤renme malzemelerinin etkili, verimli ve çekici tasar›mlar›n›n yap›labilmesi için zengin iletiflim ortam ve kanallar›yla beslenmesi gerekmektedir.

AÇIK VE UZAKTAN Ö⁄RENME S‹STEMLER‹NDE DERS K‹TAPLARI Aç›k ve uzaktan ö¤renme sistemlerinde bas›l› malzemeden görsel iflitsel malzemeye kadar çok çeflitli ö¤renme malzemesi ve ortam› ifle koflulmaktad›r. Ancak sistemin temel ö¤renme malzemesini bas›l› malzemeler dedi¤imiz ders kitaplar› oluflturmakta, di¤er ortam ve ö¤renme malzemeleri ise bas›l› ders kitaplar›n› desteklemek ve ö¤renmeyi tamamlamak amac›yla kullan›lmaktad›r (Yaflar ve Gültekin, 2002). Aç›k ve uzaktan ö¤renmede ö¤renenlerin birbirinden ve ö¤renme kaynak-

Ortam zenginli¤i kuram›na göre içeri¤in zengin bir flekilde aktar›lmas› iletiflim sürecinin niteli¤ini artt›rmakta ve ö¤renme sürecini olumlu yönde etkilemektedir.

18

Etkileflimli e-Kitap De¤erlendirme Kriterleri

lar›ndan uzak olmas› nedeniyle tüm ö¤renme faaliyetleri haz›rlanan çeflitli ö¤renme malzemeleri arac›l›¤›yla yürütülmektedir. Bu da ancak ders malzemelerinin baflar›l› bir flekilde tasar›mlanmas›yla gerçekleflebilir (Banar, 1996). Aç›k ve uzaktan ö¤renme sistemlerinde kullan›lan kitaplar, ö¤reneni merkeze alan bireysellefltirilmifl ö¤retim yaklafl›m› çerçevesinde tasar›mland›¤›nda etkili olabilirler (Bozkaya, 2002a; Bozkaya, 2002b). Bireysel ö¤renmeye yönelik olarak haz›rlanan ö¤retim malzemeleri ise geleneksel anlamda kitap yaz›m› ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda baz› önemli farkl›l›klar›n söz konusu oldu¤u görülmektedir (Bozkaya, 2002a). Lockwood (1998) taraf›ndan ortaya konulan bu farkl›l›klar›n neler oldu¤u Tablo 2.1’de özet olarak sunulmufltur. Tablo 2.1 Geleneksel kitaplar ve bireysel ö¤renme temelli aç›k ve uzaktan ö¤renme kitaplar›n›n karfl›laflt›rmas› (Lockwood, 1998)

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

Geleneksel ders kitab›

Bireysel ö¤renmeye yönelik ders kitab›

‹lgi çekti¤i düflünülür

‹lgi uyand›r›r

Okuyucu pasiftir.

Okuyucu aktiftir

Ö¤retenin kullan›m›na yönelik haz›rlan›r.

Ö¤renenin kullan›m›na yönelik haz›rlan›r

Genifl bir Pazar için tasar›mlan›r

Bir hedef kitle için tasar›mlan›r

Amaçlar ve hedefler her zaman verilmez

Amaçlar ve hedefler daima verilir

‹çeri¤in aktar›m›nda tek bir yol izlenir

‹çeri¤in aktar›m›nda birden fazla yol izlenir

Uzmanlar için yap›land›r›l›r

Ö¤renenin ihtiyac›na yönelik yap›land›r›l›r

Bireysel de¤erlendirmeyi dikkate almaz

Bireysel de¤erlendirmeyi dikkate al›r

Nadiren özet bilgi sunar

Daima özet bilgi sunar

Ö¤renme güçlü¤ü olan noktalara dikkat

Ö¤renme güçlü¤ü olanlara dikkat çeker

çekmez

SIRA S‹ZDE

Akademik dil kullan›l›r

Anlafl›l›r dil kullan›l›r

Yo¤un bir sayfa düzeni vard›r

Daha rahatlat›c› bir sayfa düzeni vard›r

D Ü fi Ü N E L ‹ M

Okuyucunun görüfllerine çok az yer verir

Ö¤renenin yapt›¤› de¤erlendirmelere yer verir

Çal›flma önerisi sunmaz

Çal›flma önerileri sunar

S O R U

Akademik bir sunumu hedefler

Baflar›l› ö¤renmeyi hedefler

Bireysel ö¤renmeye D ‹ K K A T yönelik ders kitaplar›n›n ö¤renme ve ö¤renen merkezli yap›ya sahip oldu¤una dikkat ediniz.

N N

SIRA S‹ZDE

Teknolojinin h›zla geliflmesi ve yayg›nlaflmas›yla uzaktan ö¤renmenin temel ö¤retme-ö¤renme arac› olan bas›l› kitaplar da say›sallaflt›r›larak dijital kitap olarak kullan›lmaya bafllanm›flt›r (Mutlu, Beyaz Korkut ve Y›lmaz, 2006). Mobil teknolojiAMAÇLARIMIZ lerdeki ve tablet bilgisayarlardaki geliflmeler bas›l› ders malzemelerinin elektronik ortamda da kullan›lmas›n› artt›rm›fl ve dijital kitaplar›n gelifliminin önünü açm›flt›r. K ‹ aç›k T A ve P uzaktan ö¤renmede temel ders malzemesi olarak adland›r›lan Günümüzde ders kitaplar›, bas›l› ve dijital olmak üzere iki flekilde ö¤renciye sunulmaktad›r. TELEV‹ZYON Bas›l› Kitaplar

Bas›l› e¤itim malzemeleri uzaktan ö¤renmenin bafllang›c›ndan beri kullan›lmaktad›r ve uzaktan ö¤renmede kullan›lan di¤er iletiflim yöntemleri için temel oluflturmaktad›r (Hartley, 1995; Holmberg, 1994; Lewis, 1985; Moore ve Kearsley, 2005). ‹NTERNET Bas›l› ders malzemeleri uzaktan ö¤renmenin bafllang›c›ndan beri yararlan›lan temel ö¤retme-ö¤renme malzemesidir. Aç›k ve uzaktan ö¤renmenin tarihsel geliflimi incelendi¤inde, ilk uzaktan verilen derslerin ö¤rencilere mektupla verildi¤i döne-

2. Bölüm - Literatür

min “mektupla ö¤retim” olarak adland›r›ld›¤› bilinmektedir. Mektupla ö¤retimin sonras›nda aç›k ve uzaktan ö¤renmede bas›l› ders malzemesi denilen kitaplar›n bas›m›na bafllan›lm›flt›r. Bas›l› malzemelerle ö¤retim, aç›k ve uzaktan ö¤renim sistemi için özel olarak haz›rlanm›fl içeriklerin yaz›, flekil ve foto¤raf fleklinde bas›l› ö¤retim malzemesi haline getirilip, ö¤renenlere belirli aral›klarla gönderilmesi veya da¤›t›lmas› ile yap›lan ö¤retim olarak ifade edilmektedir. Günümüzde bas›l› ö¤retim malzemeleri genellikle kitap fleklinde düzenlenmektedir. Bas›l› materyaller, ço¤u aç›k ve uzaktan ö¤renim sisteminde temel ö¤renme ve bilgi kayna¤›d›r (Uflun, 2006). Bilgi ve iletiflim teknolojilerindeki geliflmelere ra¤men aç›k ve uzaktan ö¤renmede en çok kullan›lan malzemeler günümüzde hala bas›l› malzemelerdir (Moore ve Kearsley, 2005). Aç›k ve uzaktan ö¤renmede bas›l› ö¤renme malzemelerinin yan› s›ra birçok görsel-iflitsel ö¤retim arac› kullan›lmaktad›r, buna ra¤men sistemdeki temel ö¤renme arac› bas›l› materyallerdir (Bozkaya, 2002a). Ancak, aç›k ve uzaktan ö¤renme sistemlerinde geleneksel sistemin aksine bireylerin özelliklerini dikkate alarak bas›l› malzemeleri tasar›mlamak gerekmektedir (Bozkaya, 2002a: K›l›ç ve Bozkaya, 2008). Bas›l› ö¤renme malzemeleri iyi bir flekilde tasar›mland›¤›nda etkili ö¤renme malzemeleridir. Bas›l› ö¤renme malzemeleri sergiledikleri özellikler göz önüne al›nd›¤›nda birçok avantajl› ve dezavantajl› duruma sahiptir.

Bas›l› Kitaplar›n Özellikleri, Avantajlar› ve Dezavantajlar› Teknolojik geliflmeler aç›k ve uzaktan ö¤renmede ö¤renenin içeri¤e eriflebilmesi için çeflitli araçlar sa¤lam›fl olsa da, bas›l› materyaller aç›k ve uzaktan ö¤renme sistemlerinde hala yayg›n olarak kullan›lmaktad›r. Bas›l› materyallerin bu denli yayg›n kullan›m›, baz› avantajlar› da beraberinde getirmifltir (Hatipo¤lu, 2011). Bas›l› materyallerin avantajlar›n› afla¤›daki flekilde ifade etmek mümkündür (Abram, 2010; K›l›ç ve Seven, 2004; Uflun, 2006; Verduin ve Clark, 1991): • Do¤all›k; bas›l› malzemeler her ortamda ve baflka bir araca gerek kalmadan kullan›labilir. • Ö¤retimsel aç›kl›k; ö¤renenin iyi bir okuyucu olmas› durumunda, bas›l› malzemeler en iyi ö¤retim malzemesidir. • Kullan›m kolayl›¤›; sadece okuma için yeterli ›fl›¤›n sa¤lanmas› ile bas›l› malzemelerin zaman ve mekan s›n›rlamas› olmadan ve baflka bir enerji kayna¤›, dijital kitap okuyucu, bilgisayar gibi ek donan›mlara gerek duymadan kullan›lmas› mümkündür. • Tekrar ve baflvuru kolayl›¤›; ö¤renci gerekli gördü¤ü ya da özel ilgi gerektiren bölümlere dikkat gösterip, bildi¤i bölümleri h›zla geçebilir. • Zaman uygunlu¤u; materyalin haz›rlanmas›nda üreticinin ilk hedefi, teknik özellikleri de¤il içeriktir. Tüm bu avantajlar› nedeniyle bas›l› materyaller halen birçok uzaktan ö¤renme program›nda önemli bir destek materyali olarak kullan›lmaya devam etmektedir. Bas›l› materyallerin yararlar›n›n yan› s›ra baz› s›n›rl›l›klar›n›n da oldu¤u görülmüfltür. Bas›l› materyallerin s›n›rl›l›klar›n› afla¤›daki gibi ifade etmek mümkündür (Bozkaya, 2002b; Uflun, 2006; Verduin ve Clark, 1991): • Gerçe¤in k›s›tl› görüntüsü; bas›l› ö¤renme malzemelerinin içeri¤inin aktar›m› kelimelere ba¤l› olup, gerçek hayattaki olaylar›n sözel ifade flekilleridir. Bas›l› materyallerde art arda gelen resim ve foto¤raf kullan›m› d›fl›nda hareket oluflturmak mümkün de¤ildir. Bas›l› materyaller ile verilen dersleri baflar›yla tamamlamak için, ö¤renci motivasyonunun yüksek olmas› gerekmektedir. Bu da çok iyi bir ö¤retim tasar›m› ile sa¤lanabilmektedir.

19

20

Etkileflimli e-Kitap De¤erlendirme Kriterleri

• Karfl›l›kl› etkileflim ve dönütler; pasif ve s›n›rl› etkileflim düzeyine sahiptirler. Ö¤renme sürecinde h›zl› dönüt vermeye olanak tan›mamaktad›r. • Okuma yetene¤ine ba¤l›l›k; okuma yeteneklerindeki eksiklik, ö¤retimsel yönden en iyi bas›l› ö¤retim materyalinin bile baflar›l› olmamas›na yol açmaktad›r.

Dijital Kitaplar

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

Bas›l› kitaplar 16. yy.’da Gutenberg’in matbaay› bulmas›yla ortaya ç›km›flt›r. Yüzy›llar boyunca bas›l› kitaplar geleneksel ve uzaktan ö¤renme sistemlerinde birincil kaynak olarak kullan›lm›flt›r. E-kitap kavram› ilk olarak 1968 y›l›nda Alan Kay taraf›ndan mobil ö¤renme platformu olan Dynabook’un tan›t›m›nda kullan›lm›flt›r (Ryan, 1991). 1971 y›l›nda Michael Hart isimli baflar›l› bir giriflimcinin önemli bas›l› eserlerin elektronik sürümlerini herkesin kullanabilmesi için bafllatt›¤› Gutenberg Projesi (Project Gutenberg) elektronik kitaplar için bir dönüm noktas›d›r (Hart,1992; Nikam ve Rai, 2009). Hart’›n düz metin format›nda elektronik ortama aktard›¤› Amerikan Özgürlük bildirgesi ilk e-kitapt›r (Hart,1992). Gutenberg projesi ile ilk ekitap ortaya ç›km›fl ve bir anlamda dijital kütüphanecilikte bafllam›flt›r. 1987 y›l›nda ilk hypertext format›nda ortaya ç›kan Afternoon isimli e-kitap dijital kitaplar›n gelifliminde bir di¤er önemli geliflmedir. 1990 y›l›nda Tim Berners-Lee’nin Web’i icat etmesi ve 1993 y›l›nda ilk taray›c› Mosaic’i yay›nlamas›, internetin yayg›n biçimde kullan›lmaya bafllamas›na neden olmufltur. 1992 y›l›nda ‹sveçlilerin yürüttü¤ü Runeberg Projesi ve 1994 y›l›nda Almanlar›n bafllatt›¤› Gutenberg-DE Projesi ile dijital kütüphanecilik çal›flmalar› h›z kazanm›flt›r. 1995 y›l›nda Amazon flirketi ilk büyük online kitapç› olarak ortaya ç›km›fl ve bunu 1997 y›l›nda Barnes & Nobles flirketi takip etmifltir. 1998 y›l›nda akademik içeri¤e sahip kütüphaneler ve halk kütüphaneleri internet teknolojisini kütüphanecilik sistemine uyarlam›fl ve Web üzerinden okuyuculara ulaflmaya bafllam›flt›r (Lebert, 2009). 1990’l› y›llar ise e-kitaplar›n gelifliminin büyük ivme kazand›¤› zamanlard›r (Armstong, 2008). Acrobat eBook Reader 2001 y›l›nda gelifltirilmifl yeni versiyonu ile yay›nlanm›fl ve kendisine uygun bir platform bulan e-kitaplar h›zla kullan›lmaya bafllanm›flt›r. Zaman içerisinde e-kitap ve Acrobat eBook Reader ifadeleri o kadar bütünleflmifltir ki 2000’li y›llar›n bafl›nda e-kitaplar için PDF (Portable Document Format) kitaplar teriminin kullan›lmas› al›flageldik bir durum olmufltur. E-kitap kullan›m oran›n›n ve e-kitaplara karfl› ilginin artmas› ile kitap okuyucular (e-book reader) üretilmeye bafllanm›fl ve e-kitap okumaya destek veren araçlar h›zla artm›flt›r. Özellikle 2000’li y›llardan sonra h›zla geliflmeye bafllayan e-kitaplar ve e-kitap sektörü geliflim ve büyüme h›z›ndan ivme kaybetmeden günümüze kadar gelmeyi baflarm›flt›r (Lebert, 2009). 2001 y›l›nda telif haklar› konusundaki çal›flmalar; 2007 y›l›nda ePub format›n›n uluslararas› standart olarak kabul edilmesi; 2010 y›l›nda Google Books, SIRA S‹ZDE iPad ile gelen iBooks yaz›l›m›, Adobe firmas›n›n etkileflimli e-kitap haz›rlamaya olanak sa¤layan CS5 standartlar› ile gelen Adobe Digital Publishing Suite; 2012 y›l›nda ortaya D Ü fiç›kan Ü N E L ‹ MPDF 2.0 format› ve Apple iBooks Author ve Adobe Digital Publishing Suite yaz›l›mlar› dijital kitaplar›n evriminin di¤er önemli halkalar› ve s›çrama noktalar›d›r. Farkl› formatlarda dijital kitaplar›n tarihsel geliflimi fiekil 2.3’te k›S O R U saca aç›klanm›flt›r. Dijital kitap Dtürlerinin bilgi ve iletiflim teknolojilerine dayal› olarak nas›l geliflim göster‹KKAT di¤ine dikkat ediniz.

N N

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

21

2. Bölüm - Literatür

fiekil 2.3 Dijital kitaplar›n evrimi ve dijital kitaplar› etkileyen önemli olaylar

2010

2012: Apple iBooks Author 2012: PDF 2.0 2010: Google Books 2010: Adobe CS5 ve DPS 2010: iPad ve iBooks

2009: Sony The Reader Pocket, Amazon Kindle ve Barnes 2000

Nobles Nook Kitap Okuma Araçlar› 2008: Iphone ‹çin e-Kitap 2007: Amazon Kindle 2007: ePub, e-kitap Standart Format› Oldu 2004: Google Books Library Project 2004: Sony Libre ve e-ink Teknolojisi 2002: Random House ve HarperCollins Dijital Kitap Sat›fl›na Baflad›lar 2001: Copyright, Copyleft ve Creative Commons

1998: The Rocket-‹lk e-kitap Okuma Arac› 1998: Dijital Kütüphaneler 1990

1998: E-ink fiirketi Kuruldu 1997: Barnes & Nobles 1996: PDF 1.2 1995: Amazon Çevrimiçi Kitap Sat›fl›na Bafllar 1994: Gutenberg-DE 1993: PDF 1.0 1993: ‹lk Taray›c› “Mosaic” 1992: Runeberg Projesi 1990: Web ‹cat Edildi

1980

1970

1987: ‹lk Hypertext Roman: “Afternoon”

1971: ‹lk e-kitap: Amerikan Özgürlük Bildirgesi 1971: Gutenberg Projesi

22

Etkileflimli e-Kitap De¤erlendirme Kriterleri

e-Kitap E-Kitap: Dijital ortamda do¤an veya geleneksel kitaplar›n elektronik formatlara dönüfltürülmesiyle oluflan ve bir elektronik araç arac›l›¤›yla kullan›labilen say›sal kitaplard›r

E-kitaplar ilk olarak dijital yal›n metin format›nda ortaya ç›km›flt›r (Armstrong, 2008). 1993 y›l›nda PDF 1.0 sürümü ile e-kitaplar içeriklerinde metin ve görselleri de bar›nd›rmaya bafllam›flt›r. 1996 y›l›nda PDF 2.0 sürümünün yay›nlanmas›yla ekitaplar, içeri¤in daha fazla zenginleflti¤i bir formata dönüflmüfltür. PDF yeni sürümlerle içeri¤e farkl› ortam bileflenlerinin eklenebilmesine izin vermifl ve 2000’li y›llardan sonra daha fazla etkileflim sa¤layan daha zengin içeri¤i destekleyen PDF ve di¤er dijital kitap formatlar› yayg›n bir biçimde kullan›lmaya bafllanm›flt›r (Lebert, 2009). De¤iflen ve geliflen teknoloji birçok alanda geliflmelere yol açm›fl ve birçok uygulama ve disiplin kendisini bu sürece uyarlamak zorunda kalm›flt›r. Dijital kitaplar da bu süreci takip etmifl ve dijital ortamlarda var olabilmek için teknolojik de¤iflim sürecine kendisini adapte etmifltir (Soules, 2008). Sürekli olarak geliflen teknolojilerin ortaya ç›kmas›, zengin ve etkileflimli içeri¤in e-kitaplara eklenmesine olanak veren dijital kodlama dillerindeki geliflmeler ile e-kitaplar bu de¤iflim sürecinde kendini yenilemifl ve e-kitap tan›m› sürekli kendini güncellemifltir (Bozkurt ve Bozkaya, 2013). Bas›l› kitaplar, içeri¤in ka¤›tlara bas›ld›¤›, içeri¤in yaz› ve/veya resimden olufltu¤u etkileflimin ve iletiflimin okuyucu ile düflük seviyede oldu¤u materyallerdir. Ekitaplar ise günümüze kadar farkl› biçimlerde tan›mlanm›flt›r (Abbot ve Kelly, 2004; Önder, 2010b; Öngöz, 2011; Zivkovic, 2008) ve bu konuda bir kavram kargaflas› hala yaflanmaktad›r (Armstrong, 2008; Hawkins, 2010; Önder, 2010b). Hawkins (2000), e-kitaplar› “okuyucular›n kitap içeri¤ine elektronik ortamda eriflim imkân› sunan kitaplard›r” fleklinde tan›mlam›flt›r. Rao (2003) ise e-kitaplar› “dijital formdaki metin, dijital forma dönüfltürülmüfl kitap, dijital okuma materyali, bilgisayar dosyas› format›nda bir kitap, kelime ve imajlar›n masaüstü bilgisayar veya tafl›nabilir bilgisayar, tafl›nabilir bir cihaz ya da e-kitap okumak için tasar›mlanm›fl bir araçta dijital dosya format›nda gösterildi¤i kitaplard›r” fleklinde çok katmanl› bir tan›m yapm›flt›r. Vassiliou ve Rowley (2008) e-kitab› “geleneksel kitaplar›n özelliklerini tafl›yan dijital nesneler” olarak tan›mlam›flt›r. Önder (2010b; 2013a) e-kitaplar› “bir ya da birkaç bas›l› kitab›n say›sallaflt›r›lmas›yla elde edilen ya da bütünüyle elektronik ortamda üretilen bir içeri¤in, bir masaüstü bilgisayar, ekran› bulunan herhangi bir elde tafl›nabilir ayg›t veya özel tasar›mlanm›fl bir elektronik kitap okuyucu donan›mda görüntülenebilir, eriflilebilir, yay›nlanabilir flekilde bulunan ve kullan›lan yaz›l›mla sa¤lanan zengin metin özellikleri ile (kitap ayrac› ekleme, metin iflaretleme, not alma gibi) geleneksel okuma s›ras›nda yap›lan ifllevlerin de gerçeklefltirilebildi¤i elektronik biçim” fleklinde tan›mlam›flt›r. Bozkurt ve Bozkaya (2013) ise e-kitaplar› “dijital ortamda do¤an veya geleneksel kitaplar›n elektronik formatlara dönüfltürülmesiyle oluflan ve bir elektronik araç arac›l›¤›yla kullan›labilen say›sal kitaplard›r” fleklinde tan›mlam›fllard›r.

Etkileflimli e-kitap Günlük hayatta etkileflim iki veya daha fazla kifli ve/veya nesnenin birbirleriyle iletiflime geçmesi ve bunun sonucunda bir tepkinin oluflmas› olarak tan›mlanmaktad›r. E¤itim sürecinde ise etkileflimin ö¤renen ile ö¤reten ve di¤er ö¤renme kaynaklar› aras›nda oldu¤u söylenebilir. E¤itim sürecinde ortaya ç›kan etkileflimin ö¤renenlerin ö¤renme sürecine katk› sa¤lad›¤›, etkileflimin ortaya ç›kt›¤› durumlarda

23

2. Bölüm - Literatür

ö¤renenlerin ö¤renme sürecinde daha baflar›l› olduklar› ve ö¤renme sürecine karfl› olumlu tutum gelifltirdikleri ifade edilmifltir (Garrison, 1990). Etkileflimli e-kitaplarda etkileflimin gerçekleflme düzeyleri farkl›d›r. Dijital bir nesne olan etkileflimli e-kitaplar için iki türlü etkileflim boyutu söz konusudur. Bunlar kullan›c›n›n ö¤renme boyutunda içerik ve etkileflim tasar›m›, teknoloji boyutunda ise arayüz ve okuma arac› ile gerçeklefltirdi¤i etkileflimdir. Dijital kitaplar›n “etkileflimli e-kitap” olarak nitelendirilebilmesi için öncelikle içerik ve arayüz boyutlar›nda üst düzey etkileflimi sa¤lamas› gerekti¤i düflünülmektedir. Ayr›ca etkileflimli e-kitaplar›n kulland›¤› teknoloji ve arayüz aç›s›ndan kullan›c›n›n aktif oldu¤u ve bu do¤rultuda etkileflimli e-kitab›n kapsam›n›n elverdi¤i ölçüde yap›land›r›lmas› ve tasar›mlanmas› gerekti¤i ifade edilmifltir (Bozkurt ve Bozkaya, 2013). 1984 y›l›ndan beri yap›lan yenilikçi fikirlerin tan›t›ld›¤› teknoloji ve tasar›m alan›nda yap›lan konuflmalarla küresel e¤ilimlere yön veren TED (Technology, Entertainment and Design) konuflmalar›nda Matas (2011) “Our Choice” isimli etkileflimli e-kitab› tan›tm›flt›r. Üst düzey etkileflime sahip ilk örneklerden olan bu dijital kitab›n dikkat çeken baz› özellikleri flu flekildedir: • Etkileflim birden fazla kanal ile gerçekleflir. • Etkileflim, kullan›c›-dijital kitap ve dijital kitap-çevre aras›ndad›r. • Etkileflimli e-kitab› oluflturan unsurlar kendi aras›nda da etkileflim halindedir. • Etkileflim ayn› anda birçok bileflen aras›nda eflzamanl› olarak gerçekleflir. Etkileflimli e-kitap, Itzkovitch (2012) taraf›ndan dokunmatik ekranlar (touch screen) için tasar›mlanm›fl; kullan›c›n›n içerikle görüntü, ses ve dokunma ile etkileflime geçti¤i uygulamalar olarak tan›mlanm›flt›r. Etkileflimli e-kitaplar incelendi¤inde sadece kullan›c› taraf›ndan oluflturulan tek yönlü ve s›n›rl› bir etkileflimden de¤il, etkileflimli e-kitap ve kullan›c› ve baflka unsurlar aras›nda oluflan çok yönlü ve zengin bir etkileflimin gerçekleflti¤i görülmektedir (Bozkurt ve Bozkaya, 2013). Geleneksel bas›l› kitaplar, e-kitaplar ve etkileflimli e-kitaplar›n iletiflim ve etkileflim düzeyleri fiekil 2.4’te gösterilmifltir.

Etkileflimli e-kitap: Metin, imaj, görüntü, ses, animasyon, üç boyutlu (3B) nesneler veya di¤er çoklu ortam unsurlar›n›n kullanarak içeri¤in zenginlefltirildi¤i, kullan›c› ve dijital kitab›n karfl›l›kl› olarak çok kanall› ve üst düzey etkileflime geçebildi¤i, dijital kitab› oluflturan ö¤elerin kendi aralar›nda ve çevresi ile iletifliminin yan› s›ra di¤er kullan›c›larla etkileflim halinde olabildi¤i, birçok iletiflim kanal›n›n bir arada kullan›labildi¤i dijital kitaplard›r. Our Choice

fiekil 2.4 Geleneksel Kitaplar

Geleneksel Kitaplar

E-kitaplar

Kullan›c›

E-kitaplar

Etkileflim

Kullan›c› Etkileflim

Etkileflimli e-kitaplar

Etkileflim Etkileflimli e-kitap

Çevre + Web

Di¤er Kullan›c›lar

Kullan›c›

Geleneksel kitaplar, e-kitaplar ve etkileflimli e-kitaplar›n kullan›c› ile etkileflim düzeyi (Bozkurt ve Bozkaya, 2013).

SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M

D Ü fi Ü N E L ‹ M

24

Etkileflimli e-Kitap De¤erlendirme Kriterleri

S O R U

S O R U

fiekil 2.4 incelendi¤inde, bas›l› kitaplar›n tek yönlü; e-kitaplar›n iki yönlü ve etkileflimli D‹KKAT e-kitaplar›n çok yönlü etkileflime olanak tan›d›¤›na dikkat ediniz.

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

N N

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

SIRA S‹ZDE

Bozkurt ve Bozkaya (2013) etkileflimli e-kitaplar›, “kullan›c› ve dijital kitab›n karfl›l›kl› olarak üst düzey etkileflime geçebildikleri, dijital kitab› oluflturan ö¤elerin kendi aralar›nda ve çevresi ile iletifliminin yan› s›ra di¤er kullan›c›larla etkileflim AMAÇLARIMIZ halinde olabildi¤i, birçok iletiflim kanal›n›n bir arada kullan›labildi¤i dijital kitaplard›r” fleklinde tan›mlam›flt›r. K ‹ T A P

Etkileflimli e-kitap içerisinde yer alan görsel, iflitsel, etkileflimli ve sosyal unsurlar içeri¤in bilgi hacmini artt›rmakta ve kullan›c›lara geleneksel okumadan farkl› T E deneyimi L E V ‹ Z Y O N sa¤lamaktad›r (Johnson, Smith, Willis, Levine ve Haywood, bir okuma 2011). Geleneksel kitaplar› insanlar okuyarak anlamaya çal›fl›rlar ve iletiflim süreci genellikle tek yönlüdür. Geleneksel kitaplar›n kullan›m›nda okuyucular aktif, kitap ise pasif konumdad›r. E-kitaplar› insanlar okuyarak ve zengin içerik deste¤iyle an‹NTERNET lamaya çal›fl›rlar. Kullan›c›lar aktif durumdad›r ve e-kitab›n ö¤renme sürecini kolaylaflt›racak içerik deste¤i vard›r. Etkileflimli e-kitaplar ise içeri¤i kullan›c›ya aktarmaya çal›fl›r, yönlendirir ve gerekti¤inde yard›mc› olur. Etkileflimli e-kitaplar›n kullan›m sürecinde hem kitap hem de kullan›c› aktif durumdad›r ve karfl›l›kl› zengin bir iletiflim süreci vard›r (Bozkurt ve Bozkaya, 2013).

Etkileflim Tasar›m›

Etkileflim tasar›m›, etkileflimli dijital ürünlerin, çevrelerin, sistemlerin ve hizmetlerin tasar›mlanmas› süreci olarak tan›mlan›r.

Günümüzde etkileflim tasar›m›n›n ne oldu¤una ve do¤as›na yönelik giderek artan bir ilgi vard›r (Zimmerman, Forlizzi ve Evenson, 2007; Löwgren ve Stolterman, 2004; Fallman, 2003) ve geliflen yeni teknolojilerle e¤itim sürecine de etkileflim tasar›m› uyarlanmaya bafllanm›flt›r (Kimpell, 2009). Etkileflim tasar›m›, heterojen yap›da disiplinler aras› bir alan olup (Stuedahl vd., 2010), günümüzde insan-bilgisayar etkileflimini tan›mlamak için kullan›lmaktad›r (Stolterman, 2008). Etkileflim tasar›m›nda insan-bilgisayar etkileflimi “IxD” fleklinde k›salt›lmaktad›r ve “insanlar›n kullanmas› için dijital nesneleri flekillendirmek” anlam›nda kullan›lmaktad›r (Jonas, 2006). Bu tan›mda ifade edilen bilgisayar terimi dijital teknolojileri ve bu teknolojilerinin üretilmesi sonucu ortaya ç›kan ürün, çevre ve hizmetleri kapsayan bir ifadedir. Genifl bir bak›fl aç›s›yla ele ald›¤›m›zda etkileflim tasar›m› “hem dijital hem de etkileflimli olan her fleyin tasar›m›d›r” (Moggridge, 2007). Benzer bir tan›mda etkileflim tasar›m›, “etkileflimli dijital ürünlerin, çevrelerin, sistemlerin ve hizmetlerin tasar›mlanmas›” anlam›nda kullan›lmaktad›r (Alan, Robert ve Dave, 2007). Etkileflim tasar›m›, “insan ve dijital teknolojiler aras›nda yarat›c›l›¤a dayanan ve yenilikçi düflüncelerden beslenen kaliteli iletiflimi sa¤lama ve etkileflimi tasar›mlama sürecidir” fleklinde genel bir tan›mlama yapabiliriz. Etkileflim tasar›m› bir sistem yaklafl›m›d›r. Etkileflim sa¤lanan tüm unsurlar›n amaçl› bir hedef do¤rultusunda yap›land›r›lmas› ad›mlar›n› alt ve üst sistemleri sürece dahil ederek yap›land›rma sürecidir. Smith (2007), bir sistemin onu kullanan insanlar sürece dahil edilmeden tamamlanamayaca¤›n›, dolay›s›yla etkileflim tasar›m›n› yaparken tasar›mlanan sistemi kullanan kitleye göre tasar›m yap›lmas›n›n önemini vurgulamaktad›r. Smith (2007), biliflim tabanl› bir sistem tasar›mlarken sadece nas›l göründü¤üyle de¤il, nas›l davranaca¤›na yönelik tasar›m yap›lmas› gereklili¤ine de¤inmifl; etkileflim tasar›mc›s›n›n sahip olmas› gereken becerinin, insanlar›n ve sistemin nas›l etkileflime geçece¤inin “kalitesini” tasar›mlamak oldu¤u-

SIRA S‹ZDE

SIRA S‹ZDE

25

2. Bölüm - Literatür

D Ü fi Ü N E L ‹ M

nu, ancak kalitenin tasar›mlanan ba¤lama uygun olmas› gerekti¤ini ifade etmifltir. Saffer, (2010) etkileflim tasar›m›n›n sadece bir uygulama de¤il, tasar›m sürecini de S O R U içeren sanatsal bir alan oldu¤unu ifade etmektedir. D ‹ K K A Ttüm unsurlar› Etkileflim tasar›m› bir sistem tasar›m› yaklafl›m›d›r ve tasar›m› ilgilendiren ilgilendirmektedir.

SIRA S‹ZDE

N N

Etkileflim tasar›m›n›n 5 boyutu vard›r. Bu boyutlardan ilk dördü Smith (2007), sonuncusu ise Silver (2007) taraf›ndan ortaya konmufltur. AMAÇLARIMIZ 1. Dil (Words): ‹nsanlar›n etkileflime geçmek için kulland›klar› etkileflim, yani iletiflim boyutudur. 2. Görsel Temsilciler (Visual Representations): Kullan›c›lar›n ara yüzde etkileK ‹ T A P flime geçtikleri görsel temsilcilerdir. Orijinal tan›m›nda “görsel temsilciler” ifadesi kullan›lmas›na karfl›n günümüzde yeni teknolojiler, hareket ve ses gibi farkl› iletiflim flekilleri ile etkileflime geçebilecek flekilde tasar›mlanmakTELEV‹ZYON tad›r. 3. Fiziksel nesneler veya mekanlar (Physical objects or space): ‹nsanlar›n etkileflimde bulunduklar› nesne ve ortamd›r. ‹ N T E R Nzaman› ET 4. Zaman (Time): Kullan›c›lar›n arayüzde etkileflime geçtikleri tan›mlar. Örne¤in içerik bir ses veya video dosyas›nda zaman ba¤lam›nda de¤iflir, etkileflime geçer. 5. Davran›fl (Behaviour): Kullan›c›lar›n arayüze karfl› verdikleri tepkinin sonucu oluflan davran›fl› ifade eder. Etkileflimin kalitesini, kullan›c›n›n deneyimi ve tatmin olma düzeyi belirler. Bir etkileflim sürecinde davran›fl›n özünü genellikle karfl›l›kl› diyalog oluflturur ve tasar›mc›lar›n ço¤u dikkatini bu noktaya odaklar. Ancak etkileflimin kalitesinin art›r›labilmesi için etkileflim tasar›mc›lar›n›n iki ve üç boyutlu görsel ve uzamsal bilgiye de sahip olmalar› gerekmektedir (Silver, 2007). Tasar›m, aç›k bilginin yan› s›ra örtük bilgiyi (Polanyi, 1962) de kullanmay› gerektiren bir süreçtir. Tasar›mc›lar, aç›k ve örtük bilginin kullan›ld›¤› bilifl düzeyinde düflünürler. Aç›k bilgi, bir buzda¤›n›n görünen yüzeyi gibidir. Buzda¤›n›n görünen k›sm› su seviyesindedir ve tasar›mc› sadece su seviyesinde yani aç›k bilginin yer ald›¤› bilinç düzeyinde tasar›m yaparsa bilgisinin sadece s›n›rl› bir k›sm›n› kullanmak durumunda kal›r. Ancak tasar›mc› sadece aç›k bilgiyi kullanarak buzda¤›n›n görünen k›sm›n› de¤il, suyun alt›nda görünmeyen k›sm›n› da sürece katmal›, yani tüm kütleyi de¤erlendirmek zorundad›r. Bunu yapmak içinse su seviyesinin alt›na inmek yani bilinçalt›na inerek örtük bilginin a盤a ç›kmas›na izin vermek gerekmektedir (Moggridge, 2007). Tasar›m süreci “bilginin yaratt›¤› etkileflim” d›fl›nda etkileflimle ilgili di¤er iki varsay›ma dayanmaktad›r (Fischer ve Coutellier, 2005). Bu varsay›mlar “Nesne ve kullan›c› aras›ndaki etkileflim” ve “nesne ve di¤er fiziksel unsurlar aras›ndaki etkileflim” fleklindedir. Bununla beraber günümüz dijital nesneleri oluflturan unsurlar kendi aralar›nda etkileflime sahiptir. Bu giderek semantik yap›ya bürünen dijital nesnelerle ortaya ç›kan bir özelliktir. Baflka bir deyiflle Fischer ve Coutellier (2005) taraf›ndan aç›klanan etkileflim varsay›mlar›ndan sonuncusunun kapsam›na “dijital nesneyi oluflturan unsurlar›n kendi aras›ndaki etkileflim” de eklenebilir.

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

26

Etkileflimli e-Kitap De¤erlendirme Kriterleri

Bu ba¤lamda üç çeflit etkileflim modelinden bahsedilebilir (Fischer ve Coutellier, 2005). Bunlar: • Biliflsel etkileflim, SIRA S‹ZDE • Alg›sal etkileflim, • Fiziksel etkileflim fleklindedir. Etkileflimli üç etkileflim modelini de kapsayan dijital nesnelerdir. DoD Ü fi Üe-kitaplar, NEL‹M lay›s›yla etkileflimli e-kitap tasar›m›nda bu unsurlara dikkat edilmeli, tasar›m›n ba¤lam›na ve hedeflenen amaçlar›na göre ihtiyaç duyulan etkileflim düzeyi sa¤lanmaS O R U l›d›r.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D ‹ K K A T birden fazla boyutta gerçekleflti¤ine dikkat ediniz. Etkileflim sürecinin

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

Etkileflim SIRA Düzeyleri S‹ZDE

N N

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

Tablo 2.2 Etkileflim düzeyleri ve ö¤renenlerin eylemleri

Dijital kitap türleri incelendi¤inde dijital kitaplar için yap›lan tan›mlar›n, sunduklar› etkileflim düzeyi ile ilgili oldu¤u görülmektedir. Etkileflimli e-kitaplar› tan›mlama AMAÇLARIMIZ ve s›n›fland›rma aflamalar›nda sundu¤u etkileflim düzeyinin belirlenmesi önemlidir. Bu ba¤lamda etkileflimli e-kitaplar› e-kitap ve z-kitaplardan ay›ran en büyük özellik kullan›c›lara sa¤lad›klar› etkileflim düzeyidir (Bozkurt ve Bozkaya, 2013). K ‹ T(Department A P DOD ICW of Defense-Interactive Courseware) modeli y›llarca süren çal›flmalar›n sonucunda gelifltirilmifl bir etkileflimli ö¤retim modelidir. IMI (Interactive Multimedia Instruction) olarak bilinen bu çal›flmalar özellikle Amerikan T E L E V ‹ Z Y Oteknoloji N Ordusu taraf›ndan ve bilgisayar tabanl› çoklu ortam ö¤elerinin askeri e¤itimde kullan›lmas› için gelifltirilmifl bir ö¤retim fleklidir. Bu model etkileflimi, karfl›l›kl› oluflan etki-tepki iliflkisinin do¤rudan ve sürekli oldu¤u iliflki biçiminde tan›mlamaktad›r.‹ N Etkileflimin düzeyi, ö¤renenin ö¤renme sürecine kat›l›m göstermesini TERNET sa¤lar (Straus, Shanley, Burns, Waite ve Crowley, 2009). ICW ve IMI etkileflimli dijital nesnelerin ö¤retimde kullan›lmas›nda dört düzey etkileflimden bahsetmektedir (Campbell, Cantrell, Generalao, Sawyer ve Takitch, 2006; Codone, 2001; DoD, 1999; Schone, 2007). Bu etkileflim düzeyleri Tablo 2.2’de gösterilmifltir. Düzey 1: Pasif kat›l›m

Ö¤renen yaln›zca bilginin al›c›s› konumundad›r.

Düzey 2: S›n›rl› kat›l›m

Ö¤renen ö¤retim ipuçlar›na basit tepkilerde bulunur.

Düzey 3: Karmafl›k kat›l›m

Ö¤renen ö¤retim ipuçlar› karfl›s›nda farkl› teknikleri kullanarak birçok tepkide bulunur.

Düzey 4: Gerçek zamanl› kat›l›m

Ö¤renen gerçek hayata benzerbir flekilde farkl› ö¤retim ipuçlar› karfl›s›nda ö¤retim sürecinde do¤rudan ve gerçek zamanl› kat›l›m gösterir.

• Düzey 1: En düflük etkileflim düzeyidir ve bilgiyi tan›maya yönelik do¤rusal yönde bir ilerleme vard›r. Bu düzey genellikle yeni bir bilginin veya kavram›n ilk defa anlat›lmas› için kullan›l›r. Kullan›c›n›n içerik üzerinde neredeyse hiç kontrolü yoktur. Arayüz genellikle navigasyon için kullan›lan temel unsurlara sahiptir. ‹çerik ise genellikle metin ve dura¤an görsellerden oluflur.

27

2. Bölüm - Literatür

• Düzey 2: Bilginin bellekten geri ça¤r›lmas›n›n gerekti¤i bir düzeydir. Kullan›c›n›n s›n›rl› düzeyde kontrol yetkisi vard›r. Genellikle karmafl›k olmayan yap›lar›n ö¤retilmesine, daha önce ö¤renilen bilgilerin tekrar edilmesine veya uygulanmas›na yönelik etkinlikleri içerir. Kullan›c›n›n hata yapmas›na olanak tan›yan ve do¤ru yönde ilerlemesi için dönüt veren senaryo tabanl› bir ilerleme vard›r. ‹çerik ço¤u zaman metin ve dura¤an görsellerin yan›nda ses dosyalar› ve dinamik görsellerden oluflur. • Düzey 3: Birinci ve ikinci düzeye göre daha ileri düzey bilgiyle etkileflime geçmeyi gerektiren modelleme yap›s›na sahiptir. De¤iflik iletiflim kanallar› arac›l›¤›yla kullan›c›ya daha fazla kontrol yetkisi sa¤lan›r. Ö¤renilen bilginin transfer edilmesini gerektiren bir yap› vard›r. Sözel (bas›l›, sesli) ve görsel (dura¤an, hareketli) ö¤elerin ayr› ayr›, ayn› anda veya farkl› kombinasyonlar ile sunulabildi¤i bir içerik yap›s›na sahiptir. Kullan›c›n›n içerik içerisinde ilerlemesinde farkl› alternatifler sunulur ve kullan›c›ya yapt›¤› ifllemler için an›nda dönüt verilir. Emülasyonlar ve simülasyonlar bu düzeyde sunulan içeri¤in bir parças›d›r ancak tamam›yla ba¤›ms›z bir senaryoya sahip de¤ildirler. ‹çerik üst düzey grafiklere ve etkileflim unsurlar›na sahiptir. • Düzey 4: Bu düzeyde yo¤un miktarda bilginin daha önceki düzeylere göre daha yo¤un ve daha fazla s›kl›kta bellekten ça¤r›lmas›na ihtiyaç vard›r ve SIRA S‹ZDE kullan›c›n içerik üzerindeki yetkisi di¤er düzeylere göre daha fazlad›r. An›nda tepki verilece¤i, her türlü birincil ve ikincil görevin analiz edildi¤i, gerçek zamanl› sunum mevcuttur. ‹çerik üst düzey yeterlilik D Ü five Ü N Edaha L ‹ M önceden ö¤renilen bilgilerin kullan›lmas›n› gerektirir. Bu düzey içerisinde di¤er düzeylerde kullan›lan tüm yap›lar kullan›labilir. Bu düzeyde etkileflim uçufl siS O R U mülatörlerinde kullan›lan gerçek zamanl› etkileflime benzemektedir. Etkileflim düzeyleri incelendi¤inde birinci düzeyden dördüncü düzeye D ‹ Kdo¤ru K A T ilerledikçe daha gerçe¤e yak›n ve yo¤un etkileflimin gerçekleflti¤ine dikkat ediniz. SIRA S‹ZDE

N N

Elektronik ortamlarda etkileflim düzeylerinin ifade edildi¤i ICW ve IMI modelleri etkileflimi sa¤lamak için sadece elektronik araç ve ortamlar›n sa¤lad›¤› olanaklar› kullanmaz. Etkileflim, do¤ru tasar›mlanma yap›ld›¤› sürece etkili ve verimli olaAMAÇLARIMIZ bilir. Etkili etkileflim, nas›l bir dil kullan›laca¤›ndan renk seçimine, arayüz tasar›m›ndan kullan›lan çoklu ortam araçlar›n›n özelli¤ine kadar birçok unsurla ilgilidir. Bununla beraber hangi düzeyde etkileflim tasar›m› yap›laca¤›K ise içe‹ Tkullan›lacak A P ri¤in türünden hedef kitleye, benimsenen kuramsal yaklafl›mdan hedeflenen ö¤renme ç›kt›lar›na kadar farkl› de¤iflkenler taraf›ndan flekillendirilmektedir. ICW-IMI etkileflim düzeyleri incelendi¤inde etkileflimli e-kitaplar›n T E L E V ‹ Z Y O Ntasar›m boyutlar›na göre 3.düzey ve 4. düzey etkileflim sergiledikleri söylenebilir. Geleneksel bas›l› kitaplar 1. düzey, e-kitaplar 2. düzey etkileflim sergilemektedirler.

Dijital Kitaplar›n Avantajlar› ve Dezavantajlar›

‹NTERNET

Dijital kitaplar özellikle 2000’li y›llardan sonra artan bir flekilde kullan›lmaya bafllam›flt›r. Dijital kitaplar farkl› boyutlarda birçok avantaj ve dezavantaja sahiptir (Borchers, 1999; Burk, 2001; Bozkurt ve Bozkaya, 2013; Cox, Ormes, Mohammed ve Kerr, 2001; EBRARY, 2008; Önder, 2010b; Öngöz, 2011; Rao, 2003). Dijital kitaplar›n avantajl› durumlar› kullan›c›, yazar, yay›nc› ve kurumlar aç›s›ndan flu flekilde s›ralanabilir (Borchers, 1999; Bozkurt ve Bozkaya, 2013; Polding, Nunes ve Kingston, 2008; Rao, 2003):

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

28

Etkileflimli e-Kitap De¤erlendirme Kriterleri

Kullan›c› aç›s›ndan: • Tafl›nabilirdir: Dijital araçlar, bellekler veya bulut teknolojisi ile her yere tafl›nabilir; istenilen yerde ve zamanda kullan›labilir. • Çoklu ortam deste¤i vard›r: ‹çerik imaj, video, ses ve üç boyutlu (3D) nesnelerle zenginlefltirilebilir. Daha zengin içerik ise ö¤renmeyi kolaylaflt›rmaya yard›mc› olur. Böylece farkl› ö¤renen ve okuyucu tiplerine hitap edilebilir. • Ekonomiktir: Üretimi, da¤›t›m› ve sat›n almas› geleneksel kitaplara göre daha ekonomiktir. • Yüksek depolama kapasitesine sahiptir: Binlerce sayfal›k yaz›l›, görüntülü ve sesli içeri¤i bünyesinde bar›nd›rabilir. Ayn› flekilde binlerce dijital kitap basit bir depolama arac›nda veya e-kitap okuyucuda depolanabilir. • Araflt›r›labilirlik özelli¤i vard›r: Kitab›n içindeki bilgiye veya kitab›n belirli bir sayfas›na çok çabuk ulafl›labilir ya da belirli bir bilgiyi arayabilirsiniz. • Yazd›r›labilirdir/dönüfltürülebilirdir: Herhangi bir yaz›c› arac›l›¤›yla yazd›r›labilir, çok k›sa sürede geleneksel kitap gibi kullan›labilir. • Kal›c›d›r: Fiziksel tahribata karfl› koyabilirler. • Paylafl›m› kolayd›r: Dijital hak yönetimine (DRM) tabi olmayan içerikleri paylaflmas› çok kolayd›r. • Güncellenebilirdir: ‹çerik güncellenebilir, düzeltmeler yap›labilir ve bu de¤ifliklikler çok k›sa sürede uygulanabilir. • Tekrar kullan›labilirlik: Orijinal yap›s›na zarar vermeden aktif flekilde kullan›labilir, üzerine notlar al›nabilir, al›nt› yap›labilir ve istenilen k›s›mlar vurgulanabilir. Yap›lan tüm de¤ifliklikler kald›r›labilir veya üzerinde yeniden de¤ifliklik yap›labilir. • Okumaya teflvik eder: Dijital yerliler (digital natives) için uygun bir teknolojidir. ‹nsanlar ekranlar›n karfl›s›nda bas›l› kitaplar›n karfl›s›nda durduklar›ndan daha fazla vakit geçirirler. • Özel gereksinimi olan bireyler için eriflebilirdir: Dezavantajl› gruplar›n eriflimi ve kullanmas› kolayd›r. Evrensel tasar›m ilkelerine uygun olarak üretilen bir içerik sesli komut sistemiyle kullan›labilir (voice command), sesli okunabilir (voice over), fontlar› büyütülüp küçültülebilir. Yazarlar aç›s›ndan: • Geri bildirim almak kolayd›r: Dijital kitaplar ile ilgili k›sa zamanda geri bildirim al›nabilir ve dijital kitap üzerinde gerekli de¤ifliklikler yap›labilir. • Yay›nlamas› kolayd›r: Yazarlar›n ve di¤er içerik sa¤lay›c›lar›n dijital kitaplar› üretip yay›nlamas› herhangi bir arac›ya ihtiyaç duyulmad›¤›ndan daha kolayd›r. Yay›nc›lar aç›s›ndan: • Çevre dostudur: Yeni kitaplar için a¤aç kesmenize gerek kalmaz; tam anlam›yla çevre dostudur. • Üretimi daha h›zl›d›r: Yay›na haz›rlanmas› ve da¤›tma sürecindeki lojisti¤i h›zl› ve de maliyeti azd›r. • Zaman maliyeti düflüktür: Kullan›c›lar taraf›ndan eriflimi ve son kullan›c›lara ulaflt›r›lmas› k›sa zaman al›r. • H›zl› ve kolay temin edilebilir: ‹htiyaç duyuldu¤unda hemen temin edilebilir. Kütüphaneler ve di¤er kurumlar aç›s›ndan: • Ücretsiz bilgi ve eriflim sa¤lar: Birçok çevrimiçi kaynak ve kütüphane, e-kitaplar arac›l›¤›yla ücretsiz bilgiye eriflim flans› tan›r. Hypertext yap›s› ve me-

29

2. Bölüm - Literatür

ta data arac›l›¤›yla yeni kaynaklara veya at›fta bulunulan farkl› içeriklere çok çabuk bir flekilde ulafl›labilir. • Eriflimi ve da¤›t›m› kolayd›r: ‹htiyaç duyulan kitab› edinmesi kolayd›r ve internet arac›l›¤›yla isteyen okuyuculara çabuk ulaflt›r›l›r. • Lojisti¤i kolay ve ekonomiktir: Özellikle kütüphanelerin bünyelerinde bar›nd›rd›klar› kitaplar› saklamak için fiziksel alana ihtiyaç yoktur ve bas›l› kitaplar gibi edinmesi ve tafl›nmas› maliyet ve enerji gerektirmez. • Tekrar kullan›labilirdir: Bas›l› kitaplar gibi eskimezler. Say›s›z kullan›c› taraf›ndan sonsuz bir döngüde kullan›labilirler. Dijital kitaplar avantajlar›n›n yan›nda dezavantajlara da sahiptir. Ancak dezavantajl› durumlar›n ço¤u dijital kitab›n kendisinden de¤il, kulland›¤› teknoloji veya okuma arac›n›n s›n›rl›l›klar›ndan kaynaklanan dezavantajlard›r (Borchers, 1999; Rao, 2003). Teknoloji alan›ndaki h›zl› geliflmeler ile bu sorunlar ortadan kalkma e¤ilimi göstermektedir (Bozkurt ve Bozkaya, 2013; Horizon Report, 2010; Johnson, Levine, Smith ve Stone, 2010;). Dijital kitaplar›n dezavantajlar› flu flekildedir (Borchers, 1999; Bozkurt ve Bozkaya, 2013; Önder, 2010b; Öngöz, 2011; Polding vd., 2008; Rao, 2003): Okuma arac› aç›s›ndan: • Çözünürlük: Düflük çözünürlü¤e sahip ekranlar gözü yormaktad›r. Geleneksel kitaplardaki gibi uzun süre okuma yapmak ekran çözünürlü¤ü düflük araçlar ile güç ve yorucu olabilmektedir. • Uyumluluk: Etkileflimli e-kitaplar de¤iflik formatlarda üretilmektedir. Baz› donan›mlar sadece belirli formatlarla çal›flmakta, bu da kullan›c›lar için sorun olabilmektedir. • Güç tüketimi: Geleneksel kitaplar› kullanmak için herhangi bir enerji kayna¤›na ihtiyaç duyulmamaktad›r. Ancak etkileflimli e-kitaplara eriflmek için kullan›lan donan›m› çal›flt›racak harici bir güç kayna¤›na ihtiyaç duyulmaktad›r. Telif haklar› aç›s›ndan: • Lisans haklar› ve dijital hak yönetimi: Etkileflimli e-kitaplar geleneksel e-kitaplar gibi somut bir yap›ya sahip olmad›klar› için lisans ve izin gerektiren durumlarda yasad›fl› flekilde kullan›l›p, ço¤alt›labilir. Birçok ülkede telif hakSIRA S‹ZDEise h›zl› gek› konusunda yeterli yasal düzenleme yoktur. Baz› durumlarda liflen teknolojiyi mevcut yasal düzenlemeler takip edememekte ve yasal boflluklar oluflmaktad›r. Bu nedenle özellikle etkileflimli e-kitap üreticileri D Ü fi Ü N E L ‹ M say›sal haklar›n yönetimi konusunda çal›flmalar yapmakta ve kendi platformlar› çerçevesinde seçenekler ve standartlar oluflturmaya yönelik çözümS O R U ler üretmektedirler. Dijital kitaplar› ilgilendiren dezavantajl› durumlar dijital kitaptan de¤il, D ‹ K dijital K A T kitab› kullanmak için ihtiyaç duyulan okuma araçlar›ndan kaynaklanmaktad›r SIRA S‹ZDE

N N

Etkileflimli e-kitaplar›n kullan›c›, yazar, yay›nc› ve kurumlar aç›s›ndan avantajlar›; okuma arac› ve telif haklar› konusundaki dezavantajlar› Tablo 2.3’de gösAMAÇLARIMIZ terilmifltir.

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

‹NTERNET

30

Tablo 2.3 Etkileflimli e-kitaplar›n avantaj ve dezavantajlar›

Etkileflimli e-Kitap De¤erlendirme Kriterleri

AVANTAJLARI Kullan›c› aç›s›ndan:

• • • • • • • • • • • •

Tafl›nabilir Çoklu ortam deste¤i vard›r Ekonomiktir Yüksek depolama kapasitesine sahiptir Araflt›r›labilirlik özelli¤i vard›r Yazd›r›labilirdir/dönüfltürülebilirdir Kal›c›d›r Paylafl›m› kolayd›r Güncellenebilirdir Tekrar kullan›labilirlik Okumaya teflvik eder Eriflebilirdir

Yazarlar aç›s›ndan:

• •

Geri bildirim almak kolayd›r Yay›nlanmas› kolayd›r

Yay›nc›lar aç›s›ndan:

• • • •

Çevre dostudur Üretimi daha h›zl›d›r Zaman maliyeti düflüktür H›zl› ve kolay temin edilebilir

Kütüphaneler ve di¤er kurumlar aç›s›ndan:

• • • •

Ücretsiz bilgi ve eriflim sa¤lar Eriflimi ve da¤›t›m› kolayd›r Lojisti¤i ekonomiktir Tekrar kullan›labilirdir DEZAVANTAJLARI

Okuma arac› aç›s›ndan: • Çözünürlük • Uyumluluk • Güç tüketimi Telif haklar› aç›s›ndan: • Lisans haklar› ve dijital hak yönetimi: ‹zinsiz kopyalama, ço¤altma, paylaflma

31

2. Bölüm - Literatür

AUÖ’de Etkileflimli e-Kitab›n Tercih Nedenleri Etkileflimli e-kitaplar, geleneksel kitaplar ve e-kitaplar›n aksine çok fazla ortam› yap›s›nda bar›nd›rabilen ve içeri¤i bu flekilde çoklu ortamlar arac›l›¤›yla sunabilen yap›lard›r (Bozkurt ve Bozkaya, 2013). Çoklu ortam, ‹ngilizcede kullan›lan “multimedia” kelimesinin karfl›l›¤›d›r ve içeri¤in birden fazla ortam arac›l›¤›yla sunulmas› anlam›na gelmektedir. Çoklu ortamlardan ö¤renme (multimedia learning) sözel ve görsel-iflitsel malzemelerden oluflan ö¤renmeyi ifade eder. Çoklu ortam ö¤retimi (multimedia instruction) ise sözel ve görsel-iflitsel ö¤elerin, ö¤renme sürecine yard›mc› olacak flekilde sunulmas›n› ifade eder. Mayer ve Moreno’ ya göre (2003) sözel ifadeler bas›l› (ekranda) veya sesli aktar›m biçiminde olabilir. Görsel-iflitsel düzenlemeler ise statik (resim, tablo, grafik, harita vb.) veya dinamik (animasyon, video, etkileflimli illüstrasyon vb.) fleklinde olabilir (fiekil 2.5). fiekil 2.5 Çoklu Ortamlardan Ö¤renme yaklafl›m› bileflenleri

Çoklu Ortamlardan Ö¤renme (Multimedia Learning)

Sözel

Bas›l›: Ekranda

Görsel-‹flitsel

Sesli: Sesli Aktar›m

Statik: Resim, Tablo, Grafik, Harita vb

Hareketli: Animasyon, Video, Etkileflimli, ‹lüstrasyon vb.

Yap›lan birçok çal›flmada anlaml› ö¤renmenin içeri¤in birden fazla flekilde sözel ve görsel-iflitsel olarak sunuldu¤u zaman gerçekleflti¤ini göstermifltir (Houghton ve Willows, 1987; Mandl ve Levin,1989; Schnotz, 1993a; Schnotz ve Kulhavy, 1994; Willows ve Houghton, 1987). Çoklu ortamlardan ö¤renmede dikkat edilmesi gereken üç ayr› kavram vard›r. Bunlar; sunum arac› (delivery media), sunum türü (presentation modes) ve alg›sal yaklafl›md›r (sensory modalities). Sunum arac›; içeri¤in ö¤retilmesinde kullan›lan arac›, sunum türü; sözel veya görsellerin kullan›lmas›n›, alg›sal yaklafl›m ise, ö¤renenlerin bilgiyi ifllemek için baflvurdu¤u yolu ifade etmektedir (Mayer ve Moreno, 2003). Etkileflimli e-kitap, Çoklu Ortamlardan Ö¤renme Yaklafl›m› için sahip olduklar› özelliklerle ideal bir araç olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Çoklu Ortamdan Ö¤renme, bilgi iki veya daha fazla biçimde sunuldu¤unda gerçekleflir (Mayer ve Sims, 1994) ve bu süreç ikili kodlama modeli (dual-processing model of multimedia learning) ile aç›klanmaktad›r (Mayer, 1997; Mayer ve Moreno, 1998; Moreno ve Mayer, 1999). Mayer ve Moreno (2003), anlaml› ö¤renmenin kelimeler ve görsel-iflitsel ba¤lant›n›n biliflsel süreçte gerçekleflmesi ile mümkün olaca¤›n› belirtmifltir. Bununla beraber, insanlar›n bilgi iflleme kapasitesi s›n›rl›d›r ve fazla say›da girdi biliflsel yük (cognitive load) oluflturmaktad›r (Mayer ve Moreno, 2003). Ö¤retim tasar›mc›lar› içerik ortam uyumunun biliflsel yük oluflturmamas› gerekti¤i konusunda fikir birli¤ine varm›fllard›r (Clark, 1999; Swel-

32

Etkileflimli e-Kitap De¤erlendirme Kriterleri

ler,1999). Anlaml› ö¤renme, Çoklu Ortam Ö¤retimi (multimedia instruction) ile sa¤lanabilmektedir ancak insanlar›n bilgi iflleme sürecine uygun flekilde içerik tasar›m› ve kullan›lan ortamlar›n uyumlu bir flekilde tasar›mlanmas› gerekmektedir (Mayer ve Moreno, 2003). Yap›lan çal›flmalar sözel ve görsel iflitsel ifadelerin koordineli sunumunun biliflsel sürece olumlu yönde katk› sa¤lad›¤›n› göstermektedir (Mayer, 1997, 1999a, 1999b, 2001). Mayer (2005), Çoklu Ortamlardan Ö¤renme Yaklafl›m›’n› aç›klarken ö¤renme sürecinde iki kanal oldu¤undan bahseder. Bunlar; sözel ve görsel-iflitsel kanallard›r. Biliflsel Çoklu Ö¤renme Kuram›na göre bilgi haf›zaya birden fazla kanaldan aktar›l›rsa ö¤renme daha etkili olur. Mayer (2005), neden birden fazla kanal›n ö¤renmede daha etkili oldu¤unu nitel ve nicel bak›fl aç›s›yla flu flekilde aç›klar: Nicel bak›fl aç›s›na göre bilginin miktar› önemlidir. Tek kanaldan bilgi aktar›m› yerine iki veya daha fazla kanaldan bilgi aktar›m› yap›ld›¤›nda zihne aktar›lan bilginin miktar› daha fazla olur. Nitel bak›fl aç›s› ise say›dan çok kalite ile ilgilidir. Bu aç›dan bilginin hem sözel hem de görsel-iflitsel olarak desteklenerek sunulmas›, ö¤renenlerin zihinlerinde hem sözel hem de görsel-iflitsel model oluflturmalar›na ve bu modeller aras›nda anlaml› bir iliflki kurmalar›na yard›mc› olacakt›r. Etkileflimli e-kitaplar, geleneksel kitaplara ve e-kitaplara göre hem içeri¤in sunumu için destekledi¤i ortamlar, iletiflimin yönü ve yo¤unlu¤u hem de etkileflim düzeyi aç›s›ndan çoklu ortamlardan ö¤renme için uygun ö¤renme araçlar› olarak ortaya ç›kmaktad›r. Bununla beraber, dijital kitaplar›n bir yaz›l›m olarak bar›nd›¤› farkl› formatlar vard›r ve bu formatlar›n hepsi üst düzey etkileflimi ve içeri¤i çoklu ortamlar arac›l›¤›yla aktar›lmas› için gerekli yeterliliklere sahip de¤ildir.

Dijital Kitap Formatlar› Format: Dijital kitaplar›n hangi yaz›l›m ve/veya donan›m ile uyumlu biçimde çal›flaca¤›n› ifade eden dosya uzant›lar›d›r.

Dijital kitaplar farkl› uzant›lara sahip formatlarda üretilmektedir. Bununla beraber dijital kitap üreticilerinin ve dijital kitap okuyucular›n hem yaz›l›m hem de donan›m boyutunda destekledi¤i tek bir format yoktur. Ancak, International Digital Publishing Forum (IDPF) taraf›ndan gelifltirilen ePub aç›k kaynakl› bir format olup di¤er formatlarla, e-kitap okuyucu yaz›l›m ve donan›m ürünleriyle uyumlu çal›flabilen bir formatt›r (Itzkovitch, 2012). Format biçimleri, farkl› özellikleri desteklemektedir. Dolay›s›yla tüm format biçimlerinin zengin içeri¤e izin veren bir yap›da olmad›¤› söylenebilir. Günümüzde ticari olarak da güçlü firmalar›n deste¤ini alan PDF, iBook format›(Bozkurt ve Bozkaya 2013) ve aç›k kaynakl› ortak standart olma yolunda ilerleyen ePub formatlar› zengin içeri¤e destek veren yap›lar›yla etkileflimli e-kitaplar için uygun formatlar olarak görülmektedir (IDPF, 2011). Yayg›n olarak kullan›lan dijital kitap formatlar› ve özellikleri Tablo 2.4’te gösterilmifltir.

33

DHY

‹maj

Tablo

Ses

Görüntü

Etkileflim

Portable Documant Format

.pdf

+

+

+

+

+

+

iBook (Apple)

.ibooks

+

+

+

+

+

+

ePub/IDPF

.epub

+

+

+

+

+

+

Hypertext Markup Language

.htlm.htm

-

+

+

+

+

+

Kindle

.kf8.azw

+

+

+

+

+

+

Microsoft reader

.lit

+

+

-

-

-

-

eReader

.pdb

+

+

-

-

-

-

Mobipocket

.prc.mobi

+

+

+

-

-

+

Fictionbook

.fb2

-

+

+

-

-

+

DjVu

.djvu

-

+

+

-

-

-

Postscript

.ps

-

+

-

-

-

-

Archos Diffusion

.aeh

+

+

+

+

+

+

Plucker

.pdb

+

+

+

-

-

-

TomeRaider

.tr2;tr3

+

+

-

-

-

-

Plain text

.txt

-

-

-

-

-

-

Logo

Format

Uzant›

2. Bölüm - Literatür

Tablo 2.4 Yayg›n olarak kullan›lan dijital kitap formatlar› ve özellikleri

Dijital Yay›nc›l›k ‹nternet ve teknoloji alan›ndaki geliflmeler dijital içeri¤in ve içeri¤e ulaflma yönteminin do¤as›n› de¤ifltirmifl ve yay›nc›l›k endüstrisi için yeni f›rsatlar›n oluflmas›na sebep olmufltur (Vasileiou, Hartley ve Rowley, 2009). Dijital yay›nc›l›k; bas›l› ve say›sal yay›nc›l›¤›n, dura¤an ve hareketli görsellerin, pasif ve aktif etkileflim düzeylerinin kendi aralar›nda oluflturdu¤u s›n›rlar› ortadan kald›rabilecek kapasiteye saS‹ZDE Yeni geliflhiptir (Johnson, Adams Becker, Ludgate, Cummins ve Estrada,SIRA 2012a). melerle güçlenen dijital yay›nc›l›k, bas›l› materyallerin h›zl› bir biçimde üretilmesinde inan›lmaz bir katk› sa¤lam›flt›r (Moore ve Kearsley, 2005). Dijital yay›nc›l›k; D Ü fi Ü N E L ‹ M kurumlar›n içeri¤i zengin bir biçimde ve farkl› seçeneklerle sunmalar›na, ö¤renenlerin kullan›m› kolay masaüstü yay›nc›l›k araçlar› ile kendi içeriklerini yarat›p yaS O R U y›nlamalar›na olanak sa¤lamas› aç›s›ndan da önemlidir (Johnson vd., 2012a).

Dijital yay›nc›l›k (e-yay›nc›l›k): Dijital yay›nc›l›k; belgelerin elektronik ortamlar ve/veya a¤lar arac›l›¤›yla SIRA S‹ZDE haz›rlanmas›, da¤›t›m›, arflivlenmesi ve bu belgelere eriflim sa¤lanmas›d›r. D Ü fi Ü N E L ‹ M

Geleneksel ve dijital yay›nc›l›¤›n ço¤unlukla ayn› ad›mlar› takip etti¤ini D ‹ K Kama A T son ürünün ortaya ç›kma sürecinde farkl›laflt›¤›na dikkat ediniz. SIRA S‹ZDE

N N

Dijital kitaplara artan ilgi sonucu e-yay›nc›l›k, Web yay›nc›l›¤›, online yay›nc›l›k gibi ifadelerle de tan›mlanan dijital yay›nc›l›k sektörü de geliflmifltir. Dijital yay›nc›l›k, geleneksel yay›nc›l›k ile ayn› süreci izlemektedir. Ancak iki noktada farkl›l›k AMAÇLARIMIZ

S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

TELEV‹ZYON

34

Etkileflimli e-Kitap De¤erlendirme Kriterleri

göstermektedir. Bu farkl›l›klar; son ürünün ofset bask›s›n›n ve fiziksel olarak da¤›t›m›n›n yap›lamamas›d›r (Bozkurt ve Bozkaya, 2013). Dijital yay›nc›l›k için farkl› özellik ve araçlar› destekleyen yaz›l›m ve platformlar mevcuttur. Etkileflimli e-kitap haz›rlamak için Adobe Indesign ve Apple iBooks Author en çok kullan›lan yaz›l›mlardand›r (Gümüfl, Güler, Güler, Erorta, 2012). Adobe ve Apple firmalar› içeri¤i oluflturmaya ve yay›nlamaya olanak sa¤layan yaz›l›m ve altyap›y› kullan›c›lar›na sa¤lamaktad›r. Ancak ürünlerin DHY (Dijital hak yönetimi) çerçevesinde kullan›lmas›n› istedi¤imizde firmalar›n server’lar› üzerinde yay›nlanmas› gerekmektedir. Tablo 2.5’te dijital yay›nc›l›k için kullan›lan Adobe Indesign ve Apple iBooks yaz›l›mlar› karfl›laflt›r›lm›flt›r. Tablo 2.5 Adobe Indesign ve Apple iBooks Author yaz›l›mlar›n›n özellikleri (Gümüfl vd., 2012).

Adobe Indesign Ç›kt› Türleri

Adobe PDF (Interactive) / Adobe PDF (Print) / EPS ePUB / FLA / SWF / HTML JPEG / XML

Teknik Yeterlilik Yaz›l›m Maliyeti Di¤er Yaz›l›mlarla Entegrasyon

Apple iBooks Author • iBooks (iPad için)

• PDF • .iba (Mac için)

Temel düzeyde bilgi ve beceriye ihtiyaç vard›r ∼ $ 1.000

Temel düzeyde bilgi ve beceriye ihtiyaç vard›r Ücretsiz

Adobe Photoshop

iTunes

Adobe Illustrator

iPhoto

Adobe Acrobat

GarageBand

Adobe Flash Professional Kullan›m Kolayl›¤›

Temel düzeyde bilgi ve beceriye ihtiyaç vard›r

Kolay kullan›m arayüzü ve haz›r kitap flablonlar› sunulmakta

Yay›nlanabildi¤i Ortamlar

Bütün tablet bilgisayarlarda

Yaln›zca iPad

Donan›m Yeni nesil dijital kitap okuyucular sayesinde dijital kitaplara olan ilgi günden güne artmaktad›r. Dijital kitaplar, ak›ll› telefonlardan kiflisel bilgisayarlara, tablet bilgisayarlardan PDA’lara kadar birçok platformda kullan›labilmektedir. Ayr›ca, yeni nesil dijital kitap okuyucu araçlar, e-ka¤›t teknolojisini (e-paper technology) kullanmaktad›rlar (Cuddy, 2008; Velde ve Ernst, 2009). Bu teknoloji ile dijital kitap okuyucular›n ekran› bilgisayar ekran›ndan çok gerçek ka¤›t üzerine bas›lm›fl kitap hissi uyand›rmaktad›r. Bu teknoloji dijital ekrandaki pikselleri ayd›nlatmak için arka ›fl›k kullanmaz, bunun yerine ekran› ayd›nlatmak için yans›t›lm›fl ›fl›k kullan›r. Bu teknolojinin avantaj› gözü yormamas› ve daha do¤al bir görünüm sa¤lamas›d›r. Tek dezavantaj› iyi ayd›nlat›lmam›fl ortamlarda dijital kitab› okuman›n biraz yorucu olabilmesidir ama bu sorun ayn› ortamlarda gerçek kitaplarla da yaflanabilecek bir sorundur. E-kitap okuyucular›n bir baflka avantaj› ise birçok ifllevi yerine getiren di¤er araçlara göre daha az enerji harcamas› ve kullan›c›lar›n harici enerji kayna¤›na olan ba¤›ml›l›klar›n› azaltmas›d›r (Cuddy, 2008). Dolay›s›yla gerçek dünyada kitap okuma deneyimine benzer bir ortam yaratan, sadece dijital kitap okumak ve görüntülemek için tasar›mlanan bu araçlar kullan›c›lar›n dijital kitaplara olan e¤ilimini artt›rmaktad›r. Özellikle 2007’den sonra Amazon firmas›n›n Kindle isimli dijital kitap okuma arac›n› piyasaya sürmesi hem bu teknolojiye yönelik yat›r›mlar›n artmas›na sebep olmufl hem de bu tarz donan›mlar›n popülerli¤ini artt›rm›flt›r (Cuddy, 2008; Pattuelli ve Rabina, 2010). Bu tür cihazlar›n baz›lar› ve destekledik-

2. Bölüm - Literatür

35

leri format türleri Ek 1.’de gösterilmifltir. Ticari olarak böyle bir e¤ilimin oluflmas›yla son y›llarda tablet bilgisayarlar›n ve ak›ll› telefonlar›n da birçok ifllevinin yan›nda dijital kitaplar› tüm özellikleriyle kullanmaya imkan sa¤lamas› hem dijital kitaplar için ayr› bir cihaza ba¤›ml›l›¤› azaltm›fl hem de dijital kitaplara karfl› olan ilgiyi ayr›ca artt›rm›flt›r (Bozkurt ve Bozkaya, 2013). Gibson ve Gibb (2011) dijital kitap okuyucular› “üzerinde bir kiflinin kitap okuyabilece¤i araçlar” olarak tan›mlam›flt›r. Günümüzde birçok mobil platform ve araç dijital kitaplar› kullanmaya olanak tan›maktad›r. Bu yüzden dijital kitap okuyucular› s›n›fland›rmak zordur (Bozkurt ve Bozkaya, 2013). Bununla beraber, genifl bir bak›fl aç›s›yla ele al›nd›¤›nda dijital kitap okuyucular genellikle ikiye ayr›larak s›n›fland›r›labilir (Chou, Stu ve Lin, 2010; Gibson ve Gibb, 2011). Bunlar; 1. Dijital kitap okuyucular, 2. Dijital kitap okunabilen çok amaçl› araçlar fleklindedir. Dijital kitap okuyucular bas›l› kitaplara göre baz› avantajlara sahiptir. Dijital kitap okuyucular›n›n; • Tafl›nabilir ve hafif olmalar›, • Birçok kitab› bir okuyucuda bar›nd›rabilecek kapasiteye sahip olmalar›, • Kitaplar› internet üzerinde indirerek veya sat›n alarak kolay bir flekilde edinebilme özelli¤i, • Kolay gezinebilme (navigasyon) fonksiyonlar› bu cihazlar›n sa¤lad›¤› önemli avantajlar›ndand›r. (Richardson ve Mahmood, 2012). Dijital kitap okuyucular›n›n bas›l› kitaplara göre etkileflim boyutunda birçok avantaja sahip olmas›na ra¤men baz› konularda çözülmesi gereken sorunlar vard›r (Allmang ve Bruss, 2010). Bunlar: • Ekran çözünürlü¤ü, • Gün ›fl›¤›nda ekran› verimli kullanamama, • Harici enerji kayna¤› ihtiyac›, • Cihazlar›n pil ömürlerinin istenilen uzunlukta olmamas› fleklindedir. Ancak, dijital kitap okuyucular›n dezavantajl› durumlar› teknik sorunlar olup, yeni teknolojik geliflmelerle beraber iyilefltirilmekte veya tamamen ortadan kald›r›labilmektedir (Bozkurt ve Bozkaya, 2013; Johnson, Levine, Smith ve Stone, 2010).

Telif Haklar› ve Güvenlik Uygulamalar› Bas›l› kitaplarda son ürünün somut bir yap›da olmas›, kontrol ve takibinin daha kolay olmas› telif haklar›n›n korunmas›n› kolaylaflt›rmaktad›r. Ancak bu avantajlar›na ra¤men bas›l› kitaplarda bile telif hakk› konusu ve fikir sahiplerinin haklar›n›n korunmas› tam olarak çözüme kavuflturulabilmifl bir durum de¤ildir. Günümüzde dijital olarak üretilen ve telif haklar› ile korunan ürünler al›nan tüm önlemlere ra¤men bir flekilde telif hakk› ihlaline u¤ramaktad›r. Telif hakk› konusu dijital kitap formatlar›nda da en çok ihlal edilen durumlardan birisidir. Bunun bafll›ca sebeplerinden birisi dijital olarak üretilen koruma seçeneklerinin k›r›labilmesidir. Bir di¤er sebep ise bilginin kamusal bir ürün oldu¤unu, entelektüel özgürlü¤ün herkesin hakk› oldu¤unu, bilginin özgür olmas› gerekti¤ini iddia eden ve “aç›k”l›k felsefesini benimseyen farkl› gruplar›n telif hakk›na sahip olsalar da bu kapsamdaki içerikleri çevrimiçi ortamlarda eriflime açmalar›d›r. Günümüzde al›nan tüm önlemlere ra¤men engellemeyen tek suç farkl› formatlarda elektronik içeri¤in yasad›fl› flekilde elde edilip çevrimiçi ortamlarda ideolojik veya kar amaçl› da¤›t›lmas›n› ifade eden siber korsanl›kt›r.

Telif Hakk›: Kiflinin her türlü fikri eme¤i ile meydana getirdi¤i eserler üzerinde hukuken sa¤lanan haklard›r.

36

Etkileflimli e-Kitap De¤erlendirme Kriterleri

Telif haklar› entellektüel mülkiyet rejiminin bir parças›d›r (Tonta, 2003). Telif hakk›, fikri haklar›n yasal olarak korunmas›, hak sahibinin haklar›n›n güvenceye al›nmas›d›r. 1948 Tarihli Birleflmifl Milletler Genel Kurulu’nda kabul edilen ‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi’nin 27. Maddesine göre “Fikir haklar›” temel insan haklar›ndan birisidir. Bir eser do¤du¤u andan itibaren do¤al olarak fikir sahibine aittir. Ancak, özellikle somut olmayan ürünler için hak sahipli¤ini ispatlamak amac›yla yasal olarak kay›t alt›na almak, sonradan do¤acak anlaflmazl›klar› önlemek ve yasal olarak fikri haklar› güvenceye almak aç›s›ndan önemlidir. Telif hakk› koruma süresi, eser sahibi yaflad›¤› sürece devam eder ve ölümünden itibaren 70 y›l boyunca sürer. Dijital ortamlarda telif hakk› durumunu günümüzde flu flekildedir (Türkekul’dan aktaran Köseo¤lu, 2002): • ‹nternet ortam›nda eserler son derece kolay ço¤alt›labilmekte ve da¤›t›labilmektedir. Herhangi bir eser, çok k›sa bir süre içerisinde binlerce ve hatta milyonlarca kifli taraf›ndan kopyalanabilmektedir ve bu yap›l›rken as›l nüsha ile ço¤alt›lan nüsha aras›nda hiçbir kalite fark› da bulunmamaktad›r. • Web sayfalar› ya da içeri¤i ile ilgili koruman›n s›n›rlar› tam olarak belirlenememektedir. • ‹nternet, etkileflimli yap›s›yla ve sanal gerçeklik uygulamalar› gibi teknolojik geliflmeler ile klasik eser tan›m›n› zorlamaktad›r. • Devletlerin y›llard›r fikri haklar alan›na ait düzenlemeleri hükümranl›k hakk›nda ba¤l› düzenlemeler olarak görmeleri uluslararas› alandaki iflbirli¤i çal›flmalar›n›n yetersiz kalmas›na sebep olmufltur. • ‹nternet’in hiçbir hukuki kiflili¤e ya da kuruma ait olmayan bir yap›da bulunmas› ve bu flekilde geliflmesi için yap›lacak düzenlemeleri zorlaflt›rmaktad›r. • ‹nternet’in bir özgürlük ortam› olarak, fazladan yasal ya da teknik düzenlemelerle gelifliminin k›s›tlanmas› istenmemektedir. • ‹nternet üzerinden yap›lan hak tecavüzlerinde, tecavüzü yapan›n tespiti ve bu ihlalin önlenmesi son derece güç olmaktad›r. • Uygulanacak hukukun tespiti yani Devletler Hususi Hukukuna iliflkin sorunlar bulunmaktad›r. Önder (2013b), dijital kitaplar›n birçok avantaj› olmas›na ra¤men gerekli tedbirler al›nmad›¤› takdirde özellikle telif haklar› aç›s›ndan oldukça tehlikeli olabilecek durumda oldu¤unu ifade etmektedir. Dijital kitaplar›n telif hakk› konusunda dikkat edilmesi ve gelifltirilmesi gereken iki nokta vard›r. Bunlardan birincisi yasal düzenlemeler, di¤eri ise koruma sistemleridir.

Hukuki Çerçeve Dijital ortamda eserlerin korunmas›na yönelik çal›flmalar›n geçmifli çok eskiye dayanmamaktad›r. WIPO taraf›ndan haz›rlanan WCT (WIPO Copyright Treaty) ve WPPT (WIPO Performance and Phonograms Treaty) sözleflmeleri 1996’da haz›rlanm›fl, 2002’de 30 ülkenin onay sürecinin ard›ndan yürürlü¤e girmifltir. Uluslararas› alanda dijital ortamda hakk›n tan›m› ve kapsam› ile ilgili konular ile lisans verme konular›n› aç›klamaktad›r. Bu sözleflmelerin uygulanmas› için Avrupa Birli¤i 2001/29 say›l› direktifi ile bu sözleflmenin kendi s›n›rlar› içerisinde uygulanmas›n› sa¤lam›flt›r. Amerika Birleflik Devletleri’nde ise bu sözleflmeleri iç hukuka uyarlamak için 1998 y›l›nda DMCA (Digital Millenium Copyright Act) kabul edilmifltir (Keser-Berber vd., 2006). Ülkemizde ilk olarak 1952 y›l›nda yasalaflan ve en son 2001 y›l›nda düzenlenen 5846 say›l› Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu ile bas›l› ve

2. Bölüm - Literatür

37

elektronik içerik sahibinin maddi ve manevi haklar›n›n korunmas›na yönelik yasal düzenlemeler yap›lm›flt›r. Çevrimiçi ortamlarda yay›nlanan içerik sürekli güncellenmekte, yeni eriflim seçenekleri ortaya ç›kmakta, dolay›s›yla yap›lan yasal düzenlemeler de güncelli¤ini çok çabuk yitirerek yetersiz kalmaktad›r. Dolay›s›yla yasal düzenlemelerin yeni teknolojilere kendini adapte etmesi ve ihtiyaca göre sürekli olarak kendini güncellemesi gerekmektedir.

Koruma Önlemleri Say›sal içerikler ve dolay›s›yla dijital kitaplar her ne kadar yasal olarak korunmaya çal›fl›lsalar da günümüzde telif haklar› en çok ihlal edilen konulardan birisi olmufltur. Bu yüzden yasal düzenlemelerin yan›nda içeri¤i korumaya, içeri¤in belirli kurallar çerçevesinde paylafl›lmas›na ve içeri¤in takip edilerek kontrolünün sa¤lanmas›na yönelik bir tak›m çal›flmalar yap›lm›flt›r. Dijital kitap ve kitap içeriklerinin korunmas›na yönelik önlemlerden baz›lar› flu flekildedir. • Dijital hak yönetimi (DHY): Günümüzde dijital kitaplar› korumak için farkl› flifreleme, k›s›tlama ve koruma teknikleri kullan›lmaktad›r. Zaman damgas› (time stamp), dijital imza, k›s›tl› eriflim, flifre ile eriflim, belirli server’lar üzerinden eriflim gibi farkl› altyap›lar kullan›larak dijital kitaplar›n yasa d›fl› veya izinsiz kullan›lmas› engellenmeye çal›fl›lmaktad›r. Dijital hak yönetimi (Digital Right Management: DRM) ise bu tür olanaklar› daha genifl bir perspektifte, uluslararas› yasal zeminde ve teknik imkanlar› sunarak sa¤layabilecek bir teknolojidir. Dijital hak yönetimi, dijital eserlerin fikri mülkiyetinin korunmas› için gelifltirilmifl teknik bir yap›d›r (Bozkurt ve Bozkaya, 2013) ve dijital kitaplar›n yay›nlanmas›, ço¤alt›lmas› ve da¤›t›lmas› gibi süreçlerle iliflkilidir. Daha genifl bir tan›mlama yap›lacak olursa, dijital hak yönetimi bir kitab›n yazar, yay›nc› veya di¤er paydafllar›n›n fikri mülkiyetlerinin ve haklar›n›n korunmas›; dijital kitap üzerinde hak iddia edilmesi; dijital kitab›n izinsiz kullan›lmamas› gibi konularda yasal zemin oluflturan ve bunu teknik bir süreçle sa¤layan bir sistemdir. Dijital hak yönetimi, üzerinde telif hakk› bulunan eserlerin internet teknolojisinin tüm dünyada yayg›nlaflmas› ve genifl bant internet arac›l›¤›yla çabuk ve h›zl› bir biçimde paylafl›labilip ço¤alt›lmas› ile ortaya ç›kan sorunlar karfl›s›nda bir ihtiyaç olarak do¤mufltur. Dijital hak yönetimi e-dönüflüm sürecinde dijital ortamlarda ilgili eserlerin korunmas› gereklili¤iyle ilgili bofllu¤u doldurmak amac›yla do¤mufl bir sistemdir (Keser-Berber vd., 2006; Iannella, 2001). Indesign ve iBooks Author yaz›l›mlar›yla etkileflimli e-kitap haz›rlamaya olanak tan›yan Adobe ve Apple firmalar› (Gümüfl vd., 2012) etkileflimli e-kitaplar› dijital hak yönetimi kapsam›nda korumak için etkili çözüm önerileri sunmaktad›r (Bozkurt ve Bozkaya, 2013). • ISBN ve DOI: ISBN (International Standard Book Number) ISO (International Organization for Standardization) taraf›ndan gelifltirilen, belirli bir yay›mc›n›n yay›nlad›¤› bir materyalin kimli¤ini tan›mlamak için kullan›lan ve 13 rakamdan oluflan bir sistemdir (fiekil 2.6). ISBN dijital kitaplara eriflimi, arflivlemeyi ve eser sahibinin haklar›n› tan›mlamay› sa¤layan, sadece ilgili kitaba tahsis edilen uluslararas› tan›mlay›c› bir numaraland›rma sistemidir. 13 haneli bir ISBN sisteminde soldan sa¤a okunan ve 5 kategoriden oluflan bilgilendirme sistemi vard›r. Bunlar:

Dijital Hak Yönetimi (DHY): (Digital Right Managements: DRM) Elektronik yay›nlar›n yazar›n, yay›nc›s›n›n ve/veya di¤er içerik sa¤lay›c›lar›n fikri haklar›n›n yasal çerçevede korunmas›; yay›n›n ço¤alt›lmas› ve paylafl›lmas›yla do¤acak haklar›n takibi; yay›n›n ço¤alt›lmas›, bas›lmas› ve izinsiz paylafl›lmas›n› engelleyen say›sal yöntemler ve teknik uygulamalard›r (Önder, 2010b).

38

Etkileflimli e-Kitap De¤erlendirme Kriterleri

fiekil 2.6 ISBN sistemi

Creative Commons (CC) telif haklar› konusunun farkl› seçeneklere göre uyarlanmas›na olanak sa¤layan ücretsiz bir sistemdir.

1. EAN numaras›: Uluslararas› tan›n›rl›¤›n› ifade eden 3 haneli ön tan›mlay›c› EAN (European Article Number-International Article Number) numaras›d›r. Genellikle kitap türlerini tan›mlamak için 978 veya 979 numaralar› kullan›lmaktad›r. 2. Kay›t bilgisi (Registration): Hangi dil grubuna veya hangi ülkeye ait oldu¤unu gösteren k›s›md›r. Türkiye bu sistemde 975 kodunu kullanmaktad›r. 3. Tescil bilgisi (Registrant): Bu bölüm kay›t yapt›ran yay›nc›ya iliflkin bilgileri içerir. 4. Yay›n/yazar bilgisi (Publication): Bu bölüm kitab›n yazar›na veya ismine iliflkin bilgileri içerir. 5. Kontrol Kodu (Check digit): En sonda yer alan bu bölüm farkl› bir algoritmayla oluflturulan ve kendinden önce kullan›lan rakamlara göre yap›land›r›lan ve ISBN numaras›n›n geçerlili¤ini sa¤layan numarad›r. ISBN uygulamas›na benzer bir flekilde DOI (Digital Object Identifier) sistemi de kullan›lmaktad›r (Mooney, 2001). DOI, Uluslararas› DOI Vakf› taraf›ndan yürütülen çal›fl1. EAN Numaras› malarla e-kitab› tan›mlamak için oluflturu2. Kay›t Bilgisi lan ve ISBN’i de içeren bir tan›mlay›c›d›r (Önder, 2010b). ISBN ve DOI uygulamalar› 3. Tescil Bilgisi dijital içeri¤e ve ürüne sadece kendine has 4. Yay›n/Yazar Bilgisi bir numara vererek dijital ortamda takibinin 5. Kontrol Kodu yap›lmas›, kontrolünün sa¤lanmas› ve hak iddia edilebilmesi aç›s›ndan önemlidir • Creative Commons: Creative Commons (CC) kâr amac› gütmeyen, telif haklar› alan›nda esneklik ve paylafl›m› yayg›nlaflt›rmak amac›yla kurulmufl bir düflünce hareketi ve organizasyonudur. Tüm haklar› sakl›d›r (All Rights Reserved) düflüncesi yerine baz› haklar› sakl›d›r (Some Rights Reserved) düflüncesini savunan bir harekettir. Alt› farkl› lisanslama seçene¤i vard›r ve bu lisanslama seçenekleri yaz› ve logo olarak tasarlan›p hem insanlar›n okumas› hem de bilgisayarlar›n tan›mas› üzerine tasarlanm›flt›r. CC 21. yüzy›lda çevrimiçi ortamlarda ortaya ç›kan “bilgiye aç›k eriflim” hareketinin bir uzant›s›d›r. CC lisanslama sistemi afla¤›da ifade edilen amaçlar için kullan›lmaktad›r (Holt, 2012). • ‹nternetin tüm potansiyelini kullanmak, • Dijital ortamda paylafl›m› mümkün k›lmak, • Paylafl›m›n ve kullan›m›n kontrolünü sa¤lamak, • Geliflen, üreten toplumlar yaratmak için araflt›rma, • E¤itim ve kültürel kaynaklara küresel eriflim sa¤lamak, • Yasal sistemleri bütünlemek/tamamlamak, • Tekrar kulland›rmak, yeniden üretmek, türetmek, • Kullan›m için izin sürecini ortadan kald›rmak. Etkileflimli e-kitaplar›n elektronik ortamlarda kullan›ld›¤›n› düflündü¤ümüzde Creative Commons lisanslama seçene¤inin etkileflimli e-kitab› veya içeri¤ini korumak, hak talep etmek ve kullan›m s›n›rl›l›klar›n› belirlemek aç›s›ndan günümüz koflullar›na uygun bir lisanslama seçene¤i olarak ortaya ç›kt›¤› görülmektedir.

2. Bölüm - Literatür

Etkileflimli e-kitaplar›n Evrimi Etkileflimli e-kitaplar teknolojinin içinde do¤mufl ve teknolojiyle geliflmeye devam eden dijital nesnelerdir (Bozkurt ve Bozkaya, 2013). Kullan›c› ile etkileflimi ve iletiflimi artt›rmay› sa¤layan tablet bilgisayarlar, ak›ll› telefonlar, dokunmatik ekrana sahip donan›mlar; bulut teknolojisi ve semantik yaz›l›mlar; dijital neslin tercihlerinin genellikle dijital nesnelere yönelik olmas› etkileflimli e-kitaplar›n h›zl› bir flekilde geliflmesini sa¤lam›flt›r. Bu geliflme sürecinde genel anlamda iki dinami¤in etken oldu¤u ifade edilebilir. Bunlardan birincisi de¤iflen kullan›c› profili, di¤eri ise üst düzey iletiflim ve etkileflime olanak sa¤layan yeni teknolojilerdir. Kullan›c› profili: Net vatandafllar› (netizens), Y nesli (Y gen), milenyum nesli ve Dijital yerliler (digital native) gibi terimlerle tan›mlanan, biliflim teknolojilerini ve interneti günlük hayatlar›n›n rutin bir parças› olarak kabul eden ve çok iyi kullanabilen günümüz nesli (Bennett, Maton ve Kervin, 2008); ö¤renme, iletiflim ve daha birçok günlük ifl için sosyal a¤lar üzerinde oluflturduklar› profillerle dijital kimlikler oluflturmakta ve sosyal a¤lar› kullanmaktad›rlar (Bozkurt, 2013). Dijital yerliler (Prensky, 2001a) olarak ta tan›mlanan bu nesil; sosyal-grup etkinliklerine kat›l›m, yeni teknolojileri kullanmaya karfl› gösterdikleri e¤ilim ve yeni teknolojileri günlük hayatlar›na uyarlama flekilleriyle kendilerine has karakteristik özelliklere sahiptirler. Hayatlar›nda bilgisayar›n ve yeni teknolojinin önemli bir yeri olan bu nesil, ayn› anda birçok ifli yapma, bilgi ediniminde gecikmeye karfl› tolerans göstermeme ve ayn› oyun mant›¤›nda oldu¤u gibi deneme yan›lma ile ö¤renme e¤ilimi göstermektedirler (Oblinger, 2003). Ancak, alanyaz›nda genellikle insanlar›n do¤du¤u zaman dilimiyle iliflkilendirilen nesillerin teknolojiyi kullanma düzeylerini ve teknolojinin yans›malar›n› aç›klayan bu ifadelerin hangi zaman diliminde do¤du¤umuzdan veya teknolojiyi kullanma s›kl›¤›m›zdan ziyade teknolojiyi nas›l yorumlad›¤›m›zla ilgili kavramlar oldu¤u düflünülmektedir (Bozkurt, 2013). Helsper ve Enyon (2010), sadece belirli bir zaman diliminde do¤man›n de¤il; yafl, teknoloji deneyimi ve teknolojiyi kullanma s›kl›¤›n›n net vatandafllar›, milenyum nesli veya dijital yerli gibi kavramlar kapsam›nda s›n›fland›rmada etkili oldu¤unu belirtmifltir. Dijital yerliler olarak tan›mlanan milenyum nesli yaparak ve yaflayarak ö¤renmektedir, yani ö¤renme sürecinde etkileflime geçmek istemektedir (McNeely, 2005). Teknoloji ve teknolojinin sa¤lad›¤› etkileflimle iç içe büyümüfl milenyum nesli da¤›t›k bilgiye ve bilgiyi görsellefltirmeye (Philip, 2007) ve de bilgiye ulaflmak için a¤lar› kullanmaya al›fl›kt›r (Bozkurt, 2013). Bu neslin hayat› teknolojik ortamlarda geçmektedir (Evans ve Po, 2007) ve bu durum dijital ortamlarda okuma deneyimini çabuk bir flekilde kabul etmelerine olanak sa¤lamaktad›r (Porter, 2010). Dijital yerliler olarak tan›mlanan bu nesil teknolojiyle büyümüfltür ve düflünme flekilleri ve beyinleri çevresel faktörlerin de etkisiyle daha farkl› geliflmifltir (Prensky, 2001b). Farkl› kavramlarla tan›mlanan bu nesil, teknolojiyi daha etkili ve verimli flekilde kullanmakta ve teknoloji tabanl› ortamlar› tercih etmektedir (Livingstone ve Helsper, 2007). Dolay›s›yla, farkl› otonomluk düzeyi, do¤rusal olmayan okuma biçimi ve biliflim tabanl› ö¤renmenin sundu¤u ö¤renme ortam› ile daha fazla etkileflim içerisindedirler (Evans ve Po, 2007; McFall, 2005). Bu nedenle, bas›l› kitaplarla yap›lan pasif okuman›n, içerisinde birçok etkileflim ve sosyal iletiflim f›rsat› bar›nd›ran etkileflimli okuma flekli olarakta ifade edebilece¤imiz elektronik okuma (e-okuma) ile yer de¤ifltirilebilece¤i (Porter, 2010) veya gelecekte e-okuman›n daha fazla yayg›nlaflaca¤› düflünülmektedir. Etkileflimli e-kitaplar sadece zengin içe-

39

40

Art›r›lm›fl gerçeklik, k›saca var olan gerçekli¤in biliflim teknolojileri arac›l›¤›yla de¤ifltirilmesi ve zenginlefltirilmesidir

Etkileflimli e-Kitap De¤erlendirme Kriterleri

rik sunumu yapan araçlar de¤il, dijital yerlilere ve ayr›ca teknolojiyi günlük hayatlar›n›n bir parças› haline getiren di¤er bireylere uygun okuma deneyimi sa¤layabilecek okuma araçlar› olarak ortaya ç›kmaktad›r. Etkileflimli e-kitaplar, günümüz dünyas›nda teknolojiyle de¤iflen bireyler gibi de¤iflmekte ve dijital yerlilerin ihtiyaçlar›na cevap verebilecek bir dijital okuma malzemesi olarak ortaya ç›kmaktad›r. Üst düzey iletiflim ve etkileflime olanak sa¤layan yeni teknolojiler: Etkileflimli ekitaplar› di¤er dijital kitaplardan ay›ran en büyük özellik, etkileflimli e-kitaplar›n çal›flt›klar› donan›m›n özelliklerini kullanarak etkileflim ve iletiflimi üst seviyeye ç›karmalar›d›r (Bozkurt ve Bozkaya, 2013). Etkileflimli e-kitaplar okuyucunun hareket tabanl› biliflim (Gesture Based Computing) teknolojisi ile iletiflime geçmesine olanak tan›yan yap›lar kullan›lmaktad›r ve yak›n gelecekte bu teknolojilerin daha fazla kullan›laca¤› düflünülmektedir (Johnson, Adams ve Cummins 2012b; Gümüfl vd., 2012). ‹nsanlar aras›nda iletiflim çoklu modeller kullan›larak sa¤lanmaktad›r. Bir iletiflim sürecinde iletilen mesaj›n anlam› sadece sözel ifadelerle de¤il; jest, mimik, hareket ve di¤er etkileflim yollar›yla farkl› düzeylerde farkl› iletiflim yollar› kullan›larak yap›labilir. Bununla beraber bilgisayar tabanl› araçlarla iletiflim arayüz menüsünde yer alan farkl› etiket, buton ve arayüze eriflmeyi sa¤layan farkl› veri girifl araçlar›yla sa¤lanmaktad›r ve büyük oranda görsel duyulara dayanmaktad›r. Ancak geliflen teknolojiler insan-bilgisayar iletiflimde daha do¤al, kolay ve sezgisel yöntemlerin kullan›ld›¤› yöntemlere olanak sa¤lamaktad›r (NMC, 2004) Hareket tabanl› biliflim teknolojisi kullan›c›lar›n sanal etkinliklerle gerçek dünyada oldu¤u gibi sezgisel bir yaklafl›mla jest, mimik ve hareketle etkileflime geçmesini sa¤lamaktad›r. Yeni nesil araçlar›n ço¤u dokunmaya duyarl› bir biçimde çal›flmaktad›r. Bu araçlar ayr›ca hareket ettirme, sallama, titretme ve çevirme gibi eylemlere tepkide bulunmaktad›r. Bu teknolojinin sa¤lad›¤› en büyük avantaj arayüz üzerinde yer alan navigasyon özelliklerine ve arayüze eriflmek için kullan›lan fare, klavye gibi araçlara olan ihtiyac› ve ba¤›ml›l›¤› azaltmas›; bunun yerine el gibi vücut organlar›n do¤rudan etkileflime geçmek için kullan›lmas›d›r. Hareket tabanl› biliflim teknolojisi el ve vücut hareketlerinden mimiklere ve hatta göz ve göz kapa¤› hareketlerini tan›y›p etkileflime geçebilecek bir yap›ya sahiptir. Sürekli geliflen hareket tabanl› biliflimin bir di¤er özelli¤i sadece hareketleri de¤il insan sesini ve konuflmas›n› tan›y›p etkileflime geçebilmesidir. Günümüzde mobil araçlar›n ço¤u bu özelli¤e sahip ses komutuyla çal›flan ak›ll› asistanlara sahiptir (Johnson vd., 2012a; 2012b). Hareket tabanl› biliflim teknolojisini kullanan araçlar do¤al kullan›c› arayüzüne sahiptirler (Natural User Interfaces: NUIs) ve bu flekilde tasar›mlanm›fl arayüzler eletronik yap›larla do¤al yoldan iletiflime geçmek aç›s›ndan önemlidir (Johnson vd., 2012a; Johnson vd., 2013). Hareket tabanl› biliflim etkileflim ve iletiflim boyutunda kullan›c›lara özgürlük sa¤lamas›n›n yan›nda gerçek hayatta kullan›lan sürece benzer örüntüleri kullanmas› aç›s›ndan ayr›ca önem tafl›maktad›r. Art›r›lm›fl gerçeklik, sanal gerçeklik, ö¤renen davran›fllar›n› izleme özellikleri ise uygulanmaya bafllam›flt›r ve önümüzdeki y›llarda bu uygulamalar›n etkileflimli e-kitaplar ile daha etkin ve fazla bir biçimde kullan›lmaya bafllanaca¤› düflünülmektedir (Bozkurt ve Bozkaya, 2013). Hareket tabanl› çal›flan dokunmatik ekrana sahip mobil araçlar kullan›c›lar›n biliflsel deneyimlerini artt›rmalar›na f›rsat vermekte; içeri¤i ve sunumu zenginlefltiren farkl› yaklafl›mlar› etkileflimli e-kitaplar ile kullan›c›lara sunma f›rsat› yaratmaktad›r (Johnson vd., 2011). Teknolojik geliflmelerle yaflanan bu de¤iflim sürecinde e¤itim kurumlar› da kendilerini yenileme ihtiyac› duymufltur. Özellikle 2000’li y›llardan sonra mobil teknolojilerin ve eriflilebilirlik seçeneklerinin artmas› ile aç›k ve uzaktan ö¤renme

2. Bölüm - Literatür

sistemlerinde dijital iletiflim ve dijital ö¤renme araçlar›na olan ilgi artm›flt›r. Son y›llarda h›zla kullan›lmaya bafllayan dijital kitaplar ve dijital kitap evriminin son halkas› olan etkileflimli e-kitaplar oldukça yeni bir teknoloji olmas›na ra¤men mobil platformlarda en çok kullan›lan uygulamalardan birisidir. Anadolu Üniversitesi ve Milli E¤itim Bakanl›¤› gibi milyonlarca ö¤renenin bulundu¤u kurumlar e¤itim süreçlerine bilgi ve iletiflim teknolojilerini entegre etmeye bafllam›fl ve etkileflimli ekitaplar› kullanmaya bafllam›flt›r. Bireysellefltirilmifl, ö¤reneni merkeze alan esnek ö¤renme modellerine uygun, milyonlarca ö¤rencinin kullanaca¤› etkileflimli e-kitaplar› de¤erlendirme kriterlerinin belirlenmesi bu noktada bir zorunluluk olarak ortaya ç›kmaktad›r.

41

Yöntem

3

Bu bölümde çal›flman›n; • • •

Deseni, Veri toplama yöntemi ve Toplanan verilerin analizi ile ilgili konulara yer verilmifltir.

Anahtar Kavramlar • • • • • •

Nitel Veri Nicel Veri Karma Araflt›rma Yöntemi Gömülü Tasar›m Modeli Delphi Tekni¤i Heuristic Yaklafl›m

44

Etkileflimli e-Kitap De¤erlendirme Kriterleri

ARAfiTIRMA DESEN‹

Karma araflt›rma yöntemi araflt›rma sorusuna yan›t bulabilmek için nicel ve nitel veri toplama yöntemlerinin araflt›rman›n veri toplama ve/veya analiz k›sm›nda kullan›lmas›d›r.

Bu araflt›rman›n amac› aç›k ve uzaktan ö¤renmeye yönelik etkileflimli e-kitap de¤erlendirme kriterlerini ortaya koymakt›r. Bu araflt›rman›n yöntemi, araflt›rma verilerinin ortaya konulmas› veya yorumlanmas›nda nitel ve nicel verilerin birlikte kullan›ld›¤› karma yöntemdir. Tashakkori and Teddlie (2003) alanyaz›nda yaklafl›k 40 tane karma yöntem modeli oldu¤unu belirtmifltir. Bu modeller incelenerek ve ço¤unlukla kulland›klar› disiplinler göz önüne al›narak 12 gruptan oluflan bir s›n›fland›rmayla özetlenmifltir (Creswell ve Plano Clark, 2007; Creswell, Plano Clark, Gutmann ve Hanson, 2003). Creswell ve Plano Clark (2007), bu s›n›fland›rmalar›n farkl› araflt›rmac›lar taraf›ndan farkl› özellikler vurgulanarak yap›ld›¤›n› ifade etse de, aralar›nda farkl›l›klardan çok benzerlikler oldu¤unu belirtmifltir. Bu araflt›rma kapsam›nda karma yöntem modellerinden birisi olan gömülü tasar›m modeli (embedded design) benimsenmifltir. Gömülü tasar›m modelinin amac› nicel ve/veya nitel veriyi ayn› anda ya da ard›fl›k olarak toplamakt›r. Elde edilen nicel ve/veya nitel veri bir di¤erini desteklemek için kullan›l›r (Caracelli ve Greene, 1997; Creswell, 2012). Birincil veri toplama yöntemi araflt›rma için belirlenen ana yöntemdir. ‹kincil veri toplama yöntemini kullanman›n amac› birincil verilere iliflkin sonuçlar› desteklemektir. Birincil yöntemi desteklemek veya verileri artt›rmak için baflvurulan yol nicel veya nitel olabilir (Creswell, 2012). Etkileflimli e-kitap de¤erlendirme kriterlerinin ortaya konulmas› için yap›lan araflt›rmada birincil veri toplama yöntemi olarak nitel veri toplama araçlar›n›n kullan›ld›¤› ve nicel yöntem ile de¤erlendirmenin yap›ld›¤› Delphi tekni¤i kullan›lm›flt›r. Delphi tekni¤i ile elde edilen verilerin desteklenmesi için ise nitel veri toplama amac›yla heuristic yaklafl›mdan yararlan›lm›flt›r (fiekil 3.1).

fiekil 3.1 Karma araflt›rma yöntemi: Gömülü tasar›m modelinin araflt›rmaya uygulan›fl flekli

Delphi Tekni¤i : Nitel ve nicel veri toplama ve analizi (birincil veri toplama yöntemi-d›fl de¤erlendirici)

Heuristic Yöntem : Nitel veri toplama ve analizi

Yorumlama

(‹kincil veri toplama yöntemi-ba¤›ms›z de¤erlendirici) (birincil veri toplama yöntemi sonras›nda)

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

SIRA S‹ZDE

Etkileflimli e-kitap de¤erlendirme kriterlerinin ortaya konulmas› için yap›lan araflt›rmada Delphi ve heuristic olmak üzere iki farkl› yaklafl›mdan yararlan›lm›flt›r. D Ü fi Ü N E L ‹ M Araflt›rma kapsam›nda Delphi çal›flmas›na kat›lan panelistler d›fl de¤erlendirici; heuristic yaklafl›m ile etkileflimli e-kitap örneklerini inceleyen araflt›rmac› ise baS O R U ¤›ms›z de¤erlendirmeci olarak kabul edilmifltir. Bu çal›flmadaD etkileflimli e kitap de¤erlendirme kriterlerinin belirlenmesi amac›yla Delp‹KKAT hi tekni¤inden ve heuristic yaklafl›mdan yararlan›lm›flt›r. Ancak farkl› ba¤lamlarda farkl› araflt›rma yöntem ve yaklafl›mlar›ndan yararlan›labilinir.

N N

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

3. Bölüm - Yöntem

45

Birincil Veri Toplama Yöntemi Bu bölümde, birincil veri toplama yöntemi ile verilerin toplanmas›, uzman grubunun belirlenmesi ve verilerin çözümlenmesi aflamalar›na yer verilmifltir.

Verilerin Toplanmas› Araflt›rman›n bu evresinde aç›k ve uzaktan ö¤renme için etkileflimli e-kitap de¤erlendirme kriterlerini belirlemek için gerekli olan veriler Delphi tekni¤i kullan›larak toplanm›flt›r.

Delphi Tekni¤i Delphi tekni¤i 1950’li y›llarda Amerika Birleflik Devletleri’nde RAND (Research and Development) firmas›nda çal›flan Olaf Helmer ve Norman Dalkey isimli iki araflt›rmac›n›n gelifltirdi¤i bir yöntemdir (Dalkey ve Helmer, 1972; Franklin ve Hart, 2007; Linstone ve Turoff, 2010). Delphi tekni¤i ismini eski Yunan kültüründe gelece¤e yönelik tahminlerde bulunan bir kahinin yaflad›¤› Delphi isimli yerleflim yerinden al›r (Fish ve Busby, 2005; Fowles, 1978; Williams ve Webb, 1994; Woudenberg, 1999). Delphi tekni¤inin amac› karar verme sürecinde yarat›c› ve güvenilir bilgiye ulaflabilmektir. Delphi tekni¤i yap›land›r›lm›fl bir süreç boyunca fiziksel olarak birbirlerinden uzakta olan konu uzmanlar›ndan bilgi toplamak ve bu bilgiyi biçimlendirmek fleklindedir (Adler ve Ziglio, 1996). Bu tekni¤in bir baflka özelli¤i ise grup üyeleri aras›nda gizlili¤i sa¤layarak ön yarg›lardan ar›nd›r›lm›fl etkili ve sistemli bir iletiflim süreci oluflturma ve uzman grubunun nihai karara varmas›n› kolaylaflt›rmakt›r (Helmer, 1977; Keeney, Hasson ve McKenna, 2001; Saekman, 1975; fiahin, 2001; Wissema, 1982, Turoff ve Hiltz, 2001;). Delphi tekni¤i e¤itim, teknoloji ve di¤er alanlarda fikir üretmek ve öngörüde bulunmak için s›kça kullan›lan bir yöntemdir (Clayton, 1997; Cornish, 1977; Linstone ve Turoff, 2002; Powell, 2002; Koçdar ve Ayd›n, 2013). Bu süreç boyunca uzmanlar›n bir araya gelmeden ve birbirlerini etkilemeden karar verebilmeleri önemlidir. Delphi tekni¤i panelistlerin sadece karar vermelerini kolaylaflt›rmay› sa¤lamakla kalmay›p, ayr›ca farkl› bak›fl aç›lar›ndan yararlanarak yarat›c› fikirler elde etmeye çal›flmaktad›r (fiahin, 2001). Bir tek uzman›n görüflü bazen objektif olmayabilir, yüz yüze yap›lan çal›flmalarda ise grubun kontrolünü ele alan bir kiflinin etkisinde etkili sonuçlar al›nmayabilir; panelistler statü farkl›l›¤›ndan dolay› kendilerini ifade etmekte s›k›nt› yaflayabilirler; konuya katk› sa¤layan panelistin fikirleri statü farkl›l›¤›ndan dolay› dikkate al›nmayabilir (Fowles,1978; Gatewood ve Gatewood, 1983). Tüm sözü edilen bu olumsuzluklar›n giderilebilmesi için Delphi tekni¤inin yüz yüze yap›lan görüflmelere göre daha çok avantaj sa¤lad›¤› söylenebilir. Buna göre Delphi tekni¤ini “konu uzmanlar›ndan oluflan bir grubun bir dizi yap›land›r›lm›fl ard›fl›k uygulama süresince anonimliklerini sa¤layarak bir konu hakk›nda fikirleri almak, bu süreç boyunca uzman grubunun oluflturdu¤u panelistlere istatistiksel olarak geri dönüt sa¤lamak ve araflt›r›lan konu ile ilgili uzmanlar›n fikir birli¤ine varmas›n› sa¤lamakt›r” fleklinde tan›mlanabilir. Delphi tekni¤ini oluflturan karakteristik özellikler ise flunlard›r (Dalkey, 1972; Fowles, 1978): • Kat›l›mda gizlilik (anonimlik), • Grup tepkisinin istatistiksel analizi, • Kontrollü geri besleme.

Delphi tekni¤inin amac›, yap›land›r›lm›fl bir süreç boyunca konu uzmanlar›n›n anonimliklerini sa¤layarak ilgili konu hakk›nda bilgi toplamak ve bu bilgiyi biçimlendirmektir. Konu uzmanlar›ndan bilgi toplan›rken uzmanlar aras›nda gizlili¤in korunmas›, önyarg›lardan ar›nd›r›lm›fl, yarat›c› fikirlerin a盤a ç›kart›labildi¤i ve farkl› bak›fl aç›lar›ndan oluflturulmufl bilginin yarat›labilmesi önemlidir.

46

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

Etkileflimli e-Kitap De¤erlendirme Kriterleri

Kat›l›mda Gizlilik: Delphi tekni¤inin baflar›l› olmas›n› sa¤layan özellik olarak gösterilmektedir (fiahin, 2001). Anonimlik bireylerden çok fikirlerin öne ç›kmas›n› sa¤lar. Kat›l›mda gizlilik Delphi süresince fikirlerin özgürce ifade edilmesini sa¤lamakta; statü, deneyim, yafl, cinsiyet vb. özelliklerin etkisini karar verme sürecinde ortadan kald›rmakta ve uzman grubunun karar› objektif bir flekilde ortaya ç›kar›lmaya çal›fl›lmaktad›r (Hung, Altschuld ve Lee, 2008; Westbrook, 1997). Grup tepkisinin istatistiksel analizi: ‹statistiksel veri sa¤lanabilen Delphi turlar›ndan sonra grubun yan›tlar› istatistiksel olarak de¤erlendirilir (fiahin, 2001). Yap›lan analizlerden sonra grubun ilgili konu veya ilgili maddeler üzerindeki uzlafl›mlar›n›n veya fikir ayr›l›klar›n›n ne ölçüde oldu¤u belirlenir (Mitchell, 1991). SIRAgeri S‹ZDE Kontrollü besleme: ‹statistiksel analizlerin yap›ld›¤› tur sonras› bu veriler panelistlere bildirilir. Bu flekilde grubun o konu üzerinde ne düflündü¤ü, e¤ilimin ne yönde oldu¤u panelistlere gösterilir. Bu flekilde Delphi panelistlerinin oluflturD Ü fi Ü N E L ‹ M du¤u uzman grubunun uzlafl› oran›n› görmeleri sa¤lanarak o konu hakk›nda tekrar düflünmeleri ve fikirlerini tekrar gözden geçirmeleri beklenir (fiahin, 2001). S Ogrup R U üyeleri aras›nda uzlafl› sa¤lan›nca sona erdirilir. Delphi turlar› Delphi tekni¤inin için kat›l›mda gizlilik, grup tepkisinin istatiksel analiD ‹ K K Auygulanabilmesi T zi ve kontrollü geri besleme sa¤lanabilmelidir.

N N

SIRA S‹ZDE

Sackman (1974) Delphi tekni¤inin karakteristik özelliklerini afla¤›daki maddelerle tan›mlam›flt›r: • Formal ve yap›land›r›lm›fl bir anket kullan›l›r. AMAÇLARIMIZ • Anket maddeleri moderatör (araflt›rmac›), panelistler (uzmanlar) veya her ikisi taraf›ndan da üretilebilir. ‹ T A nitel P • NicelK veya ölçekler veya de¤erlendirme araçlar› kullan›labilir. • Delphi süreci iki veya daha fazla turdan oluflur. • Anketler aç›k uçlu sorular› içerebilir veya içermeyebilir. T E L E V turlardan ‹ZYON • Yap›lan sonra verilen dönütler genellikle merkezi e¤ilim ve da¤›l›m fleklindedir. • Turlardan sonra yap›lan dönütler metin fleklinde de olabilir. • Panelistlerin verdikleri cevaplar, yapt›klar› de¤erlendirmeler gizli tutulur. ‹NTERNET • Ard›fl›k turlar ve dönütler moderatörün konu hakk›nda uzlafl› sa¤land›¤›na dair yeterli bulguya ulaflmas›na kadar devam eder. • Panelistler yüz yüze görüflmezler ve fiziksel olarak farkl› yerlerde bulunabilirler. • Delphi sürecine kat›lan ve marjinal noktalarda yan›tlar veren panelistlerden verdikleri yan›tlar› aç›klamalar› istenebilir.

Delphi Çal›flmas›na Kat›lan Uzmanlar›n Seçimi Delphi çal›flmas›na kat›lan uzmanlar›n araflt›r›lan konuya katk› sa¤layabilecek yeterlili¤e sahip olmas› gerekir (Franklin ve Hart, 2006; Hatcher ve Colton, 2007; Skulmoski, Hartman ve Krahn, 2007; fiahin, 2001). Araflt›r›lacak konu ile ilgili uzmanl›¤› bulunan panelist say›s› tamamen çal›flman›n konusuna, amac›na ve elde edilmesi beklenen yan›tlara göre de¤iflebilir (Cuhls, 2003). Bu konuda tam olarak fikir birli¤ine henüz var›labilmifl de¤ildir (Somerville, 2007). fiahin (2001) grup büyüklü¤ünün en az 7 kifliden oluflmas› gerekti¤ini ve ideal grup büyüklü¤ünün 10-20 kifliden oluflabilece¤ini ifade etmifltir. Gordon (1994) ço¤u Delphi çal›flmas›nda uzman say›s›n›n 15-35 aras›nda de¤iflti¤ini ifade etmifltir. Literatür-

3. Bölüm - Yöntem

47

de yap›lan çal›flmalar incelendi¤inde grup üyeleri ne kadar farkl›l›k gösterirse Delphi panelist say›s›n›n da o kadar büyük olmas› gerekti¤i görülmüfltür (Koçdar, 2011). Bunun d›fl›nda normal flartlar alt›nda grup say›s› ne kadar büyük olursa ortaya ç›kan sonuçlar da o kadar güvenilir olma e¤ilimindedir (Somerville, 2007). Ayr›ca, grup say›s›n›n 20-25’i geçti¤i durumlarda güvenilirlik konusunda S‹ZDE minimal ilerlemelerin oldu¤u görülmüfltür (Hogarth, 1978).SIRA Alanyaz›nda farkl› düflünceler olmas›na ra¤men homojen gruplar için 10-20, heterojen gruplar için ise 20-30 say›s›n›n uygun oldu¤u düflünülmektedir. Bu say› birçok de¤iflkene göD Ü fi Ü N E L ‹ M re flekillenmektedir ve araflt›rma öncesinde grubun büyüklü¤ü Delphi turlar› s›ras›nda olabilecek olas› kay›plar› da hesaba katarak belirlenmesinin do¤ru bir S O R U yaklafl›m olaca¤› düflünülmektedir.

SIRA S‹ZDE

Delphi çal›flmas›na kat›lan uzmanlar›n araflt›rma konusu ile ilgili temsil D ‹ Kgüçleri K A T araflt›rman›n geçerlik ve güvenirli¤ine katk› sa¤layan önemli bir noktad›r. SIRA S‹ZDE

N N

Delphi panelist say›s›n›n belirlendikten sonra dikkat edilmesi gereken di¤er bir nokta ise uzmanl›k kriterlerinin belirlenmesidir. Bu konuda belirli bir standart yoktur ve Delphi tekni¤i bu aç›dan elefltirilmektedir (Mitchell, 1991; Rowe ve Wright, AMAÇLARIMIZ 1999; Stewart, 1987). Delphi panel büyüklü¤ü ve uzmanl›k kriterlerinin konuya, konunun iliflkili oldu¤u di¤er disiplinlere, konunun geçmifline, daha önceden yaK ‹ say›s›na T A P p›lan araflt›rmalara, o konu hakk›nda birikimi olan araflt›rmac› ve buna benzer di¤er de¤iflkenlere göre flekillendi¤i düflünülmektedir. fiahin (2001) uzman seçiminde panelistlerin konu veya konuyu oluflturan alt bafll›klar hakk›nda deneyimlerinin olmas›na ve konu hakk›nda derin bak›fl aç›s›na sahip T E L E Volmalar› ‹ Z Y O N gerekti¤ine vurgu yapm›flt›r. Bu araflt›rmada Delphi uzman grubunu, Türkiye’de ve yurtd›fl›nda görev yapan 22 akademisyen, 2 bakanl›k temsilcisi, 1 sektör temsilcisi ve 5 firma temsilcisi olufl‹NTERNET turmaktad›r. Toplam 30 kifliden oluflan Delphi uzman grubu panelistleri dijital kitaplar, dijital yay›nc›l›k, içerik gelifltirme, arayüz tasar›m›, ö¤retim tasar›m›, e-ö¤renme, grafik tasar›m› ve uzaktan ö¤retim yönetimi konular›ndan en az birinde veya birkaç›nda uzmanl›¤a sahiptir. Delphi çal›flmalar›nda ilerleyen turlarda kat›l›m›n azalaca¤› ve araflt›rma sürecinden ayr›lmalar›n artaca¤› göze al›narak (Borg ve Gall, 1983) 15 say›s›n›n iki kat› olan 30 kiflilik Delphi panelist grubunun oluflturulmas›na karar verilmifltir. Bu çal›flmaya kat›lan Delphi panelistlerinin uzmanl›k ölçütü olarak; • Dijital kitaplar, • Dijital yay›nc›l›k, • ‹çerik gelifltirme, • Arayüz tasar›m›, • Ö¤retim tasar›m›, • E-ö¤renme, Konu ve/veya alanlar›nda; • Akademik çal›flmalar›n›n olmas›, • ‹lgili resmi kurumlarda çal›fl›yor olmak, • ‹lgili alanda faaliyet gösteren firmalarda ve/veya kurulufllarda belirlenen alanlarda görev yap›yor olmak, • Etkileflimli e-kitap haz›rlama ve yay›nlama sürecinde deneyim sahibi olmak kriterleri aranm›flt›r.

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

48

Etkileflimli e-Kitap De¤erlendirme Kriterleri

Etkileflimli e-kitap de¤erlendirme kriterlerini belirlemek için yap›lan dört Delphi turu çal›flmaya kat›lan toplam 30 kifli ile tamamlanm›flt›r. Panelistlerin etkileflimli e-kitaplar ile ilgili farkl› uzmanl›k ve faaliyet alanlar›ndan kifliler olmas›na dikkat edilmifl ve maksimum çeflitlilik örneklemi (maximum variation sampling) oluflturulmufltur. Yurtiçi ve yurtd›fl›nda bu konularda uzmanl›¤a sahip Delphi panelistleri yapt›klar› çal›flma say›s›; çal›flt›klar› ve temsil ettikleri kurumlar; faaliyet gösterdikleri sektörler düflünüldü¤ünde temsil gücü yüksek bir Delphi uzman grubunun olufltu¤u ifade edilebilir.

Delphi Turlar› Bu çal›flma kapsam›nda uygulanan Delphi çal›flmas›nda toplam dört tur düzenlenmifltir. Birinci ve ikinci turlar aç›k uçlu yar› yap›land›r›lm›fl sorulardan oluflmufltur. Üçüncü ve dördüncü turlar ise ortaya ç›kan kriterlerin Likert ölçe¤i kullan›larak de¤erlendirildi¤i turlar olmufltur. Tüm turlar öncesinde üç kifliyle pilot çal›flma yap›lm›flt›r. Düzeltilmesine ihtiyaç duyulan maddeler bu do¤rultuda de¤ifltirilmifltir. Delphi turlar› için haz›rlanan Türkçe metinler bir Türk dili okutman› taraf›ndan incelenmifltir. ‹ngilizce metinler uzaktan ö¤renme alan›ndan bir ‹ngilizce okutman› ve alan d›fl›ndan bir ‹ngilizce okutman› taraf›ndan incelenmifltir. Yap›lan geri dönütler do¤rultusunda gerekli düzenlemeler yap›lm›flt›r. Delphi turlar› Google Drive ile haz›rlanan anketler arac›l›¤›yla çevrimiçi ortamda panelistlere gönderilmifltir. 1. Tur: ‹lk tur anketi Türkçe ve ‹ngilizce haz›rlanarak 1 Aral›k 2012 tarihinde panelistlere gönderilmifl ve 25 Aral›k 2012 tarihinde sona ermifltir. Delphi panelistlerinin yarat›c›, özgün ve yenilikçi fikirlerini ortaya ç›karmak için etkileflimli e-kitap de¤erlendirme kriterlerini belirlemek amac›yla panelistlere üç tane yar› yap›land›r›lm›fl aç›k uçlu soru sorulmufltur. ‹lk iki soruda alanyaz›nda geçen içerik ve arayüz temalar› ile ilgili de¤erlendirme boyutlar›n›n neler olabilece¤i ve bu boyutlar›n alt›nda hangi kriterlerin olabilece¤i sorulmufltur. Üçüncü soruda ise etkileflimli e-kitaplar›n de¤erlendirilmesinde kullan›labilecek di¤er tema, boyut ve bu boyutlar›n alt›nda olabilecek de¤erlendirme kriterleri sorulmufltur. ‹lk Delphi turuna 30 Delphi panelistinin hepsi kat›l›m göstermifltir. 2. Tur: ‹lk Delphi turuna verilen cevaplar›n analizi yap›larak ikinci tur Delphi turu 10 Ocak 2013 tarihinde bafllam›fl ve 1 fiubat 2013 tarihinde sona ermifltir. ‹kinci Delphi turunda bir önceki turda verilen cevaplar do¤rultusunda ortaya ç›kan temalar; bu temalar alt›nda yer alan boyutlar ve bu boyutlar›n alt›nda yer alan kriterler verilmifltir. Delphi panelistlerinden ortaya ç›kan 4 tema, 33 boyut ve 98 kriteri bütüncül bir bak›fl aç›s›yla de¤erlendirmeleri ve eklenebilecek olas› ilaveleri yapmalar› istenmifltir. ‹kinci Delphi turu 30 panelistten 29 panelistin kat›l›m›yla son bulmufltur. 3. Tur: ‹kinci Delphi turunda verilen yan›tlar ve öneriler do¤rultusunda 6 fiubat 2013 tarihinde üçüncü Delphi turu bafllam›fl ve 22 fiubat 2013 tarihinde sona ermifltir. Bu turda panelistlerin 4 tema, 19 boyut ve 109 kriteri 5’Likert ölçe¤i kullanarak de¤erlendirmeleri istenmifltir. Bunun için önemli de¤il, biraz önemli, orta derecede önemli, önemli ve çok önemli seçeneklerden birisini iflaretlemeleri istenmifltir. Üçüncü Delphi turu 30 panelistin tümünün kat›l›m›yla son bulmufltur. 4. Tur: Son Delphi turu 23 fiubat 2013 tarihinde bafllam›fl ve 8 Mart 2013 tarihinde son bulmufltur. Üçüncü Delphi turunda verilen yan›tlar do¤rultusunda uzlafl› düzeyi %80, medyan› 4, çeyrekler aras› genifllik de¤eri 1’in alt›nda

49

3. Bölüm - Yöntem

olan kriterler elenmifltir. Son Delphi turunda panelistlerden üçüncü tur sonunda uzlafl› düzeyini karfl›layan 4 tema, 19 boyut ve 49 kriteri 5’li Likert ölçe¤i kullanarak de¤erlendirmeleri istenmifltir. Bunun için önemli de¤il, biraz önemli, orta derecede önemli, önemli ve çok önemli seçeneklerden birisini iflaretlemeleri istenmifltir. Dördüncü Delphi turunda uzlafl› düzeyi %90, medyan› 4, çeyrekler aras› genifllik de¤eri 1’in alt›nda olan kriterler elenmifltir. Son Delphi turu 30 panelistin tümünün kat›l›m›yla son bulmufltur.

Verilerin Analizi Toplam dört tur olarak düzenlenen etkileflimli e-kitap de¤erlendirme kriterlerini belirlemek üzere yap›lan Delphi çal›flmas›n›n birinci turunda panelistlere aç›k uçlu yar› yap›land›r›lm›fl üç soru sorulmufltur. Verilen yan›tlar do¤rultusunda toplam dört tema ve bu temalar alt›ndaki boyutlar ve bu boyutlara iliflkin kriterler belirlenmifltir. Araflt›rman›n güvenirli¤ini sa¤lamak için uzaktan ö¤renme alan›nda ö¤renim gören bir ö¤retim görevlisinden etkileflimli e-kitap de¤erlendirme kriterlerini kodlamas› istenmifl ve kodlay›c›lar aras› güvenirlik (intercoder reliability) %91 olarak ç›km›flt›r. Delphi çal›flmas›n›n ikinci turunda ise birinci turda al›nan yan›tlar do¤rultusunda oluflan tema, boyut ve kriterler Delphi panelistlerine yeniden sunulmufl ve her boyutun alt›nda aç›lan yorum k›sm›na ortaya ç›kan kriterleri bütüncül bir bak›fl aç›s›yla de¤erlendirerek ilave edilmesi veya ç›kar›lmas› gereken ya da baflka bir bafll›k alt›nda de¤erlendirilmesi gereken kriterler olup olmad›¤› sorulmufltur. Al›nan yan›tlar do¤rultusunda birinci turda sorulan temalar alt›ndaki boyut ve kriterler yeniden düzenlenmifltir. Uzaktan ö¤renme alan›nda ö¤renim gören baflka bir araflt›rmac›n›n bu maddeleri tekrar kodlamas› istenmifl ve kodlay›c›lar aras› güvenirlik %95 olarak ç›km›flt›r. Delphi çal›flmalar›nda kullan›lan veri analizinde farkl› ölçme araçlar› kullan›labilmektedir. Uzlaflma düzeyi araflt›rman›n konusuna, araflt›rma sürecine ve araflt›rma sonuçlar›n›n önemine göre de¤iflebilmektedir (Powell, 2003). Uzlaflma düzeyinin ne oldu¤u araflt›rma konusuna ba¤l›d›r (Keeney vd., 2006). Delphi çal›flmalar›nda uzlaflma kriteri olarak aritmetik ortalama, mod, medyan, standart sapma, çeyrekler aras› genifllik gibi merkezi e¤ilim ve yay›lma ölçütleri kullan›labilmektedir. Uç noktalarda verilen marjinal yan›tlar›n çal›flma sonucunu gerçekçi olmayabilecek flekilde etkilemesinden dolay› Delphi çal›flmalar›nda medyan ve çeyrekler aras› genifllik (IQR) de¤erleri daha çok tercih edilmektedir (Cochran, 1983; Gordon, 1994; Mullen, 2003). Bu çal›flma için tercih edilen uzlafl› düzeyi, medyan ve çeyrekler aras› genifllik kavramlar› flu flekilde aç›mlanabilir: Çal›flmada kullan›lan uzlafl› düzeyi, ikinci ve üçüncü turda verilen 5’li Likert ölçe¤inde önemli ve çok önemli yan›t›n› verenlerin toplam›d›r. Medyan, verilen yan›tlar›n büyükten küçü¤e do¤ru s›ralanmas› sonucu SIRA S‹ZDEIQR) ise bitam ortada kalan de¤erdir. Çeyrekler aras› genifllik (Interquartile range: rinci çeyrek, yan›tlar›n %25’ini soluna, %75’ini de sa¤›na alan noktad›r. Üçüncü çeyrek, yan›tlar›n %25’ini sa¤›na, %75’ini de soluna alan noktad›r. Çeyrekler aras› D Ü fi Ü N E L ‹ M genifllik, birinci çeyrek ve üçüncü çeyrek aras›ndaki farkt›r. Birinci ve üçüncü çeyrek aras›nda ç›kan fark›n az olmas› görüfl birli¤ini, fark›n fazla olmas› ise görüfl birS O R U li¤i olmad›¤›n› ifade eder. Delphi çal›flmalar›nda araflt›rman›n amac›na ve konusuna göre farkl› istatiksel D ‹ K K A T ölçme araçlar› kullan›labilir. SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

N N

SIRA S‹ZDE

D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U

D‹KKAT

SIRA S‹ZDE

AMAÇLARIMIZ

50

Etkileflimli e-Kitap De¤erlendirme Kriterleri

Etkileflimli e-kitap de¤erlendirme kriterlerini ortaya koymak için yap›lan bu Delphi çal›flmas›nda üçüncü tur için uzlaflma ölçütleri olarak uzlaflma düzeyi en az %80; medyan en az 4; çeyrekler aras› genifllik en az 1 olarak belirlenmifltir. Dördüncü Delphi turu için uzlaflma ölçütleri olarak uzlaflma düzeyi en az %90; medyan en az 4; çeyrekler aras› genifllik en az 1 olarak belirlenmifltir. Üçüncü ve dördüncü tur için belirlenen uzlaflma ölçütleri Tablo 3.1’de verilmifltir. Tablo 3.1 Üçüncü ve dördüncü tur için belirlenen uzlaflma ölçütleri

3. Tur

Medyan 4, QR 1, frekans 4-5 Medyan 4, QR 1, frekans 4-5

4. Tur

%80 %90

Çal›flman›n üçüncü turunda uzman grubunu oluflturan panelistlerden birinci ve ikinci turda elde edilen yan›tlar do¤rultusunda elde edilen 109 kriteri 5’li Likert ölçe¤i kullanarak önemli de¤il, biraz önemli, orta derecede önemli, önemli ve çok önemli ifadelerinden birisini seçerek önem derecelerine göre s›ralamalar› istenmifltir. Elde edilen verilerin frekans, medyan ve çeyrekler aç›kl›¤› de¤erleri bir istatistik yaz›l›m› kullan›larak hesaplanm›flt›r. Belirlenen uzlaflma düzeyinin alt›nda kalan maddeler ise elenerek dördüncü yani son Delphi turuna geçilmifltir. Çal›flman›n dördüncü turunda üçüncü turda verilen yan›tlar do¤rultusunda elenen maddeler ç›kar›larak panelistlerden geriye kalan 49 kriteri yeniden önem derecelerine göre s›ralamalar› istenmifltir. Delphi çal›flmas›na yönelik üçüncü ve dördüncü turlar›n özeti Tablo 3.2’de verilmifltir. Tablo 3.2 Etkileflimli e-kitap de¤erlendirme sürecine dair Delphi turlar›n›n özeti

Tema

3. turda de¤erlendirilen kriterler

4. turda de¤erlendirilen kriterler

‹çerik

37

18

14

Arayüz

45

23

15

Etkileflim

12

1

1

Teknoloji

14

7

3

109

49

33

Toplam

4. turun sonunda kalan kriter say›s›

‹kincil Veri Toplama Yöntemi Bu bölümde, ikincil veri toplama yöntemiyle verilerin toplanmas›, örneklemin seçilmesi ve verilerin çözümlenmesi aflamalar›na yer verilmifltir.

Verilerin Toplanmas› Araflt›rman›n bu evresinde Delphi tekni¤inde ortaya ç›kan bulgular s›nanm›fl, ortaya ç›kan kriterlerin parametreleri belirlenmifl ve etkileflimli unsurlar›n etkileflimli e-kitap içindeki kullan›mlar› incelenmifltir.

Heuristic Yaklafl›m Heuristic araflt›rma yöntemi, Clark Moustakas taraf›ndan 1961 y›l›nda yaz›lan loneliness isimli kitapta aç›klanan bir yöntemdir. Heuristic kelimesi Yunanca “keflfetmek” anlam›na gelen heureskein kelimesinden türetilmifltir (Moustakas, 1990). Heuristic, bilinme-

3. Bölüm - Yöntem

yen bir fenomenin anlam›n› ve yap›s›n›; öz yans›t›m, keflfetme ve aç›klama gibi içsel yollarla anlatmaya çal›flan bir araflt›rma yöntemidir (Douglass ve Moustakas,1985). Alanyaz›nda heuristic yaklafl›m için; sezgisel, buluflsal, keflifsel, bulgu bilim gibi farkl› tan›mlamalar kullan›lmaktad›r. ‹ngilizcede bilinen ilk kullan›m› 1821 y›l›na kadar uzanmaktad›r ve Almanca heuristisch, Latince heuristicus ve kelimenin kökünü oluflturan Yunanca’da heureskein fleklinde kullan›lmaktad›r. Bununla beraber ‹ngilizce bir kelime olan heuristic “keflfederek ö¤renmek; kendi deneyimlerinden ö¤renmek; deneysel yolla ve özellikle deneme yan›lma yoluyla problemi çözmek veya keflfetmek” anlam›na gelen “learning by discovering; learning from their own experiences; discovery or problem-solving by experimental and especially trial-and-error methods” (http://www.merriam-webster.com/dictionary/heuristic) ifadeleri ile tan›mlanmaktad›r. Tan›mlarda dikkat çeken ve öne ç›kan anlamlar deneyim ve keflfetmektir. Bu çal›flmada etkileflimli e-kitap örneklerinin bir okuma arac›nda kullan›lmas›yla elde edilen deneyimler sonucu bulgulara ulafl›lm›flt›r. Tan›mlarda geçen keflfetmek kelimesi araflt›rmac›n›n deneyim yoluyla yaflad›¤› içsel süreci karfl›lamaktad›r. Bu ba¤lamda “öz-deneyimsel” veya “buluflsal” ifadeleri heuristic kavram›n› karfl›lamaktad›r. Bununla beraber alanyaz›nda kavram karmaflas›na yol açmamak için bu çal›flmada “heuristic” ifadesinin kullan›lmas› tercih edilmifltir. Heuristic yaklafl›m, araflt›rma sürecine kendini adamay› gerektiren; anlamak ve keflfetmek için tasarlanm›fl araflt›rmac›n›n kendisini araflt›rma sürecine dahil ederek kulland›¤› bir araflt›rma yöntemidir (Hiles, 2001; Patton, 2001). Heuristic yaklafl›m araflt›rmac›y› araflt›rma sürecinden ay›ran bir yaklafl›m de¤ildir; bunun tam tersi, araflt›rmac›y› araflt›rma sürecine deneyimlerini yans›tarak di¤er paydafllarla iflbirli¤i halinde dahil eden bir yaklafl›md›r. Baz› durumlarda araflt›rmac›n›n konunun önemini ve anlam›n› keflfetmesi için araflt›r›lan konu ile araflt›rmac›n›n do¤rudan temas› gerekmektedir (Moustakas, 1990). Heuristic yaklafl›m ölçümlerle de¤il anlamla; görünümle de¤il önemle; nicelikle de¤il nitelikle; davran›flla de¤il anlamla ilgilenir (Douglass ve Moustakas, 1984). Heuristic yaklafl›m, araflt›rmac›n›n bir kat›l›mc› olmas› aç›s›ndan di¤er yöntemlerden büyük ölçüde ayr›l›r (Djuraskovic ve Arthur, 2011). Bu yöntem olgu bilimin araflt›rma sürecine uyarlanm›fl bir fleklidir ve olgu bilimden farkl› olarak araflt›rmac›n›n do¤rudan araflt›rma sürecine dahil olmas›n› gerektirir (Hiles, 2001). Heuristic yaklafl›m›n ad›mlar› Douglass ve Moustakas taraf›ndan (1985) taraf›ndan üç aflamal› bir model ile aç›klanm›flt›r. 1. Kat›l›m (Bir problemin veya konunun keflfi) 2. Edinim (Veri toplama) 3. Fark›na varma (Sentez) Moustakas (1990), Heuristic süreç aflamalar›n› gelifltirmifl ve afla¤›daki gibi özetlemifltir. Buna göre kavramlar ve süreç: • Araflt›rman›n odak noktas›n› tan›mlamak, • ‹çsel diyalog, • ‹çsel/gizil bilifl, • Önsezi, • Konuyu oturtmak, • Odaklanma, • ‹çsel referans çerçevesi fleklindedir. Araflt›rman›n aflamalar› ise afla¤›daki maddelerle aç›klanm›flt›r. Bunlar: • ‹lk temas, • Kat›l›m,

51

Heuristic yaklafl›m, araflt›rmac›n›n kendisini araflt›rma sürecine dahil etti¤i; öz yans›t›m, keflfetme ve aç›klama gibi içsel yollar› kulland›¤› nitel bir araflt›rma yöntemidir

52

Etkileflimli e-Kitap De¤erlendirme Kriterleri

• Bekleme/kuluçka dönemi, • Ayd›nlanma, • Aç›klama, • Yarat›c› sentez, • Heuristic yaklafl›m› geçerli k›lma fleklindedir. Bu çal›flma süresince d›fl kat›l›mc›lar›n ortaya koyduklar› etkileflimli e-kitap de¤erlendirme kriterlerini, bu kriterleri oluflturan parametreleri, etkileflim düzeylerini ve Delphi tekni¤i ile ortaya ç›kmayan olas› bulgular› belirleyebilmek için araflt›rmac›n›n etkileflimli e-kitap örneklerini incelemesine ihtiyaç duyulmufltur. Böylece Delphi çal›flmas› sonucunda uzman grubun etkileflimli e-kitab› de¤erlendirmeye yönelik olarak saptad›¤› ölçütlerin, araflt›rmac›n›n seçti¤i etkileflimli e-kitap örneklerinde heuristic yaklafl›mla de¤erlendirilmesi sa¤lamas› yoluna gidilmifl, bütüncül bir de¤erlendirme yaklafl›m› benimsenmifltir. ‹kincil veri toplama yöntemi olarak belirlenen heuristic yaklafl›m arac›l›¤›yla birincil veri toplama yöntemi sonunda elde edilen bulgular›n geçerli ve güvenilir bulgular olup olmad›¤› araflt›rmac› taraf›ndan bir kez daha s›nanm›flt›r. Bu amaçla üst düzey bir okuma arac› kullan›larak somut ve gözlenebilir bulgular›n elde edilebilece¤i heuristic yaklafl›m›n ikincil veri toplama yöntemi olarak araflt›rmaya ayr›ca katk› sa¤layaca¤› düflünülmektedir.

Etkileflimli e-Kitap Örneklerinin Seçimi Aç›k ve uzaktan ö¤renmeye yönelik etkileflimli e-kitap de¤erlendirme kriterlerini belirleme amac›yla yap›lan bu araflt›rman›n heuristic yaklafl›mla veri toplama aflamas›nda etkileflimli e-kitaplar› inceleyebilmek için etkileflimli e-kitaplar›n ilk örneklerinin tasar›mland›¤› Apple tablet bilgisayar›n kullan›lmas› kararlaflt›r›lm›flt›r. Bunun için Apple Store’da en çok indirilen, tasar›m ödülü alm›fl veya olumlu elefltiriler alm›fl etkileflimli e-kitaplar incelenmifl ve sergiledikleri özellikler aç›s›ndan birbirinden farkl› örnekler seçilmeye çal›fl›lm›flt›r. Heuristic veri toplama aflamas› için seçilen etkileflimli e-kitaplar flu flekildedir: Our Choice, Star Walk, Bobo Explores, Back in Time, Alice, The Magic of Reality, Paris: DK Eyewitness, Moving Tales’ Pedlar Lady, March of the Dinosaurs, The Wrong Side of the Bed in 3D, Sports Illustrated Kids 3D, National Geographic Birds, Solar System, LIFE Digital Photo Guide, War in the Pacific, Ultimate Dinopedia: Complete Dinosaur Reference, Dictionary.com Dictionary & Thesaurus, PopOut! The Tale of Peter Rabbit, The Elements ve Journey to the Exoplanets.

Verilerin Analizi Seçilen etkileflimli e-kitaplar için okuma arac› olarak Apple iPad 4 seçilmifltir. Bu tercihin bafll›ca nedeni Apple firmas›n›n iStore isimli uygulama sat›n al›nabilen platformunda çok fazla say›da etkileflimli e-kitap olmas›, Apple firmas›n›n ilk etkileflimli e-kitap tasar›mlar›n› yapan firmalardan birisi olmas› ve Apple iPad cihaz›n›n bir okuma arac› olarak etkileflimli e-kitaplar›n ihtiyaç duydu¤u donan›msal özelliklere (harici kamera, gps, sensörler vb.), yüksek çözünürlükte ekrana ve güçlü bir iflletim sistemine sahip olmas›d›r. Heuristic yaklafl›mla incelenmek üzere teknoloji ve etkileflim özelliklerine ba¤l› olarak belirlenen 20 farkl› etkileflimli e-kitap Apple iPad 4 tablet bilgisayar›na yüklenmifl ve de¤erlendirmeleri yap›lm›flt›r. Yap›lan de¤erlendirmeler sonunda Delphi turlar›nda ortaya ç›kan etkileflim ve teknoloji temalar› alt›ndaki kriterler araflt›rmac›n›n deneyimleriyle yeniden incelenmifl, analiz edilmifl ve ayr›ca yeni araflt›rma bulgular›na ulafl›lmaya çal›fl›lm›flt›r.

Bulgular

4

Bu bölümde çal›flman›n; • •

Delphi tekni¤i sonucunda elde edilen bulgulara ve Heuristic yaklafl›m sonucu elde edilen bulgulara yer verilmifltir.

Anahtar Kavramlar • • • •

Delphi Tekni¤i Heuristic Yaklafl›m Likert Ölçe¤i Panelist

54

Etkileflimli e-Kitap De¤erlendirme Kriterleri

DELPH‹ ÇALIfiMASI BULGULARI Likert Ölçe¤i: Bir araflt›rmaya kat›lanlar›n tutumlar›n› belirlemeye yönelik olarak haz›rlanm›fl ölçek türüdur. Buna göre kat›l›mc›lar›n bir tutumu ifade eden cümleye ne düzeyde kat›l›p kat›lmad›klar› belirlenmeye çal›fl›l›r. Genellikle e¤ilimler beflli da yedili aral›klar SIRAyaS‹ZDE temelinde de¤erlendirmeye al›n›r.

D Ü fi Ü N E L ‹ M

Otuz panelistle dört tur süren Delphi çal›flmas›n›n ilk iki turunda panelistler, etkileflimli e-kitaplar› de¤erlendirebilmek için gerekli olan temalar›, bu temalara iliflkin boyut ve kriterleri belirlemeye çal›flm›flt›r. Delphi çal›flmas›n›n son iki turunda ise panelistlerin görüflleri do¤rultusunda ortaya ç›kan kriterler 5’li Likert ölçe¤ine göre düzenlenmifl ve panelistlerin belirtilen ifadelere kat›l›m düzeyleri belirlenmeye çal›fl›lm›flt›r.

Birinci Tur SIRA S‹ZDE Birinci Delphi turunda Delphi panelistlerine toplam üç soru sorulmufltur. ‹lk iki soru içerik ve arayüz temalar›n›n alt›nda yer alabilecek boyut ve kriterlerin neler olD Ü fi Ü Nç›karmaya EL‹M du¤unu ortaya yöneliktir. Bu ba¤lamda sorulan sorular flu flekildedir:

SIRA S‹ZDE S O R U D Ü fi Ü N E L ‹ M

SIRA S‹ZDE

1

Etkileflimli e-kitaplardaki içerik, hangi boyutlar ve bu boyutlara iliflkin kriterler alt›nda S O R U de¤erlendirilebilir?

2

S O R U Etkileflimli e-kitaplardaki arayüz, hangi boyutlar ve bu boyutlara iliflkin kriterler alt›nda SIRA S‹ZDE de¤erlendirilebilir?

D Ü fi Ü N E L ‹ M D‹KKAT

D‹KKAT S O R U SIRA S‹ZDE

SIRA D ‹ KS‹ZDE KAT AMAÇLARIMIZ SIRA D Ü fi ÜS‹ZDE NEL‹M K ‹ T A P S O R U AMAÇLARIMIZ T E LDE‹ VK ‹KZAYTO N K ‹ T A P SIRA S‹ZDE T ‹ENLTEEVR‹ ZNYEOT N AMAÇLARIMIZ ‹NTERNET K ‹ T A P

TELEV‹ZYON

‹NTERNET

N N

SIRA D ‹ K KS‹ZDE AT

Bu sorulara ek olarak Delphi panelistlerine, üçüncü bir soru baflka hangi tema, AMAÇLARIMIZ boyut ve kriterler olabilece¤i sorulmufltur. Bu amaçla sorulan soru afla¤›da yer alDSIRA Ü fi Ü NS‹ZDE EL‹M maktad›r.

N N

3

K ‹ T A P

S O R U içerik ve arayüz temalar› d›fl›nda hangi tema, boyut ve kriterler aç›EtkileflimliAMAÇLARIMIZ e-kitaplar s›ndan de¤erlendirilebilir?

T E DL E‹ KV ‹KZAYTO N

Araflt›rmac›lardan K ‹ T A P gelen yan›tlar do¤rultusunda etkileflimli e-kitaplar› de¤erlendirmede kullan›labilecek di¤er temalar belirlenmifltir. Yedi panelist verdi¤i yan›tSIRA S‹ZDE larda etkileflimli e-kitaplar›n teknoloji temas›na ve bu tema alt›nda yer alabilecek ‹ N T E R N boyut ve/veya kriterlere vurgu yapm›flt›r. Bu yan›tlardan baz›lar› flu flekildedir: T E L E V ‹ Z YE OT N

N N

AMAÇLARIMIZ

Panelist 27: ...kurum yani etkileflimli e-kitab› gelifltiricisi aç›s›ndan ele al›nd›¤›nda “teknoloji” de bir tema olarak incelenmelidir. ‹NTERNET K ‹ T A P

Panelist 9: ...gelifltirilen elektronik kitab›n iflletim sistemi veya cihaz ba¤›ml›s› olmamas› gerekmektedir. Örne¤in flash içerikli etkileflimli ö¤eler iOS iflletim sistemine sahip mobil cihazlarda çal›flmamaktad›r ve e-kitap için büyük bir eksikliktir. GelifltiriTELEV‹ZYON len e-kitab›n, e-reader performansl› olarak okunmas› (tak›lmadan) ve boyut olarak fazla büyük olmamas› da de¤erlendirme kriterleri aras›nda yer almal›d›r. Panelist 26: Etkileflimli kitaplar masaüstü ve dizüstü bilgisayarlar d›fl›nda tablet, cep ‹NTERNET telefonu gibi mobil ortamlarda eriflime uygun olup olmad›¤›, çevrimiçi ya da çevrimd›fl› kullan›l›p kullan›lmad›¤› gibi eriflim ve sunulan ortam aç›s›ndan de¤erlendirilebilir. Panelist 28: ‹flletim sistemi: farkl› Mobil iflletim sistemlerinde çal›fl›labilir formatlarda üretim yap›labilir. Dosya boyutu: Dosya boyutlar›na dikkat edilmelidir. Kullan›c› türüne göre mobil cihaza rahat yüklenebilir boyutlarsa e-kitaplar oluflturulabilir.

4. Bölüm - Bulgular

Panelist 8: ...içerikler farkl› platformlarda ayn› flekilde çal›flmal› ya da her bir platform için ayr› ayr› içerik deste¤i sunulmal›d›r. Panelist 6: Teknik unsurlar bir de¤erlendirme ölçütü olarak ele al›nmal›d›r. Panelist 29: Farkl› türde cihazlarda çal›fl›p çal›flmad›¤› de¤erlendirme ölçütleri aras›nda yer almal›d›r.

Bunun d›fl›nda üç panelistten gelen yan›tlar ise etkileflim özelli¤ine vurgu yapmakta ve etkileflim temas›n›n önemini ortaya koymaktad›r. Delphi panelistleri taraf›ndan etkileflim temas›na yönelik verilen yan›tlar afla¤›daki gibi ifade edilmifltir: Panelist 27: San›r›m ayr› bir tema olarak belirtilmeyen “etkileflimi” içeri¤in bir unsuru olarak düflünüyorsunuz. Kan›mca “etkileflim” ayr› bir tema olarak ele al›nmal› ve kendi içerisinde de¤erlendirilmelidir... Panelist 18: Bütününde etkileflim niteli¤i çok önemlidir. Artan etkileflim ruhu okuyucuyu bilginin izleyeni de¤il orta¤› konumuna sokar. Bu duygu ö¤renme eyleminin en güçlü motorudur. Aksi takdirde okuyucu s›k›l›r ve kendini bir elektronik kaos içinde hisseder. Panelist 15: ...etkileflimli e-kitaplarda mevzu edilmesi gereken bir baflka önemli kriter etkileflim konusudur. Etkileflimli kitab›n ya da içeri¤in ne kadar› etkileflimli olmal›d›r? Mevcut çal›flmalarda günümüzde %30 -%70 ya da %40-%60 oran›ndad›r (küçük yüzde etkileflim oran›d›r). Kullan›lacak etkileflim türleri de önemlidir. Etkileflim olarak bir video mu kullanmal› ya da bir video etkileflim olarak hangi amaçla ve nas›l kullan›lmal›, bir üç boyutlu nesne mi kullanmal›, bir müzik, bir sesli bildirim mi eklenmeli, bunlar önem kazanmaktad›r. Dolay›s›yla bir etkileflimli kitap haz›rlan›rken mutlak suretle içerik senaryolaflt›r›lmal›d›r. Bir kitap haz›rlaman›n ötesinde içerisinde etkileflim ve yönlendirme içeren bu yeni nesil ö¤renme nesneleri yarat›l›rken mutlak suretle; dünyada kabul görmüfl e¤itim metodolojileri kaynak olarak al›nmal›d›r (Örn: Bloom taksonomisi, Keller modeli, Gagne durumlar› vb.). dolay›s› ile belirli bir dizilifl, bir senaryo ve proje safhas›ndan geçerek içerik haz›rlanmal›d›r. Tabi konu hakk›nda anlat›lacak çok fley var ama etkileflimli e-kitab›n “etkileflim” konusu genifl bir konudur. “Etkileflim” bafll›¤› görsel, iflitsel, hissel birçok nesnenin yarat›m› süreçlerini gerektirir.

Araflt›rman›n birinci turunda sorulan yar› yap›land›r›lm›fl ve aç›k uçlu sorularla panelistlerin yan›tlar›ndan ilave iki tema daha belirlenmifltir. Alanyaz›n taramas› sonucu elde edilen iki tema ile birlikte toplam dört tema ortaya ç›km›flt›r. Panelistlerin ilk turda verdi¤i yan›tlar k›sa cümlelere dönüfltürülmüfl ve etkileflimli e-kitaplar› de¤erlendirmek için ortaya ç›kan temalar alt›nda yer alacak boyut ve kriterler belirlenmifltir.

‹kinci Tur Delphi çal›flmas›n›n ikinci turunda panelistlere birinci Delphi turunda ortaya ç›kan dört tema ve bu temalar›n alt›nda yer alan 33 boyut, 98 kriter tekrar yönetilmifltir. Birinci tur sonucunda ortaya ç›kan bulgular› panelistlerden bütüncül bir bak›fl aç›s›yla tekrar de¤erlendirmeleri istenmifl ve her boyut alt›nda yer alan yorum kutucuklar› arac›l›¤›yla panelistlerin düzeltmek, eklemek veya ç›karmak istedikleri kriter olup olmad›¤› sorgulanm›flt›r. Panelistlerin yan›tlar› sonucunda tekrar bir de¤erlendirme yap›larak bir sonraki tura geçilmifltir.

55

56

Etkileflimli e-Kitap De¤erlendirme Kriterleri

Üçüncü Tur Delphi çal›flmas›n›n üçüncü turunda panelistlerin etkileflimli e-kitaplar› de¤erlendirmeye yönelik görüflleri 5’li Likert ölçe¤ine göre araflt›rmac› taraf›ndan düzenlenerek yeniden gönderilmifl ve panelistlerin önemli de¤il, biraz önemli, orta derecede önemli, önemli ve çok önemli ifadelerinden birisini seçerek önem derecelerine göre s›ralamalar› istenmifltir. Yap›lan ölçek yard›m›yla etkileflimli e-kitaplara yönelik olarak panelistlerin belirlenen temalar alt›nda yer alan boyut ve kriterlere iliflkin ifadelere kat›l›m düzeyleri belirlenmifltir. Panelistlerden gelen yan›tlar do¤rultusunda istatistiksel de¤erlendirme yap›larak gerekli ölçütleri karfl›layamayan kriterler ç›kar›lm›fl ve bir sonraki tura geçilmifltir.

Dördüncü Tur Delphi çal›flmas›n›n son turunda üçüncü tur sonunda belirlenen ölçütleri karfl›layan kriterler düzenlenerek panelistlere tekrar gönderilmifl ve panelistlerin önemli de¤il, biraz önemli, orta derecede önemli, önemli ve çok önemli ifadelerinden birisini seçerek önem derecelerine göre s›ralamalar› istenmifltir. 5’li Likert ölçe¤i yard›m›yla etkileflimli e-kitaplara yönelik olarak panelistlerin belirlenen temalar alt›nda yer alan boyutlar ve kriterlere iliflkin ifadelere kat›l›m düzeyleri belirlenmifltir. Bu tur sonunda elde edilen bulgular ile Delphi çal›flmas› sonland›r›lm›flt›r. Dördüncü tur sonunda Delphi çal›flmas›nda ortaya ç›kan bulgular›n tema, boyut ve kriter ba¤lam›nda özeti Tablo 4.1’de gösterilmifltir. Tablo 4.1 Son tur de¤erlendirmesi sonucunda elde edilen nihai bulgular

Tema

Boyut

Kriter

‹çerik

6

14

Arayüz

6

15

Etkileflim

1

1

Teknoloji

1

3

14

33

Toplam 4

Üçüncü ve dördüncü Delphi turlar›n›n sonuçlar› incelendi¤inde dört kriterin uzlafl› düzeyinde %10 ile %17 aras›nda marjinal fark oldu¤u görülmüfltür. Tekrar yap›lan de¤erlendirme sonucunda pozitif yönde iki, negatif yönde dokuz maddede marjinal fark oldu¤u gözlenmifltir. Araflt›rman›n güvenirli¤i aç›s›ndan bu kriterler için marjinal yan›tlar ç›kar›larak tekrar de¤erlendirme yap›lm›flt›r. Tekrar de¤erlendirilen kriterlerin hangileri oldu¤u Tablo 4.2’de k›saca belirtilmektedir.

57

4. Bölüm - Bulgular

Tekrar ‹ncelenen Kriter

‹çeri¤in dijital hak yönetimi (DHY) ile korunmas›

3. Tur 4. Tur Marjinal yan›tlar uzlafl› uzlafl› at›ld›ktan sonra düzeyi düzeyi ortaya ç›kan (%) (n=30) (%) (n=30) uzlafl› düzeyi (%) 90

73,3

(n=27)

88,9

Etkileflimli e-kitab›n telif haklar› s›n›rl›l›klar›n›n Creative Commans (CC) ile belirlenmesi

83,3

73,3

(n=26)

88,5

‹htiyaç duyuldu¤unda etkileflimli e-kitap ile ilgili teknik deste¤e ulaflabilme

80

66,7

(n=28)

72

Mobil veya bulut teknoloji ile çal›flabilecek büyüklükte olmas›

86,7

73,3

(n=28)

75,5

Telif haklar› ve içeri¤in korunmas› ile ilgili ‹çeri¤in dijital hak yönetimi (DHY) ile korunmas› ve Etkileflimli e-kitab›n telif haklar› s›n›rl›l›klar›n›n Creative Commons (CC) ile belirtilmesi kriterlerinin dördüncü tur için belirlenen uzlafl› düzeyine çok az farkla ulaflamad›klar› gözlenmifltir. Bununla beraber ‹çeri¤in dijital hak yönetimi (DHY) ile korunmas› kriterinin çeyrekler aras› genifllik de¤erinin 2 olmas› ve de¤erlendirilen tüm maddeler aras›nda en büyük de¤ere sahip olmas› da¤›l›m›n büyük oldu¤unu, dolay›s›yla Delphi panelistlerinin bu kriterin ç›kar›lmas› üzerine de görüfl birli¤i sa¤layamad›klar›n› göstermifltir. Bu yüzden bu maddenin çal›flman›n heuristic yöntemle yürütülen aflamas›nda tekrar incelenmesine karar verilmifltir.

HEUR‹ST‹C YAKLAfiIMA ‹L‹fiK‹N ÇALIfiMA BULGULARI Araflt›rma için belirlenen etkileflimli e-kitap örnekleri tablet bilgisayara yüklenmifl, somut ve gözlenebilir özelliklerin oldu¤u etkileflim ve teknoloji temalar›nda sergiledi¤i özellikler incelenmifltir. ‹çerik ve arayüz temalar› daha spesifik ve uzmanl›k gerektiren alanlar oldu¤u için araflt›rman›n bu aflamas›nda okuma arac› arac›l›¤›yla verilerin toplanabildi¤i etkileflim ve teknoloji temalar› incelenmifl ve araflt›rmac›n›n kendi deneyimleri sonucu elde bulgular Tablo 4.3’te özetlenmifltir.

Tablo 4.2 Tekrar incelenen kriterler

58

Etkileflimli e-Kitap De¤erlendirme Kriterleri

4. Bölüm - Bulgular

59

60

Etkileflimli e-Kitap De¤erlendirme Kriterleri

61

4. Bölüm - Bulgular

Tablo 4.3’te elde edilen veriler incelendi¤inde sergiledikleri özellikler bak›m›ndan öne ç›kan ve Delphi çal›flmas› sonucu ortaya ç›kmam›fl veya Delphi çal›flmas›nda yeterli uzlafl› düzeyi sa¤lanamam›fl etkileflim ve teknoloji temalar› alt›nda yer alan afla¤›daki araflt›rma bulgular›na ulafl›lm›flt›r: • Etkileflimli e-kitab›n dijital hak yönetimi çerçevesinde korunmas›: ‹ncelenen tüm etkileflimli e-kitaplarda içeri¤in ve bir yaz›l›m olarak etkileflimli e-kitab›n DHY kapsam›nda korundu¤u görülmüfltür. Delphi çal›flmas›nda içerik temas› alt›nda incelenen bu kriterin içeri¤i ve içeri¤i bar›nd›ran yaz›l›m› da kapsamas›ndan dolay› teknoloji temas› alt›nda de¤erlendirilmesine karar verilmifltir. • ‹nternet yoluyla veri beslemesi: Okuma arac›na yüklenen etkileflimli e-kitaplardan baz›lar›n›n içeri¤inde bulunan verilerin sürekli de¤iflen veriler oldu¤u ve içeri¤in e¤er internet ba¤lant›s› varsa veri güncellemesi yapacak flekilde tasar›mland›¤› görülmüfltür. • Sosyal a¤ ba¤lant›lar› ile iletiflim ve etkileflimin desteklenmesi: ‹ncelenen baz› etkileflimli e-kitap örneklerinde be¤enme, paylaflma, önerme gibi sosyal a¤ ba¤lant›lar› oldu¤u veya hashtag kullan›larak belirli bir konunun takibinin yap›ld›¤› görülmüfltür. Etkileflimli e-kitap kullan›c›lar› bu flekilde hem sosyal a¤ üzerindeki kiflilerle hem de çevrimiçi topluluklarla iletiflime ve etkileflime geçme olana¤› bulmaktad›rlar. • Kitap okuyucunun donan›m ve sensörleri arac›l›¤›yla etkileflimi sa¤lamak: Etkileflimli e-kitaplar›n farkl› amaçlarla dijital kitap okuyucunun çevresel donan›m araçlar›n› ve sensörlerini etkileflim oluflturmak için kullan›ld›¤› görülmüfltür. Örne¤in, kitab› hareket ettirerek kullanmak, içeri¤i kullanabilmek için kamera arac›l›¤›yla etkileflime geçmek, mikrofonu kullanarak içeri¤e katk›da bulunmak veya etkileflim bafllatmak, GPS’i kullanarak iflaretleme yapmak veya içeri¤i belirli koordinatlara göre otomatik güncellemek gibi etkileflim seçeneklerinin bulundu¤u görülmüfltür. Etkileflimli e-kitab›n maksimum etkileflim düzeyine ulaflmak için donan›m özelliklerini kulland›¤›, hatta baz› kitaplar›n belirli donan›m özelli¤ine sahip olmayan araçlara yüklenemedi¤i görülmüfltür. Etkileflimli e-kitaplar›n bir okuma arac›na yüklenerek kullan›lmas› sonucu elde edilen bulgular, çal›flman›n Delphi aflamas›nda ortaya ç›kan etkileflim ve teknoloji temalar› alt›nda s›n›fland›r›lm›flt›r. Bu kriterler daha önce Delphi sürecinde ortaya ç›kan boyutlar›n alt›na yerlefltirilmifltir (Tablo 4.4) Etkileflim Etkileflim zenginli¤i • Kitap okuyucunun donan›m ve sensörleri arac›l›¤la etkileflimi sa¤lamak • ‹nternet yoluyla veri beslemesi • Sosyal a¤ ba¤lant›lar› ile iletiflim ve etkileflimin desteklenmesi Teknoloji Telif Haklar› • Etkileflimli e-kitab›n dijital hak yönetimi çerçevesinde korunmas›

Tablo 4.4 Heuristic yaklafl›m sonucu elde edilen bulgular

Tart›flma

5

Bu bölümde çal›flman›n; • •

Sonucunda elde edilen bulgular›n ilgili alanyaz›nla karfl›laflt›rmas›na ve Sonuçlar›n›n benzer çal›flmalar›n sonuçlar› ile karfl›laflt›r›larak tart›fl›lmas›na yer verilmifltir.

Anahtar Kavramlar • • • • • •

Delphi Tekni¤i Heuristic Yaklafl›m ‹çerik Arayüz Etkileflim Teknoloji

64

Etkileflimli e-Kitap De¤erlendirme Kriterleri

TARTIfiMA Bu çal›flmada etkileflimli e-kitap de¤erlendirme kriterlerini belirlemek üzere Delphi tekni¤i ve heuristic yaklafl›m kullan›lm›flt›r. Araflt›rman›n ilgili literatürle tart›fl›lmas›, Delphi çal›flmas› sonucu elde edilen dört temaya dayand›r›larak gerçeklefltirilmifltir. Baflka bir deyiflle, hem Delphi hem de heuristic yaklafl›m sonucunda elde edilen bulgular, içerik, arayüz, etkileflim ve teknoloji ba¤lam›nda tart›fl›lm›flt›r.

Delphi Çal›flmas› Bulgular› Araflt›rman›n bu k›sm›nda dört Delphi turu sonras› belirlenen uzlafl› düzeyi, medyan ve çeyrekler aras› genifllik de¤erlerini karfl›layan, Delphi panelistlerinin üzerinde fikir birli¤ine vard›¤› kriterlerin de¤erlendirmesi yap›lm›flt›r.

‹çerik ‹çerik: Etkileflimli e-kitab›n kapsad›¤›, ele ald›¤› konudur.

• Kullan›lan dilin anlafl›l›r ve ak›c› olmas›; içeri¤in k›sa, net ve ö¤renmeyi kolaylaflt›r›c› bir flekilde aktar›lmas› aç›s›ndan önemlidir. Dilin etkili bir iletiflim arac› olarak kullan›lmas›, anlafl›l›r ve ak›c› bir flekilde kullan›lmas›yla ilgilidir (Kert ve Tekdal, 2004). Bununla beraber ö¤renme-ö¤retme etkinliklerinde anlafl›l›r ve ak›c› bir dil kullan›lmas› ö¤renme-ö¤retme sürecini kolaylaflt›ran bir faktördür (Akp›nar ve Ergin, 2005). Ö¤renme materyallerinin etkilili¤i büyük ölçüde materyalin nas›l tasar›mland›¤› ile ilgilidir (Ayd›n, 2005). Aç›k ve uzaktan ö¤renme sistemlerinde bir ö¤retim-ö¤renme arac› olarak tasar›mlanacak etkileflimli e-kitaplarda anlafl›l›r ve ak›c› dil kullan›lmas› bu ba¤lamda önemlidir. • Etkili anlat›m özelliklerinin olmas›; etkileflimli e-kitap içeri¤inin aç›kl›k, duruluk, yal›nl›k, özlülük, do¤all›k, ak›c›l›k ve özgünlük gibi özelliklere sahip olmas›n› ifade etmektedir. Etkili anlat›m özellikleri sadece içeri¤in metin ile anlat›lmas› de¤il çoklu iletiflim ortam araçlar›n›n bu özellikleri sa¤layabilecek flekilde kullan›lmas› ve içeri¤in etkili, verimli ve çekici hale gelmesiyle ilgilidir. Çal›flman›n bu bulgusu MEB’in (2011) elektronik içerik ve zenginlefltirilmifl kitap haz›rlama ve inceleme kriterleri ile ilgili k›lavuzda belirtilen e¤itsel kriterlerden olan dilin etkili ve do¤ru kullan›m›, gereksiz içerik ve tekrarlar›n yer almamas›, bilimsel ve güncel olma kriterleri ile örtüflmektedir. • ‹çeri¤in hedeflenen amaçlar› destekleyen kuramsal çerçeveyle haz›rlamas›; ö¤retim tasar›m›n› kullanarak ve farkl› e¤itsel ortamlar› ifle koflarak hedeflenen amaçlar›n gerçeklefltirilebilmesini ifade eder. Ö¤retim tasar›m›, bilgi ve becerilerin edinimini daha etkili, verimli ve çekici ö¤renme deneyimleri haline getirmektir (Merrill, Drake, Lacy, Pratt ve ID2 Research Group, 1996). Ö¤retim tasar›m› ile tasar›mlanan bir ö¤renme malzemesi ö¤renenlerin kendilerini biliflsel, duyuflsal, sosyal, fiziksel ve içsel alanlarda ö¤renme deneyimleri yaflayabilmelerine ve kendilerini gelifltirebilmelerine olanak tan›r (Reigeluth, 1983). Bu yüzden, etkileflimli e-kitaplar arac›l›¤›yla sa¤lanacak ö¤renme deneyimlerinin etkili, verimli ve çekici olmas› için do¤ru ö¤retim kuram ve yaklafl›mlarla desenlenmesi önemlidir. Günümüzde, teknoloji destekli yeni ortamlar artan etkileflim kapasitelerinden dolay› büyük ölçüde tercih sebebidirler (Reiser, 2001a). Etkileflimli e-kitaplar zengin içerik sunumlar›yla yüksek etkileflim sa¤layan ö¤renme malzemelerinden birisidir. Biliflim teknolojilerindeki geliflmeler ö¤renen ve ö¤renme kayna¤› aras›nda üst düzey etkileflim gerektiren ö¤renme deneyimlerini daha kolay bir flekilde

5. Bölüm - Tart›flma

•

•

•

•

•

yapmalar›na olanak tan›m›flt›r (Reiser, 2001a) ve bunu sa¤layabilmek için ö¤retim tasar›m› sürecinde ö¤retenden çok, ö¤renme malzemelerine odaklanmak gerekmektedir (Reiser, 2001b). Özellikle ö¤renenlerin ö¤retenden ve ö¤renme kaynaklar›ndan uzakta oldu¤u aç›k ve uzaktan ö¤renme sistemlerinde etkili ö¤retimin sa¤lanmas› için ö¤retim tasar›m›na ihtiyaç duyulmaktad›r (Smaldino, 1999; Summerville ve Reid-Griffin, 2008). Tüm bu bilgiler ›fl›¤›nda, ö¤renme amaçlar›n› destekleyen ve ö¤renme sürecini bir bütün olarak ele alan ö¤retim tasar›m› çerçevesinde haz›rlanacak etkileflimli ekitaplar›n aç›k ve uzaktan ö¤renme sistemlerinde etkili ve verimli ö¤renme malzemeleri olarak ortaya ç›kaca¤› düflünülmektedir. Çoklu ortam bileflenlerinin zenginli¤i; etkileflimli e-kitap içeri¤inin farkl› kullananlara, farkl› ö¤renme türlerine yönelik aktar›m›nda önemli rol oynayan bir kriterdir. Salt metin ile aktar›labilecek uzun içerikler yerine, çoklu ortam bileflenlerinin kullan›larak zengin içerik sunumuyla ö¤renenin aktif kat›l›m› sa¤lanmakta ve daha etkili bir flekilde ö¤renme olanakl› k›l›nmaktad›r. Henke (2003), dijital kitaplar içerisinde yer alan etkileflim unsurlar›n›n dijital kitaplar›n en önemli tercih edilme sebeplerinden birisi oldu¤unu ifade etmektedir. ‹çerik temas› alt›ndaki çoklu ortam bileflenlerinin zenginli¤i Wilson, Landoni ve Gibb’in (2002a) elektronik kitap tasar›mlamaya yönelik çal›flmas› ve Wilson ve Landoni’nin (2002) elektronik kitap tasar›m› ad›mlar›na iliflkin yapt›¤› çal›flman›n sonuçlar›yla paralellik göstermektedir. Bilgi yo¤unlu¤unun dengeli olmas›; etkileflimli e-kitap içeri¤inin biliflsel yük oluflturmamas› aç›s›ndan önemlidir. Bu madde etkileflimli e-kitaplarda kullan›lacak sayfa say›s› ve bu dengeyi sa¤layacak çoklu ortam bileflenlerinin seçimini de do¤rudan etkilemektedir. Bilgi yo¤unlu¤unun dengeli olmas› Díaz, Sicilia ve Aedo’nun (2002) e¤itsel hypermedia sistemlerin de¤erlendirilmesi çal›flmas›yla, Diaz’›n (2003) e¤itsel e-kitaplar›n kullan›labilirli¤ine yönelik çal›flmas›yla ve Chong, Lim ve Ling’in (2008) e-kitap tasar›m›na yönelik ad›mlar›n belirlendi¤i çal›flmas›n›n bulgular›yla tutarl›l›k göstermektedir. ‹çeri¤in çekicili¤i; etkileflimli e-kitaplar›n ö¤renme sürecini h›zland›rmas›, ö¤renenin motivasyonunu artt›rmas› ve e¤lenerek ö¤renmesini sa¤layan bir özelliktir (‹nal, 2005). Elektronik ve zengin içeri¤e sahip kitaplarda içerik tasar›mlar›n›n çekici olmas› (MEB, 2011) ve etkileflimli ö¤eler kullan›larak ö¤renen için içeri¤i çekici k›lman›n önemi elektronik kitap tasar›m›na yönelik olarak yap›lan baflka araflt›rma bulgular›yla örtüflmektedir (Wilson vd., 2002). Hedef kitlenin özelliklerine uygun içerik tasar›m›; etkileflimli e-kitab›n farkl› kullan›c› düzeylerine, farkl› yeterlilik düzeylerine, farkl› biliflsel düzeylere göre tasar›mlanmas›n› ifade etmektedir. Çal›flman›n bu bulgusu içerik temas›n› do¤rudan, içeri¤e ba¤l› olarak yap›land›r›lan arayüz ve etkileflim temalar›n› ise dolayl› olarak etkilemektedir. Hedef kitlenin özelliklerine uygun içerik tasar›m› Diaz vd., (2002) ve Diaz (2003) taraf›ndan yap›lan hypermedia tabanl› e¤itsel kitaplarla ilgili çal›flman›n bulgular›yla benzerlik göstermektedir. Kullan›c›n›n ö¤renme sürecini de¤erlendirebilecek mekanizmalar olmas›; ö¤renme sürecinde etkileflimli e-kitap kullan›c›s›n›n kendini de¤erlendirmesi ve etkileflimli e-kitap arac›l›¤›yla ö¤renme sürecine yönelik geri bildirim almas› aç›s›ndan önemlidir. Çal›flman›n ölçme ve de¤erlendirmeyle ilgili bu bulgusu Diaz vd., (2002) ve Diaz’›n (2003) yapt›¤› çal›flman›n bulgular›yla tutarl›l›k göstermektedir. Etkileflimli e-kitaplar ayr›ca dijital yap›lar›ndan do-

65

66

Etkileflimli e-Kitap De¤erlendirme Kriterleri

lay› ö¤renen davran›fllar›n›n analizi için (learning analytics) de uygun araçlard›r. Veri madencili¤i mant›¤›yla çal›flan ve dijital ortamdan gönderilecek kullan›c›ya ait verilerle kifliye özel bireysellefltirilmifl ö¤renme arac› sa¤lamak günümüzde ö¤renen davran›fllar›n› analiz eden yap›larla mümkündür ve yak›n gelecekte akademik kurumlar taraf›ndan da s›kça kullan›laca¤› düflünülmektedir (Johnson vd., 2011; Johnson vd., 2012b). Ö¤renen davran›fllar›n› izlemeye yönelik de¤erlendirme mekanizmalar›n›n bireysellefltirilmifl ö¤renme arac› olarak etkileflimli e-kitaplar› daha etkili ve verimli yapaca¤› düflünülmektedir. • ‹çerik-ortam uyumu; anlaml› ö¤renmenin etkileflimli e-kitaplar arac›l›¤›yla gerçekleflmesi için dikkat edilmesi gereken bir özelliktir. Çoklu ortamlardan ö¤renme (multimedia learning) kelime ve görsellerden ö¤renmeyi ifade eder. Çoklu ortam ö¤retimi (multimedia instruction) ise sözel ve görsel ö¤elerin ö¤renme sürecine yard›mc› olacak flekilde sunulmas›n› ifade eder. Sözel ifadeler bas›l› (ekranda) veya sesli aktar›m biçimlerinde olabilir. Görseller ise dura¤an (resimler, tablolar, grafikler, haritalar vb.) veya hareketli (animasyon, video, etkileflimli illüstrasyonlar vb.) biçimde olabilir (Mayer ve Moreno, 2003). Bu kriter ile ilgili dikkat edilmesi gereken nokta, içerik ve bu içeri¤i beslemek için kullan›lan ortamlar›n rastgele de¤il, ö¤retim tasar›m› çerçevesinde haz›rlanmas› gerekti¤idir. ‹çerik ve ortam ne denli do¤ru biçimde yap›land›r›l›rsa, ö¤renmenin etkilili¤i o denli olumlu yönde artabilecektir. • ‹çeri¤in hiyerarflik yap›s›n›n bütünlü¤ü; hem içeri¤in yap›sal olarak sunumunda, hem de sunulan içeri¤in arayüz arac›l›¤›yla kolay ulafl›labilir olmas› aç›s›ndan önemlidir. Kitap içeri¤inin hiyerarflik yap›da sunulmas› içeri¤in anlaml› bir bütün oluflturmas›n› sa¤lar. Ayr›ca, ileri geri gidifllerde bütünlük, arayüz boyutunda ve kullan›c›n›n oluflturaca¤› biliflsel flema boyutunda kullan›c›n›n etkileflimli e-kitab› kullanmas›n› kolaylaflt›r›r ve ö¤renme sürecine destek olur. Diaz vd.’nin (2002) birlikte yürüttükleri çal›flma ve Diaz’›n (2003) hypertext ö¤renme ortam›nda hiyerarflik yap›y› araflt›rd›¤› çal›flman›n bulgular›, içeri¤in hiyerarflik bütünlük içinde sunulmas›n›n önemini göstermektedir ve bu çal›flma kapsam›nda gelifltirilen kriter ile örtüflmektedir. • Kapsam›n ö¤renme ç›kt›lar›yla uyumu; ö¤renme ç›kt›lar›, ö¤renme amaçlar› ve ö¤renme hedefleriyle ilgilidir. Ö¤renme ç›kt›lar›, ö¤renme amaçlar›n› ve ö¤renme hedeflerini kapsayan genel bir ifadedir (Kennedy, Hyland ve Ryan, 2007). Ö¤renme ç›kt›lar› bir ö¤renme süreci sonunda ö¤renenlerin bilmesi, anlamas› veya sergilemesi beklenen özellikler olarak tan›mlanmaktad›r (Bingham, 1999; ECTS, 2005; Gosling and Moon, 2001). Ö¤renme Ç›kt›lar›; ö¤renenin neyi baflarmas›n›n beklendi¤i ve bu baflar›y› nas›l ortaya koyaca¤› konusunda aç›k ifadelerdir. Alanyaz›n incelendi¤inde ö¤renme ç›kt›lar›n›n yaz›m›nda Bloom (1956) taraf›ndan ortaya konulan taksonominin kullan›ld›¤› görülmüfltür (Kennedy vd., 2007). Bloom taksonomisi en basit biliflsel ö¤renmeden en derin ö¤renmeye do¤ru alt› seviyeden oluflmaktad›r. Bunlar bilgi, kavrama, uygulama, analiz, sentez ve de¤erlendirme fleklindedir (Bloom, 1956). ‹çeri¤in etkileflimli ö¤elerle de anlat›l›p desteklendi¤i etkileflimli e-kitaplarda ö¤renme amac›na ve ö¤renme amaçlar›n›n alt›nda yer alan ö¤renme ç›kt›lar›n› gerçeklefltirmeye yönelik etkileflim unsurlar›n›n kullan›lmas› ö¤renme sürecinin etkili ve verimli olmas› aç›s›ndan önem tafl›maktad›r.

5. Bölüm - Tart›flma

67

• ‹çerik ile kullan›lan dilin uyumu; dijital kitab›n yaz›m türü (genre) ve biçimi ile ilgilidir. Kitab›n türü sadece metinlerden oluflan bir yap› de¤il, okuyucuya verilen mesaj›n aktar›lmas› için bir araçt›r (Biber, 1988; Martin 1984; Paltridge, 1996). Dijital kitaplar haz›rlan›rken genellikle teknolojik boyutu ön plana ç›kmaktad›r. Oysa dijital kitab›n tasar›m› ve bu çerçevede etkileflimi sa¤lamak için kullan›lacak çoklu ortam nesnelerinin seçimini belirleyen en önemli unsurlardan birisi kullan›lan dildir. Kitab›n türü (e¤itsel kitaplar, edebi kitaplar, kaynak kitaplar, ansiklopediler vb.) ve türe ba¤l› olarak seçilen dil (ö¤retici, betimsel, aç›klay›c›, edebi vb.) ile hedef kitleye göre varsay›lan okuma türü (derinlemesine, yüzeysel vb.) birbirleriyle iliflkilidir (Hammnond, 1982). Sözü edilen bu kavramlar aras›ndaki iliflki etkileflimli ekitap içeri¤inin tasar›m›n› ve kullan›lmas› planlanan çoklu ortam ö¤elerinin seçimini de önemli ölçüde etkilemektedir. • Ö¤renme etkinliklerinin uygunlu¤u; ö¤renme sürecini kolaylaflt›ran ve ö¤renenler için özel olarak tasar›mlanan etkinliklerdir (Northcote vd., 2001). Wasserman, Davis ve Astrab’a göre (2007) ö¤retim tasar›m›, gerçeklefltirilecek ö¤renme etkinlikleri yard›m›yla farkl› ö¤renme biçimlerine sahip bireylerin gereksinimlerine yan›t verebilecek nitelikte olmal›d›r. Etkileflimli e-kitaplar birçok ö¤renme etkinli¤inin farkl› iletiflim ortamlar›n›n da kullan›m›na olanak sa¤layarak yap›lmas›na olanak sa¤layabilecek yap›dad›r. Bu çal›flma kapsam›nda gelifltirilen ö¤renme etkinliklerinin uygunlu¤u kriteri Diaz’›n (2003) e¤itsel e-kitaplar›n kullan›labilirli¤i üzerine gerçeklefltirdi¤i çal›flman›n bulgular›yla benzerlik göstermektedir. • ‹çeri¤in kendi içerisinde ba¤lant›s›n›n bulunmas›; içeri¤in çapraz ba¤lant›lar ile ilgili noktalarda birbirine ba¤l› olmas› ve etkileflimli e-kitab›n bütününde bir a¤ biçiminde davranmas›n› ifade etmektedir. Ba¤lar içeri¤in do¤rusal bir yap›dan sarmal bir yap›ya dönüflmesine olanak sa¤lar ve ö¤renenin içeri¤i edinimi s›ras›nda h›zl› bir flekilde ileri geri gitmesine olanak sa¤layarak ö¤renme sürecine yard›mc› olur. Çal›flman›n içeri¤in ba¤lanabilirli¤i ile ilgili bulgusu dijital kitaplar›n tasar›m tercihlerine iliflkin yap›lan baflka çal›flmalar›n bulgular›yla paralellik göstermektedir (Chong vd., 2008; Diaz vd.; Diaz, 2003)

Arayüz • Kullan›c› dostu arayüz; binlerce sat›r koddan oluflan bir etkileflimli e-kitab›n kullan›c› ile etkileflim ve iletiflime geçti¤i tek yer arayüzdür. Bir yaz›l›m›n kullan›labilirli¤inin sa¤land›¤› k›s›m arayüzdür. Arayüzün etkili, verimli ve çekici olmas› ise kullan›c› dostu arayüzün tasar›mlanmas› ile ilgilidir (Galitz, 2007). Dijital kitaplar ile birçok kullan›labilirlik çal›flmas› yap›lm›fl ve araflt›rmalar›n en önemli bulgular›ndan birisi olarak kullan›c› dostu arayüz özelli¤i ortaya ç›km›flt›r. Etkileflimli e-kitaplarda kullan›c› dostu arayüze sahip olmas› daha önce yap›lan çal›flmalar›n bulgular›yla da paralellik göstermektedir (Chong vd, 2008; Diaz, 2003; Diaz vd., 2002; EBONI, 2002; Malama, Landoni ve Wilson, 2004; Malama, Landoni ve Wilson, 2005; Tajika, Yonezawa ve Mitsunaga, 2008; Wilson, Landoni ve Gibb, 2002a; Wilson vd., 2002b; Wilson, Shortreed ve Landoni, 2004). • Navigasyon araçlar›n›n kaybolmay› engellemesi ve ilgili sayfaya çabuk ulaflmay› sa¤lamas›; etkileflimli e-kitaplar›n kullan›labilirli¤iyle ilgili bir özellik-

Arayüz: Etkileflimli e-kitap ve kullan›c› aras›nda iletiflimin sa¤land›¤› yerdir.

Navigasyon, k›saca bir noktadan baflka bir noktaya gitmek için en elveriflli yolu belirlemektir.

68

Etkileflimli e-Kitap De¤erlendirme Kriterleri

•

•

•

•

•

tir. Etkileflimli e-kitaplar geliflen teknolojilerle daha fazla içeri¤in sunulabildi¤i üst düzey yap›lara dönüflmüfltür. Kullan›c›lar›n minimum çabayla etkileflimli e-kitab› kullanabilmeleri, dizin, içerik haritas›, kitab› en son yerden kullanabilme özelli¤i, farkl› navigasyon araçlar›n›n sunulmas› ve navigasyon sistemlerinin her zaman ulafl›labilir olmas› bu kriter kapsam›nda de¤erlendirilmektedir. Kullan›c›lar›n etkileflimli e-kitaplar› etkili ve verimli bir flekilde kullanmas›n› tan›mlayan navigasyon araçlar›yla ilgili bu kriter dijital kitaplarla ilgili yap›lan baflka çal›flmalar›n bulgular›yla da tutarl›l›k göstermektedir (Chong vd., 2008; Crestani, Landoni ve Melucci, 2006; Diaz, 2003; Malama vd., 2004; Malama vd., 2005; Timpany, 2009; Wilson vd., 2002a). Yer imi özelli¤inin bulunmas›; etkileflimli e-kitaplar› do¤rudan etkili ve h›zl› bir biçimde kullanmay› sa¤layacak kullan›m kolayl›¤› ile ilgili bir kriterdir. Dijital kitaplar›n kullan›labilirli¤i ile yap›lan birçok çal›flmada yer imi özelli¤inin gereklili¤ine dair bulgulara ulafl›lm›flt›r (Malama vd., 2004; Malama vd., 2005; EBONI, 2002; Wilson vd., 2002a) ve alanyaz›nda karfl›lafl›lan bulgular bu çal›flma kapsam›nda ortaya ç›kan bulguyla benzerlik göstermektedir. Arama motoru özelli¤inin bulunmas›; içeri¤e h›zl› ve etkili bir biçimde ulafl›lmas› ile ilgilidir ve etkileflimli e-kitaplar›n kullan›m kolayl›¤› ile ilgili bir özelliktir. Arama motoru özelli¤i, etkileflimli e-kitap içerisinde anahtar kelimeler kullanarak tarama yap›lmas›n› sa¤layan ve günümüzde Web üzerinde de çok yayg›n olarak kullan›lan bir özelliktir. Say›sal ortamda içeri¤e ulaflmak ve arama yapmak için kullan›lan arama motoru özelli¤i etkileflimli e-kitaplar içinde önemli bir özelliktir ve çal›flman›n arama motorlar› ile ilgili bu bulgusu dijital kitaplarla ilgili yap›lan baflka çal›flma bulgular›yla tutarl›l›k göstermektedir (Berg, Hoffmann ve Dawson, 2010; Malama vd., 2004; Malama vd., 2005; EBONI, 2002; Timpany, 2009; Wilson vd., 2002a). Kullan›c›n›n içeri¤i düzenleyebilmesi; kullan›c›lar›n etkileflimli e-kitap üzerinde otonomluklar›n› artt›ran; vurgulama, not ekleme, iflaretleme gibi özelliklerle içeri¤i kullanmay› kolaylaflt›rmay› ifade etmektedir. Diaz (2003), hypermedia yap›s›ndaki ö¤retim sistemlerinde ö¤renenlerin ihtiyaçlar›na göre içerik üzerinde düzenleme yetkisinin önemini vurgulam›flt›r. Soules (2008), dijital ortamda içeri¤i kullanmay› kolaylaflt›ran ve kullan›c›lara otonomluk kazand›ran bu özelliklerin e-kitaplar›n tercih edilme sebeplerinden oldu¤unu ifade etmifltir. Çal›flman›n kullan›c›n›n içeri¤i düzenleyebilmesi ile ilgili bulgusu, Malama vd. (2004) taraf›ndan yap›lan dijital kitaplar›n kullan›labilirli¤i ve Diaz (2003) taraf›ndan yap›lan hypermedia ö¤retim sistemleri ile ilgili çal›flmalar›n bulgular›yla tutarl›l›k göstermektedir. Basit ve anlafl›l›r arayüz tasar›m›; etkileflimli e-kitab›n kolay kullan›labilirli¤ini ve kullan›c›lar›n kitap içeri¤ine arayüz arac›l›¤›yla kolayca odaklanabilmesini ifade etmektedir. Dijital kitaplarda tasar›m önemli bir konudur ve kaliteyi etkileyen güçlü bir faktördür (Landoni, 2010). Basit ve anlafl›l›r arayüz tasar›m› ortam›n etkili ve verimli kullan›labilmesinde grafik tasar›m›nda baflvurulan temel ilkelerden birisidir. Çal›flman›n bu bulgusu dijital kitaplarda basit ve anlafl›l›r arayüz tasar›mlar›n›n olmas› gerekti¤ini vurgulayan di¤er çal›flmalar›n bulgular›yla tutarl›l›k göstermektedir (Diaz vd., 2002; Diaz, 2003; Huang, Liang, Su ve Chen, 2012; Timpany, 2009). Arayüzün gözü yormadan okunabilirlik özelliklerine sahip olmas›; k›smen etkileflimli e-kitab›n kullan›ld›¤› araçlarla ilgilidir. Etkileflimli e-kitaplar›n

5. Bölüm - Tart›flma

•

•

•

•

•

elektronik bir ekran üzerinden okunmas› ve uzun süre okundu¤unda gözü yormas› literatürde bahsedilen dezavantajl› durumlardan birisidir. Ancak, gözü yormayan fontlar›n kullan›lmas›, beyaz alan kullan›m› ve gözü yormayan renklerin kullan›lmas› sözü edilen dezavantajl› durumu en düflük düzeye çekebilir. Arayüzün gözü yormadan okunabilirlik özelliklerine sahip olmas› kriterinin önemi alanyaz›nda dijital kitaplar ve dijital kitap okuyucular üzerine yap›lan birçok çal›flmada ortaya konulmufltur ve elde edilen bulgular bu çal›flman›n bulgusu ile tutarl›l›k göstermektedir (Chong vd., 2008; Diaz, 2003; Diaz vd., 2002; Malama vd., 2004; Wilson vd., 2002a). Arayüz yo¤unlu¤unun dengeli tasar›mlanmas›; etkileflimli e-kitaplar›n kullan›c› üzerinde beklenen etkiyi yaratmas› aç›s›ndan önem tafl›maktad›r. Arayüz üzerinde bahsedilen denge bir düzlem üzerinde tasar›m› oluflturan ö¤elerin belirli bir amaç çevresinde olmas›d›r (Wilding, 1998). Denge simetrik veya asimetrik olabildi¤i gibi, dikkat çekmek için da¤›n›k bir düzen içinde olabilir (Bhaskar, Naidu, Babu ve Govindarajulu, 2011). Bu çerçevede dikkat edilmesi gereken nokta tercih edilen tasar›m dengesinin bilinçli bir flekilde yap›lmas›d›r. Dengeli tasar›mlanm›fl bir arayüz sistemi kullan›c›n›n görsel ve biliflsel yükünü azaltabilecek ve daha az fiziksel hareketle daha k›sa sürede etkileflimli e-kitab› kullanabilmesine olanak sa¤layacakt›r. Çal›flman›n arayüz yo¤unlu¤unun dengeli tasar›mlanmas› kriteri dijital kitap tasar›m tercihlerine yönelik yap›lan çal›flman›n (Chong vd., 2008) ve hypermedia ö¤retim sistemlerinin nas›l olmas› gerekti¤i üzerine yo¤unlaflan çal›flman›n (Diaz, 2003) bulgusuyla örtüflmektedir. Butonlar, ikonlar ve menü nesnelerinin tutarl›l›¤›; arayüzün kolay kullan›labilirli¤i ile ilgilidir. Etkileflimli e- kitaplarda ayn› amaçlar için tutarl›l›k gösteren dijital nesneler ve simgeler kullan›lmas›, etkileflimli ö¤eleri ve etkileflim düzeylerini gösteren simgeler kullan›lmas› etkileflimli e-kitab› kolay bir flekilde minimum ö¤renme çabas› gerektirecek flekilde kullanmak aç›s›ndan önemlidir. Çal›flman›n bu bulgusu dijital kitap tasar›m›yla ilgili yap›lan baflka çal›flmalar›n bulgular›yla benzerlik göstermektedir (Chong vd., 2008; Diaz, 2003; Diaz vd., 2002; Malama vd., 2004). Arayüz alanlar›n›n tutarl›l›¤›; etkileflimli e-kitap kullan›c›lar›n›n arayüz alanlar›n› kullan›rken tahmin edilebilir bir arayüz sistemi kullanarak arayüzden çok içeri¤e odaklanmas›n› ifade eden kriterdir. Arayüz alanlar›n›n tutarl›l›¤› ayn› zamanda kullan›m kolayl›¤› ile de ilgilidir. Çal›flman›n bu bulgusu dijital kitaplar›n kullan›labilirli¤ine yönelik baflka çal›flmalar›n bulgular›yla tutarl›l›k göstermektedir (Diaz, 2003; Diaz vd., 2002). Etiket ve mesajlar›n tutarl›l›¤›; etkileflimli e-kitab› kolay bir flekilde kullanma ile ilgili bir kriterdir. Tutarl›l›k gösteren ö¤eleri hat›rlamas› kolayd›r ve ö¤renenler etiket veya mesajlar›n biçimlerinden çok aktif eyleme odaklan›rlar. Diaz’›n (2003) e¤itsel e-kitaplar›n kullan›labilirli¤i ilgili yapt›¤› çal›flmada da benzer bulgular elde edilmifltir. Arayüz renk dengesinin sa¤lanmas›; etkileflimli e-kitab› kullanan kiflilerin dikkatlerini da¤›tmamak veya dikkatlerini bir yere çekmek; uzun süre kullan›mda gözü yormamak aç›s›ndan önemlidir. Renkler, metin ve di¤er içerik unsurlar› etkileflimli e-kitab›n amac›n› ve içeri¤ini yans›tan iletiflim araçlar›d›r. Renkler etkileflimli e-kitap kullan›c›lar›n› psikolojik ve fizyolojik olarak etkileyen unsurlard›r (Karatafl, 2003). Arayüzde renk dengesi ve renklerin

69

70

Evrensel Tasar›m, her durumda herkes için sistem tasar›m› yapmakt›r. Etkileflimli e-kitaplarda tüm kullan›c›lar›n herhangi bir s›n›rl›l›k yaflamadan içeri¤e eriflebilmelerini ve buna göre tasar›m yap›lmas›n› ifade eder.

Etkileflimli e-Kitap De¤erlendirme Kriterleri

dikkatli kullan›m›n›n önemine dair bulgular dijital kitaplar›n kullan›labilirli¤ine yönelik yap›lan di¤er araflt›rmalar›n bulgular›yla tutarl›l›k göstermektedir (Diaz, 2003; Wilson vd., 2002a). • Engellilerin eriflimini kolaylaflt›rmak için etkileflimli e-kitab›, evrensel tasar›m ilkeleri çerçevesinde tasar›mlama; aç›k ve uzaktan ö¤renme sistemlerinde bir ders arac› olarak kullan›lacak etkileflimli e-kitaplar›n dezavantajl› gruplar›n gereksinimlerini de dikkate alarak ö¤renenlere f›rsat eflitli¤i sa¤lama ve etkileflimli e-kitaplar› kullanma noktas›nda eriflimi artt›rmak için önemlidir. Pliner ve Johnson’a göre (2004) evrensel tasar›m› etkili sunabilmenin ilkeleri afla¤›daki gibidir: - Eflit kullan›m ilkesi (equitable use) : S›n›f materyallerini, farkl› ö¤renme gereksinimleri ve farkl› ö¤renme tarzlar› için ulafl›labilir k›lmakt›r. - Kullan›mda esneklik ilkesi (equitable use): Farkl› birçok ö¤retim yöntemini kullanma durumudur. - Basit ve sezgisel kullan›m (equitable use): Düz ve tahmin edilebilir bir flekilde ö¤retim yapmakt›r. - Kavran›labilir bilgi ilkesi (equitable use): “Alg›sal yeteneklerine” karfl›n ders materyallerinin ulafl›labilir olmas›n› sa¤lamakt›r. - Hata tolerans› ilkesi (equitable use): Ders sürecine “ön koflul becerileri” farkl› ö¤retim flekillerine göre yerlefltirmektir. ‹stenmeyen davran›fllar›n veya yanl›fllar›n sebep oldu¤u etki ve zararlar› en aza indirmektir. - Düflük fiziksel çaba ilkesi (low physical effort): Temel ö¤renme sürecine ö¤reneni dahil edebilmek için ö¤retimde fiziksel çabay› minimize edecek flekilde tasar›mlamakt›r. - Kullan›m için genifllik ve büyüklük ilkesi (size and space for approach and use): Ö¤renci gereksinimlerini temel alarak (vücut ölçüleri, durufl, hareketlilik ve iletiflim) farkl› ö¤rencilere hitap edecek flekilde s›n›f›n veya ö¤renme materyallerinin büyüklü¤ünü ve boyutunu ayarlamakt›r. - Ö¤renme toplumu ilkesi (a community of learners): Ö¤retme ve ö¤renme çevresi içinde “ö¤renci ile okul ve ö¤renciler aras›ndaki iletiflim ve etkileflimi” desteklemek ve teflvik etmektir. - Ö¤retim ortam› ilkesi (instructional climate): Tüm ö¤rencileri derse kabul edilmeleri için cesaretlendirmektir. Evrensel tasar›m›n eflit kullan›m, kullan›mda esneklik, basit ve sezgisel tasar›m, kavran›labilir bilgi, düflük fiziksel çaba gibi çeflitli ilkeleri etkileflimli e-kitaplar›n tasar›m›nda do¤rudan uygulanabilecek ilkelerdir. Bunun yan›nda, içeri¤i oluflturan unsurlar›n tasar›mlanmas›nda dikkat edilecek baz› noktalar etkileflimli e-kitap içeriklerine eriflimi artt›racakt›r. Örne¤in, etkileflimli e-kitaplarda içeri¤i oluflturan metnin seslendirme özelli¤ine uygun olarak tasar›mlanmas›; metnin ve görsellerin sesli olarak tasar›m› ya da metin boyutunun görmeyi kolaylaflt›rabilecek flekilde ölçeklendirilebilecek flekilde tasar›mlanmas› özellikle görme engellilerin eriflimi aç›s›ndan önemlidir. Bununla beraber video ve ses dosyalar›na altyaz› deste¤inin sa¤lanmas› da özellikle iflitme engelli bireylerin etkileflimli e-kitap içeri¤ine eriflimlerini kolaylaflt›racak tasar›m ilkeleri olarak düflünülmektedir. Günümüzde birçok mobil cihaz ses komutlar›n› alg›lamakta ve ses tan›ma özelli¤ine sahip olarak çal›flmaktad›r. Etkileflimli e-kitaplar, özel gereksinimi olan (zihinsel yetersizlik) bireyler için evrensel tasar›m ilkeleri çerçevesinde tasa-

5. Bölüm - Tart›flma

71

r›mlan›p ö¤retim/ö¤renme malzemesi olarak kullan›labilirler. Etkileflimli ekitap içeriklerinin bu özelliklere uyumlu olarak tasar›mlanmas› dezavantajl› ö¤renen gruplar›n›n bu özelli¤e sahip araçlar› kullanarak içeri¤e eriflebilmeleri aç›s›ndan önemlidir. • Etkileflimli e-kitab› veya içeri¤i güncelleme deste¤i; içeri¤in güncelli¤ini sa¤lamay› ve gerekti¤i durumlarda içeri¤i düzenleyebilmeyi ifade eder. Etkileflimli e-kitaplar tamamen dijital ortamda üretilmifl veya bas›l› bir kitab›n dijital formata dönüfltürülmüfl hali olsalar bile son ürün olarak kodlardan oluflan ve kitap format›nda oluflturulun bir yaz›l›md›r. Yaz›l›mlar, de¤iflik yöntemlerle gerekli oldu¤u durumlarda güncellenebilir yap›dad›rlar (Chiles, Chiles, Manbeck Jr. ve Nguyen, 2000; Frye, 2000; Nathan ve Dion, 2000). Günümüzde etkileflimli e-kitap pazar›nda öncü baz› önemli firmalar kullan›ma sunduklar› etkileflimli e-kitaplar›, hem içerik hem de yaz›l›m güncelleme deste¤iyle okurlar›na sunmaktad›r (Apple, 2013; Adobe, 2013). • Fiziksel tekniklerin dikkate al›nmas›; arayüzün denge, simetri, düzenlilik, uyum, orant› ve yatayl›k gibi fiziksel tasar›m ilkelerinin ihtiyaca göre arayüz çerçevesine uyarlanmas›n› ifade eder. Arayüz tasar›m›nda etkileflimli ö¤elerin seçiminden sonra yap›lmas› gereken bu ö¤elerin nas›l yerlefltirilece¤ini belirleyen arayüz çerçeve tasar›m›na karar vermektir (Bhaskar vd., 2011; Vanderdonckt ve Gillo,1994; Vanderdonckt, 2003). Etkileflimli e-kitaplar›n kullan›ld›¤› araçlar›n yatay ve dikey kullan›m özelliklerine sahip oldu¤u düflünüldü¤ünde fiziksel tekniklerden denge, orant› ve yatayl›k ilkelerinin özellikle öne ç›kt›¤› görülmektedir.

Etkileflim • Etkileflimli e-kitab›n üst düzey etkileflimi sa¤layabilecek etkileflimli ö¤elerle tasar›mlanmas›; kullan›c›lar›n gerçe¤e yak›n deneyimler yaflayabilmeleri için etkileflim ö¤elerinin ihtiyaç, içerik ve ö¤renenler gibi unsurlar›n dikkate al›narak etkileflimli e-kitaplarda kullan›lmas›n› ifade eder. ABD Savunma Bakanl›¤›n›n e-ö¤renme süreçleri için gelifltirdi¤i toplam dört basamakl› etkileflim düzeyi, e-ö¤renmede kullan›lacak etkileflim düzeylerini belirlemektedir (Schone, 2007). Buna göre basitten ileri düzeye do¤ru etkileflim düzeyleri s›n›fland›r›lm›flt›r (DoD, 1999; inXsol, 2007). Yüksek etkileflim düzeyi ö¤renenin ö¤renme sürecine daha fazla kat›l›m göstermesini sa¤lamaktad›r (inXsol, 2007; Straus vd., 2009). Etkileflimli e-kitaplar›n incelenmesi sonucu yap›lan gözlemlerde üst düzey etkileflimin iki boyutta sa¤land›¤› görülmüfltür. Bunlardan ilki içeri¤in içine entegre edilen ve ba¤›ms›z olarak hareket eden etkileflim unsurlar›d›r. Bu etkileflim unsurlar› tek bafllar›na veya di¤er etkileflimli ö¤elerle de iletiflim halindedirler. ‹kinci etkileflim boyutu ise okuyucu arac›n özelliklerini kullanarak sa¤lanan ve içerikle iliflkilendirilen etkileflimdir. Yeni nesil mobil cihazlar›n ço¤unda bulunan sensörler, kamera ve GPS bu etkileflim türüne örnek olarak verilebilir. Ancak dikkat edilmesi gereken nokta etkileflimin içeri¤in do¤as›, kullan›lan teknolojik altyap› ve hedef kitleyle ilgili oldu¤u ve bu noktalara dikkat ederek tasar›m yap›lmas› gereklili¤idir.

Etkileflim: Etkileflimli ekitaplarda kullan›c› ve kitap aras›nda oluflan karfl›l›kl› iletiflim ve bir uyaran sonucu tepkide bulunma sürecidir.

72

Etkileflimli e-Kitap De¤erlendirme Kriterleri

Teknoloji Teknoloji: Etkileflimli e-kitaplarda kullan›c›lar›n içeri¤e eriflebilmesi, içeri¤in sunulmas› veya içeri¤in desteklenmesi için bilgi, yetenek, yöntem veya araçlar›n kullan›lmas›d›r.

• Çevrimiçi/çevrimd›fl› çal›flabilme; etkileflimli e-kitaplar›n eriflimi ve esnek kullan›m seçeneklerine sahip olmas› ile ilgilidir. Günümüzde bulut biliflim teknolojisi hayat›m›zda yerini alm›fl ve insanlar›n fiziksel depolama araçlar›na olan ba¤›ml›l›¤›n› azaltm›flt›r. Bulut biliflim, bir ürün de¤il bilgi paylafl›m›n› sa¤layan bir hizmettir (Buyya, Yeo, Venugopal, Broberg ve Brandic, 2009; Marston, Bandyopadhyay, Zhang ve Ghalsasi, 2011; Mell ve Grance, 2011). Günümüzde teknolojik altyap› ve yaz›l›m alan›nda öncü baz› firmalar etkileflimli e-kitaplar› internet üzerinden kullan›c›lar›na sunmakta ve okuyucular›n kitaplar› çevrimiçi/çevrimd›fl› olarak kullan›labilmelerine olanak sa¤lamaktad›r. • Çoklu platform deste¤ine sahip olmas›; etkileflimli e-kitaplar›n sahip olmas› gereken önemli özelliklerden bir tanesidir. Mobil araçlar farkl› boyutlarda ve farkl› iflletim sistemleriyle çal›flmaktad›r. Genel bir tan›m olan mobil cihazlar, ak›ll› cep telefonlar›, tablet bilgisayarlar ve dizüstü bilgisayarlar gibi birçok arac› kapsamaktad›r. Çoklu platform veya çapraz platform deste¤i olarak da bilinen sistem bir yaz›l›m olarak etkileflimli e-kitaplar›n farkl› iflletim sistemleri üzerinde çal›flabilmesini ifade eder (Ali Pérez-Quinones ve Abrams, 2004; Schmitter,1996; Seffah ve Javahery, 2005). Günümüzde farkl› kullan›c› kitlelerinin tercih etti¤i farkl› boyutlarda ve farkl› iflletim sistemine sahip araçlar›n kullan›ld›¤› düflünüldü¤ünde, çoklu platform özelli¤inin önemli oldu¤u düflünülmektedir. Tucker ve Sinha (2008), kütüphanelerin de farkl› okuma araçlar›na ihtiyaç duymadan kitaplara eriflimi sa¤layabilmesi aç›s›ndan platform ba¤›ms›z dijital kitaplar›n önemli oldu¤unu belirtmifltir. Milyonlarca ö¤renenin oldu¤u aç›k ve uzaktan ö¤renme sistemlerinde farkl› mobil cihazlar›n kullan›ld›¤› gerçe¤i bu kriterin uygulanmas›yla ö¤renenlere ö¤renme sürecinde esneklik yaratma noktas›nda büyük önem tafl›maktad›r. • Etkileflimli e-kitapta kullan›lan ö¤elerin yüksek çözünürlükte ve kalitede olmas›; içerik tasar›m›nda kullan›lan dura¤an, hareketli veya sesli dijital nesnelerin sunumunda bozulma olmadan gerçe¤e yak›n bir flekilde sunulmas›d›r. Yeni nesil etkileflimli e-kitaplar›n boyutu 50 MB’tan 1 GB’a kadar olabilmekte ve yüksek çözünürlük ve kalitede görsellerin kullan›m›na olanak sa¤lamaktad›r. Yüksek çözünürlük ve kalitede nesneler odaklanma düzeyini artt›rmakta ve kullan›c›n›n içerik kalitesinden doyum sa¤lamas›na yard›mc› olmaktad›r (Winkler ve Mohandas, 2008). Ayr›ca, Yüksek kalite ve çözünürlükteki görseller kullan›c›lar›n gerçeklik alg›lar›n› artt›rmaktad›rlar (Tezci, 2007). ‹lgili alanyaz›nda yap›lan baz› çal›flmalar kullan›c›lar›n yüksek çözünürlükteki görüntüleri tercih etti¤ini (Lombard vd., 2000) ve say›sal olarak yarat›lan ortamda yüksek çözünürlükteki ö¤elerin ö¤renenlerin bulunuflluk düzeyini artt›rd›¤›n› göstermektedir (Kim and Biocca, 1997).

Heuristic Çal›flma Bulgular› Çal›flman›n bu k›sm›nda araflt›rmac› 20 farkl› etkileflimli e-kitab› incelemifl ve araflt›rma kapsam›nda ele al›nan kriterleri kendi deneyimleri ile de¤erlendirmeye çal›flm›flt›r. Bir de¤erlendirme kriteri olarak bu çal›flman›n sonucunda yer almas› gerekti¤i düflünülen ancak araflt›rman›n Delphi tekni¤i ile yürütülen k›sm›nda ortaya ç›kmayan kriterler heuristic yaklafl›mla ortaya konulmaya çal›fl›lm›flt›r. Ancak, arafl-

5. Bölüm - Tart›flma

t›rmac› çal›flman›n bu aflamas›nda yeni kriterleri ortaya koyabilmek için sadece gözlenebilir ve somut verilerin elde edilebildi¤i etkileflim ve teknoloji temalar›n› ele alm›flt›r.

Etkileflim • Kitap okuyucunun donan›m ve sensörleri arac›l›¤›yla etkileflimi sa¤lamak; etkileflimli e-kitab› okumak için kullan›lan arac›n donan›m (GPS, kamera, mikrofon, hoparlör) ve sensörleri (accelerometer, gyroscope, magnetometer, ›fl›k sensörü) kullanarak etkileflim düzeyini artt›rmas›n›, içeri¤i daha çekici hale getirmesini ve kullan›c›n›n aktif kat›l›m›n› sa¤layarak anlaml› ö¤renmenin gerçekleflmesine yard›mc› olmas›n› ifade eder. Heuristic araflt›rma sürecinde incelenen birçok etkileflim ö¤esinin okuyucu arac›n sensörlerini kulland›¤› tespit edilmifltir. Yüksek etkileflim düzeyi ö¤renenin ö¤renme sürecinde kat›l›m›n› artt›r›r ve aktif kat›l›m göstermesini sa¤lar (Straus vd., 2009). Etkileflimli e-kitaplar› di¤er dijital kitap türlerinden ay›ran en büyük özellik, içeri¤i üst düzey etkileflimle sunabilmesidir (Bozkurt ve Bozkaya, 2013). Üst düzey etkileflim ile kullan›c› ileri düzey ve gerçek zamanl› etkileflimde bulunabilir (DoD, 1999) ve bunu sa¤laman›n yollar›ndan biri de sadece etkileflimli e-kitap format›n› zengin içerikle tasar›mlamak de¤il, içeri¤in etkileflimini donan›m ve sensörler arac›l›¤›yla artt›rmakt›r. Tablet bilgisayarlar ve di¤er mobil araçlar, hareket tabanl› biliflim sistemleri ve kullan›c›n›n iste¤ine göre yükledi¤i uygulamalarla ayn› zamanda kiflisellefltirilebilen ö¤renme ortamlar› olarak ortaya ç›km›flt›r ve kullan›mlar› h›zla artmaktad›r. Mobil araçlar›n sahip oldu¤u donan›m özellikleri hem tabletlerin hem de etkileflimli e-kitaplar gibi uygulamalar›n ifllevselli¤ini artt›rabilen özellikleriyle dikkat çekmektedir (Johnson vd., 2013a). • ‹nternet yoluyla veri beslemesi; etkileflimli e-kitap içeri¤inde bulunan ve s›k s›k de¤iflen verilerin internet üzerinden beslenerek güncel kalmas›n› ifade eder. Wolfram Alpha gibi veri bankalar› veya farkl› internet siteleri ile iliflkili RSS ba¤lant›lar› arac›l›¤›yla sürekli güncel bilgi sa¤lanabilir. Günümüzde dijital kitaplar› okumak için kullan›lan tablet bilgisayarlar, ak›ll› telefonlar ve e-kitap okuyucu araçlar WIFI ve 3G özelli¤ine sahiptirler ve GSM veya WIFI sinyali olan hemen hemen her yerden internet ba¤lant›s› sa¤lanabilir. • Sosyal a¤ ba¤lant›lar› ile iletiflim ve etkileflimin desteklenmesi; etkileflimli ekitap ortam›n›n d›fl›nda iletiflim ve etkileflim ortam›n› sa¤lamakla ilgilidir. Web 1.0 ile geliflimine bafllayan Web, Web 2.0 ile internet kullan›c›lar›n›n tek tarafl› iletiflimi b›rak›p, içeri¤i de¤ifltirebildikleri konuma geldikleri noktad›r (Bozkurt, 2013). Sosyal a¤lar Web 2.0 ile birlikte internet kullan›c›lar›n›n aktif bir rol almas› ve içerik oluflturabilme seçeneklerinin sonucu olarak ortaya ç›km›fl ve özellikle 2000’li y›llar›n bafllar›ndan sonra popüler olmufl çevrimiçi topluluklard›r. Web 2.0 ve sosyal a¤lar çevrimiçi ö¤renme ortamlar›n›n özelliklerini de¤ifltirmifl ve daha yap›c›, ö¤renen merkezli, iflbirlikçi, ö¤renme odakl›, ö¤retene daha az ba¤›ml›, üretici, ö¤renme stratejilerine önem veren ö¤renme ortamlar›n›n ortaya ç›kmas›na yol açm›flt›r (Dabbagh ve Bannan-Ritland, 2005). Etkileflimli e-kitaplarda yer alacak linkler arac›l›¤›yla dijital kitab›n iletiflim ve etkileflim düzeyi artt›r›labilir ve etkileflimli ekitaplar› kendi içine kapal› ö¤renme araçlar› olmaktan ç›kar›p daha aç›k ya-

73

74

Etkileflimli e-Kitap De¤erlendirme Kriterleri

p›lara dönüfltürebilir. Sosyal a¤ ba¤lant›lar› bulunan etkileflimli e-kitaplar iletiflim ve etkileflim unsurlar›n›n yan›nda a¤ üzerindeki ba¤lant›larla duyuflsall›k de¤eri (emotional value) artan daha çekici yap›lara dönüflebilirler. Yap›lan baz› çal›flmalar sosyal a¤lar›n iflbirli¤ine dayal› ö¤renme ortamlar› olarak kullan›lan ortamlar oldu¤unu ve etkili bir iletiflim süreci yaratmak için uygun ortamlar oldu¤unu ifade etmektedir (NMC, 2005; NMC, 2007). Sosyal a¤lar, iki yönlü diyalo¤un ö¤renen-ö¤renen ve ö¤renen ile di¤er ö¤renme kaynaklar› aras›nda yar› formal bir iletiflim ortam› sa¤lamas› aç›s›ndan da önemlidir (Johnson vd., 2013b).

Teknoloji • Etkileflimli e-kitab›n dijital hak yönetimi çerçevesinde korunmas›; etkileflimli e-kitap yaz›l›m›n›n ve bar›nd›rd›¤› içeri¤in telif haklar› kapsam›nda korunmas›n› ifade eder. Apple ve Adobe gibi etkileflimli e-kitaplar›n haz›rlanmas›nda ve lisanslanmas›nda öncü kurumlar, DHY sistemlerini kullanmaktad›rlar (Gümüfl vd., 2012). Dijital hak yönetimi, e-dönüflüm sürecinde ilgili eserlerin korunmas› gereklili¤iyle do¤mufl ve eseri izinsiz kullanmaya karfl› korumay› amaçlayan sistemdir (Keser-Berber vd, 2006; Iannella, 2001). E-yay›nc›l›k ve e-kitap sektörü büyük bir de¤iflim yaflamaktad›r ve bu dönüflüm sürecinde ilgili paydafllar taraf›ndan telif haklar› konusunda çözümler üretilmelidir (Williams, 2011). E-yay›nc›l›k sektörünün DHY yönetimi ve içeri¤i korumay› amaçlayan di¤er teknolojileri benimsemeleri telif haklar›n›n say›sallaflt›r›lm›fl ortamda sa¤lanabilmesi aç›s›ndan son derece önemlidir (Hameed, Cheah ve Rafie, 2010). Aç›k ve uzaktan ö¤renme sistemlerinde kullan›lan etkileflimli e-kitaplar, telif haklar› kapsam›nda bulunan içeriklere sahiptirler ve e¤er lisanss›z kullan›ma izin verilmemiflse etkileflimli e-kitaplar›n dijital hak yönetimi çerçevesinde korunmalar› önem tafl›maktad›r.

Delphi ve Heuristic Çal›flma Bulgular›n›n Genel De¤erlendirmesi Delphi ve heuristic çal›flma sonunda etkileflimli e-kitaplar› de¤erlendirebilmek için 4 tema, 14 boyut ve 37 kriter gelifltirilmifltir. ‹çerik temas› ve bu tema kapsam›ndaki boyutlar›n alt›nda yer alan kullan›lan dilin anlafl›l›r ve ak›c› olmas›, etkili anlat›m özelliklerinin olmas›, içeri¤in hedeflenen amaçlar› destekleyen kuramsal çerçeveyle haz›rlanmas›, çoklu ortam bileflenlerinin zenginli¤i, bilgi yo¤unlu¤unun dengeli olmas›, içeri¤in çekicili¤i, hedef kitlenin özelliklerine uygun içerik tasar›m›, kullan›c›n›n ö¤renme sürecini de¤erlendirebilecek mekanizmalar olmas›, içerik-ortam uyumu, içeri¤in hiyerarflik yap›s›n›n bütünlü¤ü, kapsam›n ö¤renme ç›kt›lar›yla uyumu, içerik ile kullan›lan dilin uyumu, ö¤renme etkinliklerinin uygunlu¤u ve içeri¤in kendi içerisinde ba¤lant›s›n›n bulunmas› içeri¤in zengin biçimde sunulmas›yla ilgilidir ve bu tema kapsam›nda gelifltirilen kriterler ortam zenginli¤ini ifade etmektedir. Etkileflim temas› ve bu tema kapsam›ndaki boyutlar›n alt›nda yer alan etkileflimli e-kitab›n üst düzey etkileflimi sa¤layabilecek etkileflimli ö¤elerle tasar›mlanmas›, kitap okuyucunun donan›m ve sensörleri arac›l›¤›yla etkileflimi sa¤lamak, internet yoluyla veri beslemesi ve sosyal a¤ ba¤lant›lar› ile iletiflim ve etkileflimin desteklenmesi içeri¤in zenginlefltirilerek sunumuyla ilgilidir ve ortam zenginli¤i kuram›yla aç›klanabilir.

5. Bölüm - Tart›flma

Ortam zenginli¤i kuram› bilginin çeflitli yollardan aktar›lmas›, anl›k geri bildirimlerin sa¤lanabilmesi ve ö¤renenlerin ö¤renme ortam›nda var olanlarla yüksek derecede etkileflimde bulunabilmesi ile aç›klanabilmektedir. Ö¤renme sürecinde ö¤renene zengin ortamlar›n sunumu, bireylerin sosyal bulunuflluk alg›s›n› olumlu yönde etkilerken, ö¤renme sürecinde yaflanan iletiflimi de etkili k›lmaktad›r. ‹letiflimin etkilili¤i, mesaja uygun zenginlikte ortam›n seçilmesiyle yak›ndan iliflkilidir. ‹çerik ve etkileflim temalar› alt›nda yer alan kriterler içeri¤in zengin bir biçimde sunumu ve iletiflim kanallar›n›n zenginlefltirerek etkileflimin artt›r›lmas› yoluyla ö¤renenlerin etkileflimli e-kitaplar arac›l›¤›yla nas›l daha etkili, verimli ve çekici ö¤renme deneyimi yaflayabileceklerini aç›klamakta ve bu çal›flma kapsam›nda gelifltirilen kriterlerin önemine dikkat çekmektedir. Arayüz temas› ve bu tema kapsam›ndaki boyutlar›n alt›nda yer alan kullan›c› dostu arayüz, navigasyon araçlar›n›n kaybolmay› engellemesi ve ilgili sayfaya çabuk ulaflmay› sa¤lamas›, yer imi özelli¤inin bulunmas›, arama motoru özelli¤inin bulunmas›, kullan›c›n›n içeri¤i düzenleyebilmesi, basit ve anlafl›l›r arayüz tasar›m› olmas›, arayüzün gözü yormadan okunabilirlik özelliklerine sahip olmas›, arayüz yo¤unlu¤unun dengeli tasar›mlanmas›, butonlar, ikonlar ve menü nesnelerinin tutarl›l›¤›, arayüz alanlar›n›n tutarl›l›¤›, etiket ve mesajlar›n tutarl›l›¤›, arayüz renk dengesinin sa¤lanmas›, engellilerin eriflimini kolaylaflt›rmak için etkileflimli e-kitab›, evrensel tasar›m ilkeleri çerçevesinde tasar›mlanmas›, etkileflimli e-kitab› veya içeri¤i güncelleme deste¤i ve fiziksel tekniklerin dikkate al›nmas› kriterleri ö¤renenlere ö¤renme sürecinde esneklik kazand›rma ve ö¤renme sürecini kolaylaflt›rma noktas›nda ö¤renmenin ba¤›ms›zl›¤›n› ifade eder. Teknoloji temas› ve bu tema alt›ndaki boyutlar›n alt›nda yer alan çevrimiçi/çevrimd›fl› çal›flabilme özelli¤i, çoklu platform deste¤ine sahip olmas› ve etkileflimli e-kitapta kullan›lan ö¤elerin yüksek çözünürlükte ve kalitede olmas› ö¤renenleri ö¤renme sürecinde otonomluklar›n› kazanmalar›yla ilgilidir ve ba¤›ms›z ö¤renme kuram›yla aç›klanabilir. Ba¤›ms›z ö¤renme kuram› ö¤renenlere ba¤›ms›z çal›flma imkan› sunan ve bu amaçla teknoloji kullan›m›n› gerektiren bir sistem ile aç›klanmaktad›r. Bu sistemin yerine getirmesi gereken toplam 10 ifllev vard›r (Wedemeyer, 1981) ve bunlardan e¤itimcileri ilgilendiren ö¤retim üyelerine yönetim faaliyetleri yüklememek ve ö¤renmeyi kolaylaflt›rma ifllevini yerine getirebilmek için çaba harcamalar›n› sa¤lamak ifllevi d›fl›nda geriye kalan ifllevlerden; • Zaman ve mekandan ba¤›ms›z hizmet sunmak, • Ö¤renme sorumlulu¤unun büyük k›sm›n› ö¤renene vermek, • Ö¤renenlere çeflitli ders, biçim ya da yöntemlerle ö¤renme imkan› sunmak, • Etkilili¤i kan›tlanm›fl bütün ö¤retim ortam› ve yöntemlerini uygun bir flekilde kullanmak, • Ö¤renenlerin en iyi bildi¤i yoldan ö¤renmesine imkân sa¤lamak için ö¤retim ortamlar›n› ve yöntemlerini harmanlayarak kullanmak, • Dersleri sürekli olarak tekrar tasarlamak ve gelifltirmek, • Bireysel farkl›l›klar› göz önünde bulundurmak ve bu farkl›l›klara göre seçenekler sunmak, • Ö¤renen baflar›s›n›, mekan, ö¤renme h›z›, yöntem ya da s›ralama gibi engeller koymadan basit biçimde de¤erlendirmek, • Ö¤renenlerin kendi h›zlar›nda ö¤renmelerine izin vermek

75

76

Etkileflimli e-Kitap De¤erlendirme Kriterleri

ifllevleri arayüz ve teknoloji temalar› alt›nda yer alan kriterle sa¤lanabilmektedir ve bu çal›flma kapsam›nda gelifltirilen maddelerin önemini göstermektedir. Moore (1997) etkileflimsel uzakl›k kavram›ndan bahsetmifl ve uzakl›k kavram›n›n ölçülebilen iki unsurdan olufltu¤unu savunmufltur. Bunlar; ‹ki yönlü iletiflimin (diyalo¤un) sa¤lanma düzeyi ile bireysel ö¤renenlerin ihtiyaçlar›n›n karfl›lanma düzeyidir. Çal›flma kapsam›nda yer alan temalar alt›nda yer alan kriterlerin Moore taraf›ndan ifade edilen bu iki unsuru karfl›lamaya yönelik ifllevleri oldu¤u görülmektedir. Etkileflimli e-kitaplar aç›k ve uzaktan ö¤renme sistemlerinde ö¤renenlerin yaflad›klar› s›n›rl›l›klar›ndan olan ö¤renenin zaman ve mekan ba¤lam›nda ö¤reten ve di¤er ö¤renme kaynaklar›ndan uzakta olmas›n› ortadan kald›rabilen ö¤renme araçlar›d›r. Etkileflimli e-kitaplar ö¤renenin otonomlu¤unu sa¤layan ve bireysellefltirilebilen ve bu flekilde ö¤renenin ö¤renme ihtiyaçlar›n› karfl›layabilen bir dijital kitap türüdür. ‹ki yönlü iletiflimi güçlü bir flekilde sa¤layabilmesi ve bireysel ö¤renme ihtiyaçlar›na göre yap›land›r›labilecek özelliklere sahip olmas› Moore taraf›ndan ifade edilen ba¤›ms›z ö¤renme kuram› prensipleri kapsam›nda da önemini göstermektedir. Ortam zenginli¤i ve ba¤›ms›z ö¤renme kuram› bu çal›flma kapsam›nda gelifltirilen kriterlerin önemini aç›klamakta ve bu kriterler çerçevesinde gelifltirilecek etkileflimli e-kitaplar›n gereklili¤ine vurgu yapmaktad›r.

Özet-Sonuç-Öneri

6

Bu bölümde çal›flman›n; • • •

Özeti, Sonucu ve ‹leride yap›lacak çal›flmalar için araflt›rmac› ve uygulay›c›lara sunulan önerilere yer verilmifltir.

Anahtar Kavramlar • • •

Özet Sonuç Öneri

78

Etkileflimli e-Kitap De¤erlendirme Kriterleri

ÖZET Özet: Bir kitap, çal›flma ya da yaz›n›n; özünün, ana düflüncesinin ve plan›n›n bozulmadan k›salt›lmas› ifllemidir.

Bu çal›flmada etkileflimli e-kitap de¤erlendirme temalar›n›n ve bu temalar alt›nda yer alan boyut ve kriterlerinin neler olabilece¤inin cevab› aranm›flt›r. Araflt›rmada ilgili alanda uzman kabul edilen 30 panelistin görüflünün al›nd›¤› Delphi tekni¤i ve araflt›rmac›n›n heuristic çal›flma sonunda inceledi¤i 20 farkl› etkileflimli e-kitaptan elde etti¤i bulgularla etkileflimli e-kitap de¤erlendirme kriterleri belirlenmeye çal›fl›lm›flt›r. Delphi sürecinde; hem nicel hem de nitel veriler, heuristic yaklafl›mda ise araflt›rmac›n›n incelemeleri sonucunda elde etti¤i nitel veriler kullan›lm›flt›r. Bu ba¤lamda bu araflt›rmada karma araflt›rma yöntemi ve gömülü tasar›m modeli benimsenmifltir. Delphi çal›flmas› için öncelikle uzmanlardan oluflan panelist grubu oluflturulmufltur. Grubun oluflturulmas› için önce alanyaz›n taramas› yap›lm›fl, bunun sonucunda aç›k ve uzaktan ö¤renme sistemlerinde içerik gelifltirme, ö¤retim tasar›m›, arayüz tasar›m›, dijital kitaplar, dijital yay›nc›l›k ve etkileflimli e-kitap konular›nda çal›flma yapan akademisyenlere ulafl›lm›flt›r. Ayr›ca dijital kitaplar, dijital yay›nc›l›k ve etkileflimli e-kitaplar ile ilgili çal›flmalar yapan sektör ve firma temsilcilerine de ulafl›lm›fl ve çal›flmaya davet edilmifllerdir. Araflt›rmaya kat›lmay› kabul eden 30 uzman ile Delphi süreci tamamlanm›flt›r. Delphi süreci Aral›k 2012’de bafllay›p Mart 2013’de biten toplam dört turdan oluflmufltur ve her tur için panelistlere yaklafl›k iki hafta süre verilmifltir. Delphi süreci çevrimiçi olarak yürütülmüfl ve ilk iki turda nitel veriler toplanm›fl, son iki turda ise ortaya ç›kan kriterler 5’li Likert ölçe¤i kullan›larak de¤erlendirilmifltir. Araflt›rman›n heuristic çal›flmas›nda ise ödül alan, kullan›c›lar taraf›ndan çok fazla indirilen, dijital kitap uzmanlar› veya kitap elefltirmenleri taraf›ndan olumlu görüfl yaz›lar› yaz›lan veya okuyuculara önerilen ve kendilerine has özellikleriyle öne ç›kan 20 farkl› etkileflimli e-kitap belirlenmifltir. Okuma arac› olarak güçlü bir iflletim sistemine ve donan›ma sahip olan Apple iPad 4 belirlenmifl, etkileflimli ekitaplar tablet bilgisayara yüklenmifl, etkileflim ve teknoloji temalar›nda sergiledikleri özellikler incelenmifltir. Araflt›rmac› kendi gözlemleri ve Delphi çal›flmas›ndan elde etti¤i bulgular› birlefltirerek çal›flmas›n› tamamlam›flt›r. Delphi araflt›rmas› sonunda toplam etkileflimli e-kitaplar› de¤erlendirebilmek için 4 tema, 14 boyut ve 33 kriter belirlenmifltir. Heuristic çal›flma sonunda ise araflt›rmac› taraf›ndan toplam 4 kriter daha belirlenerek tüm çal›flma sonunda 37 de¤erlendirme kriteri gelifltirilmifltir. ‹çerik temas› alt›nda içeri¤in sunumu, zenginli¤i, çekicili¤i, bütünlü¤ü, uyumu, di¤er içerik unsurlar›yla ba¤lanabilirli¤i ile ölçme ve de¤erlendirme boyutlar›n› kapsayan kriterler gelifltirilmifltir. Arayüz temas› alt›nda kullan›m kolayl›¤›, kiflisellefltirebilme, otonomluk, tasar›m, estetik, tutarl›l›k, eriflilebilirlik için evrensel tasar›m, destek hizmetleri ve arayüz çerçeve tasar›m›na iliflkin de¤erlendirme kriterleri gelifltirilmifltir. Etkileflim temas› alt›nda etkileflim zenginli¤i ile dijital kitap, çevre ve içerik etkileflimi boyutlar›na iliflkin kriterler gelifltirilmifltir. Teknoloji temas› alt›nda ise teknik ve telif haklar› boyutlar›na iliflkin kriterler gelifltirilmifltir.

SONUÇ Bu araflt›rman›n genel amac›, etkileflimli e-kitaplar› de¤erlendirmek için gerekli olan tema, boyut ve kriterleri belirlemektir. Bu amaç do¤rultusunda afla¤›daki araflt›rma sorular›na yan›t aranm›flt›r: • Etkileflimli e-kitaplar, hangi temel temalar dikkate al›narak de¤erlendirilir? • Etkileflimli e-kitaplar› de¤erlendirmek için belirlenen temalar alt›nda yer alan boyut ve kriterler neler olabilir?

79

6. Bölüm - Özet-Sonuç-Öneri

Delphi tekni¤i ve heuristic yaklafl›mla yürütülen bu araflt›rma sonucunda toplam dört tema, 14 boyut ve 37 kriter belirlenmifltir. Karma yönteme baflvurularak yap›lan araflt›rma sonucunda etkileflimli e-kitaplar› de¤erlendirme kriterlerine dair araflt›rman›n sonuçlar› Tablo 6.1’de verilmifltir. Etkileflimli e-kitaplar, kullan›c› ve dijital kitab›n karfl›l›kl› olarak üst düzey etkileflime geçtikleri; dijital kitab› oluflturan ö¤elerin kendi aralar›nda ve çevresi ile iletifliminin yan› s›ra di¤er kullan›c›larla etkileflim halinde olduklar›, birçok iletiflim kanal›n›n bir arada kullan›labildi¤i dijital kitaplard›r. Etkileflimli e-kitaplar; zengin içeri¤i, üst düzey etkileflim düzeyi ve farkl› araçlar ile her yerden eriflilebilir olmas› noktas›nda aç›k ve uzaktan ö¤renme sistemlerinde anlaml› ö¤renmeyi desteklemek ve ö¤renenlere ba¤›ms›zl›k ve esneklik sa¤lama noktas›nda etkili ö¤renme malzemeleridir. Aç›k ve uzaktan ö¤renme sistemleri için bu araflt›rma kapsam›nda gelifltirilen kriterler çerçevesinde haz›rlanacak etkileflimli e-kitaplar›n ö¤renenlere güçlü ve zengin bir iletiflim f›rsat› sa¤layaca¤›, ö¤renenlerin otonomluklar›n› kazand›klar› esnek bir ö¤renme ortam› sa¤layaca¤› sonucuna ulafl›lm›flt›r. Dolay›s›yla aç›k ve uzaktan ö¤retim sistemleri için haz›rlanacak etkileflimli e-kitaplar›n bu kriterleri dikkate alarak haz›rlanmas› gerekti¤i düflünülmektedir. ‹çerik Sunum • Kullan›lan dilin anlafl›l›r ve ak›c› olmas› • Etkili anlat›m özelliklerinin olmas› • ‹çeri¤in hedeflenen amaçlar› destekleyen kurumsal çerçeveyle haz›rlanmas› Zenginlik • Çoklu ortam bileflenlerinin zenginli¤i • Bilgi yo¤unlu¤unun dengeli olmas› Güdüleme ve çekicilik • ‹çeri¤in çekicili¤i • Hedef kitlenin özelliklerine uygun içerik tasar›m› Ölçme ve de¤erlendirme • Kullan›c›n›n ö¤renme süresini de¤erlendirebilecek mekanizmalar olmas› Bütünlük, uyum ve ba¤lanabilirlik • ‹çerik-ortam uyumu • ‹çeri¤in hiyerarflik yap›s›n›n bütünlü¤ü • Kapsam›n ö¤renme ç›kt›lar›yla uyumu • Ö¤renme etkinliklerinin uygunlu¤u • ‹çeri¤in kendi içerisinde ba¤lant›s›n›n bulunmas› Arayüz Arayüzün Kullan›m Kolayl›¤› • Kullan›c› dostu arayüz • Navigasyon araçlar›n›n kaybolmay› engellemesi ve ilgili sayfaya çabuk ulaflmay› sa¤lamas› • Yer imi özelli¤inin bulunmas› • Arama motoru özelli¤inin bulunmas› Kiflisellefltirme ve Otonomluk

Türk Dil Kurumu’nun (TDK) verdi¤i tan›ma göre sonuç, bir geliflim veya giriflimden elde edilen fley, bir olay›n do¤urdu¤u baflka bir olay veya durum olarak tan›mlanmaktad›r.

Tablo 6.1 Etkileflimli e-kitap de¤erlendirme kriterleri

80 Tablo 6.1’in devam› Etkileflimli e-kitap de¤erlendirme kriterleri

Etkileflimli e-Kitap De¤erlendirme Kriterleri

• Kullan›c›n›n içeri¤i düzenleyebilmesi (vurgulama, not ekleme, iflaretleme vb.) Arayüz tasar›m›, estetik ve tutarl›l›k • Basit ve anlafl›l›r arayüz tasar›m› olmas› • Arayüzün gözü yormadan okunabilirlik özelliklerine sahip olmas› • Arayüz yo¤unlu¤unun dengeli tasar›mlanmas› • Butonlar, ikonlar ve menü nesnelerinin tutarl›l›¤› • Arayüz alanlar›n›n tutarl›l›¤› • Etiket ve mesajlar›n tutarl›l›¤› • Arayüz renk dengesinin sa¤lanmas› Eriflim için evrensel tasar›m • Engellilerin eriflimini kolaylaflt›rmak için etkileflimli e-kitab›, evrensel tasar›m ilkeleri çerçevesinde tasar›mlama (seslendirme, görselleri veya yaz›lar› ölçeklendirme vb.) Destek hizmetleri • Etkileflimli e-kitab› veya içeri¤i güncelleme deste¤i Arayüz çerçeve tasar›m› • Fiziksel tekniklerin dikkate al›nmas› (denge, simetri, düzenlilik, uyum, orant› ve yatayl›k) Etkileflim Etkileflim zenginli¤i • Etkileflimli e-kitab›n üst düzey etkileflimi sa¤layabilecek etkileflimli ö¤elerle tasar›mlanmas› Dijital kitap, çevre ve içerik etkileflimi • Kitap okuyucunun donan›m ve sensörleri arac›l›¤›yla etkileflimi sa¤lamak • ‹nternet yoluyla veri beslemesi • Sosyal a¤ ba¤lant›lar› ile iletiyim ve etkileflimin desteklenmesi Teknoloji Teknik • Çevrimiçi / çevrimd›fl› çal›flabilme özelli¤i • Çoklu platform deste¤ine sahip olmas› • Etkileflimli e-kitapta kullan›lan ö¤elerin yüksek çözünürlükte ve kalitede olmas› Telif Haklar› • Etkileflimli e-kitab›n dijital hak yönetimi çerçevesinde korunmas›

81

6. Bölüm - Özet-Sonuç-Öneri

ÖNER‹LER Araflt›rma sonucunda elde edilen bulgu ve sonuçlar do¤rultusunda, afla¤›daki konularda öneriler sunulmufltur. Araflt›rmac›lar ‹çin Öneriler: • Geleneksel kitaplarda içerik metin ve sabit görsellerden oluflurken, etkileflimli e-kitaplar metin, ses, dura¤an ve hareketli görsellerden oluflmakta ve ö¤renenlere zengin içerik deneyimi yaflatmaktad›r. Zengin etkileflim imkan› sa¤layan çoklu ortam ö¤elerinin hangi içerikle, hangi ö¤renen grubuyla ne ölçüde kullan›laca¤›na dair düzeylerin belirlenmesi gerekmektedir. Dolay›s›yla, bir ö¤renme malzemesi olarak kullan›lan etkileflimli e-kitaplarda çoklu ortam unsurlar›n›n kullan›m prensiplerine yönelik ileri çal›flmalar planlanmas› önerilmektedir. • Etkileflimli e-kitaplar güçlü teknolojik altyap›s› ile ö¤renenlere içeri¤i farkl› flekilde sunabilme olana¤› tan›maktad›r. Ayr›ca etkileflimli e-kitaplar teknoloji deste¤i ile dezavantajl› ö¤renen gruplar› için içeri¤i farkl›laflt›rma avantaj›na sahiptir. Bu özellikleriyle etkileflimli e-kitaplar dezavantajl› ö¤renenlere f›rsat eflitli¤i sa¤layabilecek araçlard›r. Dolay›s›yla dezavantajl› ö¤renenlerin engellerinin kald›r›labilmesi için hangi unsurlara dikkat edilmesi gerekti¤i ve bu engellerin afl›labilmesi için ne tür tasar›mlar yap›lmas› gerekti¤ini araflt›ran çal›flmalara ihtiyaç duyulmaktad›r. Bu noktada dezavantajl› ö¤renen gruplar›n›n gereksinimleri belirlenerek içeri¤e daha rahat eriflim için evrensel tasar›m ilkeleri do¤rultusunda ileriye dönük çal›flmalar›n yap›lmas› gerekmektedir. • Aç›k ve uzaktan ö¤renme malzemeleri bireysel ö¤renim ilkeleri do¤rultusunda haz›rlanan ö¤renme malzemeleridirler. Etkileflimli e-kitaplar›n dijital yap›s› ö¤renenlere an›nda dönüt vermeye uygun yap›lard›r. Ö¤renenlerin kitap içerisindeki ilerlemelerini takip edebilecekleri veya ö¤renme düzeylerini ölçebilecekleri, ö¤renme düzeyine yönelik dönüt alabilecekleri mekanizmalar gelifltirilmelidir. Ö¤renenlerin kendi kendilerine de¤erlendirme yapabilmeleri ve bireysel geliflmelerini takip edebilecekleri de¤erlendirme sistemlerinin etkileflimli e-kitaplarda nas›l kullan›labilece¤ine ve ne tür mekanizmalar kullan›labilece¤ine dair çal›flmalar planlanabilir. • Etkileflimli e-kitaplar belirli bir türe (e¤itsel kitaplar, edebi kitaplar, kaynak kitaplar, ansiklopediler vb.), türe ba¤l› olarak seçilen dile (ö¤retici, betimsel, aç›klay›c›, edebi vb.), varsay›lan okuma türüne (derinlemesine, yüzeysel vb.) ve hedef kitlenin karakteristik özelliklerine göre farkl›l›klar gösterebilirler. Etkileflimli e-kitaplarda tür, dil ve okuma türünün etkileflimli unsurlarla bir arada nas›l daha etkili ve verimli hale getirilebilece¤ine; hedef kitlenin özelliklerine göre nas›l bir tasar›m yap›laca¤›na yönelik çal›flmalar yap›labilir. • Aç›k ve uzaktan ö¤renme sistemlerinde kullan›lan etkileflimli e-kitaplar birçok aç›dan bas›l› kitaplarla benzerlik tafl›maktad›r. Özellikle içerik temas› alt›nda yer alan boyut ve kriterler, bas›l› kitaplarla benzerlik tafl›maktad›r. Bununla beraber bas›l› kitaplar›n ve etkileflimli e-kitaplar›n sunuldu¤u ortamlar farkl›d›r ve bu ba¤lamda etkileflimli e-kitaplar›n içerik tasar›mlar›na yönelik çal›flmalara gereksinim duyulmaktad›r. Bu çerçevede, içeri¤in dijital ortamda, etkileflimli unsurlarla sunumuna yönelik etkililik ve verimlilik çal›flmalar› planlanabilir. • Etkileflimli e-kitaplar arayüz arac›l›¤›yla kullan›c› ile iletiflime geçen ö¤renme malzemeleridir. Etkileflimli e-kitaplar gibi kullan›c›larla arayüz arac›l›¤›y-

Öneri, TDK’da, bir sorunu çözmek üzere öne sürülen görüfl, düflünce ve teklif olarak tan›mlanmaktad›r.

82

Etkileflimli e-Kitap De¤erlendirme Kriterleri

la iletiflime geçen Web sayfalar› için tasar›m ilkeleri söz konusudur. ‹leri düzey bir dijital kitap türü olan etkileflimli e-kitaplar için arayüzün e¤itsel boyutunu da kapsayan bu tür ilkeler henüz gelifltirilmemifltir. Etkileflimli e-kitaplarda arayüzün pedagojik aç›dan nas›l tasar›mlanmas› gerekti¤ine yönelik ilkelerin gelifltirilmesine ihtiyaç vard›r ve bu yönde ileriye dönük çal›flmalar yap›labilir. • Dijital ortamdan al›n›p kullan›labilen etkileflimli e-kitaplara gittikçe artan bir ilgi vard›r. Hem okuyucular hem de ö¤renenler için artan say›da etkileflimli e-kitap üretilmektedir. Dolay›s›yla, yeni bir teknoloji olan etkileflimli e-kitaplar›n, hem ö¤renme hem de bir okuma materyali olarak tasar›mlanmas›na iliflkin etkileflimli e-kitap haz›rlama ad›mlar›n›n belirlenmesine yönelik çal›flmalar yap›labilir. • Etkileflimli e-kitaplar dijital ortamda yeni teknolojiyle üretilen araçlard›r. Günümüzde teknoloji çok çabuk geliflmekte ve teknoloji tabanl› araçlar teknolojiyi çok çabuk tüketmektedir. Yeni teknolojilerle ortaya ç›kacak yeni özelliklere göre bu çal›flma ba¤lam›nda gelifltirilen tema, boyut ve kriterlerin belirli aral›klarla güncellenmesine ve bu yönde yap›lacak ileriye dönük araflt›rmalar planlanabilir. Uygulay›c›lar için öneriler: • Etkileflimli e-kitaplar sadece içeri¤in ö¤renenlere aktar›ld›¤› say›sal ortamlar de¤ildir. Bir ö¤renme malzemesi olarak pedagojik bir boyutu vard›r. Etkileflimli e-kitaplar› bir ö¤renme malzemesi olarak kullanan e¤itimciler, içeri¤in pedagojik aç›dan ö¤renenler için ne kadar uygun oldu¤una, hedef kitle için hangi özellikleri tafl›mas› gerekti¤ine ve bireysel ö¤renme için hangi niteliklere sahip olmas› gerekti¤ine yönelik çal›flmalar planlayabilirler. • Etkileflimli e-kitaplar›n aç›k ve uzaktan ö¤renme sistemlerinde ö¤renenler aç›s›ndan bir ö¤renme malzemesi olarak tercih edilme ve tercih edilmeme sebeplerinin derinlemesine incelenmesi ve sonuçlar›n ortaya konmas› daha sonra gelifltirilecek etkileflimli e-kitaplar›n ö¤renenlerin memnuniyet düzeylerini artt›rmas› aç›s›ndan önemlidir. Bu konuda aç›k ve uzaktan sisteminde ö¤renimlerini sürdüren ö¤rencilerle çal›flmalar yap›labilir. Kurumlar için öneriler: • Etkileflimli e-kitaplar bas›l› kitaplara alternatif olarak say›sal ortamda yer alan dijital kitaplard›r. Kütüphane ve üniversiteler gibi kurumlar etkileflimli e-kitaplar› bir ö¤renme malzemesi olarak kullanabilecek kurumlard›r. Kurumlar›n ö¤renenlerin etkileflimli e-kitaplara çevrimiçi ortamdan ulaflabilmesi veya ö¤renenlerin etkileflimli e-kitaplar› belirli bir süre kullan›labilmesine yönelik zaman damgas› veya flifre ile edinim gibi güvenlik ve eriflim seçenekleri üzerine çözümler üretebilen ileriye dönük çal›flmalar planlanabilir. • Etkileflimli e-kitaplar kullan›m amaçlar› itibariyle geleneksel kitaplarla benzer özellikler sergilemektedir. Etkileflimli e-kitaplar Fikir ve Sanat Eserleri Kanununa tabidirler. Dolay›s›yla geleneksel kitaplar gibi içeri¤i, eser sahiplerini ve bir eser olarak etkileflimli e-kitaplar› konu alan yasal düzenlemelerin belirlenmesine yönelik çal›flmalar yap›lmas›na ve belirli aral›klarla yap›lan bu yasalar›n güncellenmesine ihtiyaç vard›r. Yasama organ›n›n mevcut durumu ve ihtiyaçlar› analiz ettikten sonra telif haklar›, fikir ve sanat ürünlerinin ve üreticilerinin korunmas›na yönelik çal›flmalar yap›labilir.

6. Bölüm - Özet-Sonuç-Öneri

EKLER L‹STES‹

83

84

Etkileflimli e-Kitap De¤erlendirme Kriterleri

Kaynakça

KAYNAKÇA Abbott, W. & Kelly, K. (2004). Sooner or Later! - Have E-books Turned the Page? VALA 2004: Breaking Boundaries: Integration and Interoperability. Proceedings of the12th Biennial Conference and Exhibition, 3-5 February 2004, Melbourne Convention Centre. http://www.vala.org.au/vala2004/2004pdfs/46AbbKel.PDF (Eriflim Tarihi: 15.05.2013) Abram, S. (2010). P-Books vs. Ebooks: Are there education issues. Multimedia & Internet@ Schools, 17(6), 13-16. Adler, M., & Ziglio, E. (1996). Gazing into the oracle. Jessica Kingsley Publishers: Bristol, PA. Adobe, (2013). Adobe Digital Publishing Suite family http://www.adobe.com/products/digital-publishing-suite-family.html (Eriflim Tarihi: 01.04.2013) Aggarwal, A. (2000). Web-Based learning and teaching technologies: opportunities and challenges. Hershey-USA: Idea Group Publishing. Akkoyunlu, B. (1998). E¤itimde teknolojik geliflmeler. Bekir Özer (Ed.), Ça¤dafl e¤itimde yeni teknolojiler içinde. (ss.3-12) Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Yay›nlar›. Akp›nar, E., & Ergin, Ö. (2005). Yap›land›rmac› kuramda fen ö¤retmeninin rolü. ‹lkö¤retimOnline, 4(2), 55-64. Aktan, C. C. (2007). Yüksek ö¤retimde de¤iflim: Global trendler ve yeni paradigmalar, Coflkun Can Aktan (Ed.), De¤iflim ça¤›nda yüksek ö¤retim içinde, ‹zmir: Yaflar Üniversitesi Yay›n›, 2007. Albrow, M., & King, E. (1990). Globalization, knowledge and society: readings from international sociology. SAGE Publications Limited. Ali, M. F., Pérez-Quinones, M. A., & Abrams, M. (2004). Building multi-platform user interfaces with UIML. Multiple User Interfaces-Cross-Platform Applications and ContextAware Interfaces, 95-118. Alkan, C. (1998). E¤itim teknolojisi (6. bask›). Ankara: An› Yay›nc›l›k. Allmang, N. A., & Bruss, S. M. (2010). What customers want from Kindle boks. Online, 34(1), 36-39. Apple, (2013). Apple iBooks Author. http://www.apple.com/ibooks-author/ (Eriflim Tarihi: 01.04.2013) Armstrong, C. (2008). Books in a virtual world: The evolution of the e-book and its lexicon. Journal of Librarianship and Information Science. 40(3): 193-206. DOI: 10.1177/0961000608092554 Ayd›n, C. H. (2002). Uzaktan e¤itimin gelece¤ine iliflkin e¤ilimler. Aç›k ve Uzaktan E¤itim Sempozyumu Aç›kö¤retim Fakültesi, Anadolu Üniversitesi, Eskiflehir, May›s 2002. http://aof20.anadolu.edu.tr/bildiriler/Hakan_Aydin2.doc (Eriflim Tarihi: 01.04.2013) Ayd›n, C. H. (2005). Aç›k ve Uzaktan Ö¤renmede Kullan›lan Bas›l› Materyallerdeki Anlat›m Biçimine ‹liflkin Ö¤renen Tercihleri. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 5(2), 131-148. Ayd›n, C. H. (2011). Aç›k ve uzaktan ö¤renme: ö¤renci adaylar›n›n bak›fl aç›s›. Ankara: Pegem Akademi. Aytaç, T. (1999). Ö¤renen örgüt: Okul. Milli E¤itim Dergisi, 141, 75-78. Banar, S. (1996). Bir uzaktan ö¤retim arac› olarak bas›l› ders malzemesi ve görüntü düzenlemesi. Aç›kö¤retim Dergisi, 2(5), 54-72. Barr, R., & Tagg, J. (1995). From teaching to learning: A new paradigm for undergraduate education, Change, 13-25. Bates, A. W. (1996). Technology, open learning and distance education. Routledge.

85

86

Etkileflimli e-Kitap De¤erlendirme Kriterleri

Bennett, S., Maton, K., & Kervin, L. (2008). The ‘digital natives’ debate: A critical review of the evidence. British Journal of Educational Technology, 39(5), 775-786. Berg, S. A., Hoffmann, K., & Dawson, D. (2010). Not on the same page: undergraduates’ information retrieval in electronic and print books. The Journal of Academic Librarianship, 36(6), 518-525. Bhaskar, N. U., Naidu, P. P., Babu, S. R. C., & Govindarajulu, P. (2011). Principles of good screen design in websites. International Journal of Human Computer Interaction (IJHCI), 2(2), 48. Biber, D. (1991). Variation across speech and writing. Cambridge University Press. Bingham, J. (1999). Guide to developing learning outcomes. The Learning and Teaching Institute Sheffield Hallam University, Sheffield: Sheffield Hallam University. Bloom, B. S., Engelhart, M. D., Furst, E. J., Hill, W. H., & Krathwohl, D. R. (1956). Taxonomy of educational objectives: Handbook I: Cognitive domain. New York: David McKay, 19, 56. Borchers, J.O. (1999). Electronic Books: Definition, genres, interaction design patterns. Conference on Human Factors in Computing Systems, CHI99 Workshop: Designing Electronic Books. Pittsburgh, May Borg, W. R., & Gall, M. D. (1983). Educational research: An introduction (4.bas›m). New York: Longman. Bozkaya, M, (2002a). Ders kitaplar›n›n tasar›m›: Bireysellefltirilmifl ö¤renme ilkelerine göre aç›kö¤retim fakültesi ders kitaplar› örne¤i. I. Sakarya Uluslararas› E¤itim Teknolojileri Sempozyumu ve Fuar› Bildirileri, Sakarya Üniversitesi E¤itim Fakültesi Dergisi, Özel Say› 2, 296-304. Bozkaya, M. (2002b). AÖF Ders kitaplar›nda kullan›lan farkl› düzenleyicilerin ö¤renmedeki tutumlara etkisi. Aç›k ve Uzaktan E¤itim Sempozyumu, Aç›kö¤retim Fakültesi, Anadolu Üniversitesi, Eskiflehir, May›s 2002. http://aof20.anadolu.edu.tr/bildiriler/Mujgan_Bozkaya.doc (Eriflim Tarihi: 01.04.2013) Bozkurt, A. (2013). Aç›k ve uzaktan ö¤retim: Web 2.0 ve sosyal a¤lar›n etkileri. Akademik Biliflim 2013. 23-25 Ocak, Akdeniz Üniversitesi, Antalya. http://www.academia.edu/2536910/Acik_ve_Uzaktan_Ogretim_Web_2.0_ve_Sosyal_Ag larin_Etkileri (Eriflim Tarihi: 01.04.2013) Bozkurt, A., & Bozkaya, M. (2013). Etkileflimli e-kitap: Dünü, bugünü ve yar›n›. Akademik Biliflim 2013. 23-25 Ocak, Akdeniz Üniversitesi, Antalya. http://www.academia.edu/2536903/Etkilesimli_E-Kitap_Dunu_Bugunu_ve_Yarini (Eriflim Tarihi: 01.04.2013) Burk, R. (2001). E-book devices and the marketplace: in search of customers. Library hi tech, 19(4), 325-331. Buyya, R., Yeo, C. S., Venugopal, S., Broberg, J., & Brandic, I. (2009). Cloud computing and emerging IT platforms: Vision, hype, and reality for delivering computing as the 5th utility. Future Generation computer systems, 25(6), 599-616. Campbell, C., Cantrell, G., Generalao, T., Sawyer, A., & Takitch, J. (2006). Interactive multimedia instruction for US Army training. In World Conference on E-Learning in Corporate, Government, Healthcare, and Higher Education (Vol. 2006, No. 1, pp. 11051110). Caracelli, V. J., & Greene, J. C. (1993). Data analysis strategies for mixed-method evaluation designs. Educational Evaluation and Policy Analysis, 15(2), 195-207. Carlson, J. R., & Zmud, R. W. (1999). Channel expansion theory and the experiential nature of media richness perceptions. Academy of management journal, 153-170.

Kaynakça

Cheng, Y. C. (2005). New paradigm for re-engineering education: Globalization, localization and individualization (Volume 6). Springer. Chiles, A. A., Chiles, D. C., Manbeck Jr, J. L., & Nguyen, V. H. (2000). U.S. Patent No. 6,167,567. Washington, DC: U.S. Patent and Trademark Office. Chong, P. F., Lim, Y. P., & Ling, S. W. (2008) E-book design preferences: A case study. International Symposium on Information Technology, 26-29 AUG 2008, Univ Kebangsaan, Fac Informat Sci & Technol, Kuala Lumpur, Malaysia. Chou, S. C., Stu, J., & Lin, Y. (2010). Determinants of e-book readers adoption and continuation: A comparison of pre-adoption and post-adoption beliefs. Computer Sciences and Convergence Information Technology (ICCIT), 2010 5th International Conference on (pp. 853-856). IEEE. doi: 10.1109/ICCIT.2010.5711176 Clark, R. C. (1999). Developing technical training (2nd Edition) Washington, DC: International Society for Performance Improvement. Clayton, M. J. (1997). Delphi: A technique to harness expert opinion for critical decision_making tasks in education. Educational Psychology: An International Journal of Experimental Educational Psychology, 17(4), 373-386. Cochran, S.W. (1983). The Delphi method: Formulating and refining group judgments. Journal of Human Sciences, 11(2), 111-117. Codone, S. (2001). An e-learning primer, Raytheon Interactive Pensacola, Florida. http://faculty.mercer.edu/codone_s/elearningprimer.PDF (Eriflim Tarihi: 01.04.2013) Cornish, E. (1977). The study of the future: An introduction to the art and science of understanding and shaping tomorrow’s world. Transaction Pub. Cox, A., Ormes, S., Mohammed, H., & Kerr, M. (2001). E-books. Library & information briefings, (96), 1-14. Crestani, F., Landoni, M., & Melucci, M. (2006). Appearance and functionality of electronic books. International Journal on Digital Libraries, 6(2), 192-209. Creswell, J. W. (2012). Qualitative inquiry and research design: Choosing among five approaches. SAGE Publications, Incorporated. Creswell, J. W., & Clark, V. L. P. (2007). Designing and conducting mixed methods research. Thousand Oaks, CA: Sage Publications. Creswell, J. W., Plano Clark, V. L., Gutmann, M., & Hanson, W. (2003). Advanced mixed methods research designs. A. Tashakkori & C. Teddlie (Ed.), Handbook of mixed methods in social and behavioral research içinde (ss. 209-240). Thousand Oaks, CA: Sage. Cuddy, C. (2008). E-book readers. Journal of Electronic Resources in Medical Libraries, 5(4), 389-394. Cuhls, K. (2003). Delphi method. Fraunhofer Institute for Systems and Innovation Research. Germany. Çall›, F. (2001). Uzaktan ö¤renim ve Ders ‹çeri¤i Gelifltirme. Yay›nlanmam›fl Yüksek Lisans Tezi. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. Dabbagh, N., & Bannan-Ritland, B. (2005). Online learning: Concepts, strategies, and application. Prentice Hall. Daft, R. L. & Lengel, R.H. (1986). Organizational information requirements, media richness and structural design. Management Science, 32(5), 554-571. Daft, R., & Lengel, R. (1984). Information richness: A new approach to managerial behavior and organization design. B. M. Staw & L. L. Cummings (Ed.), Research in organizational behavior içinde, vol. 6: 191- 233. Greenwich, CT: JAI Press. Daft, R., Lengel, R., & Trevino, L. (1987). Message equivocality, media selection, and manager performance: Implications for information systems. MIS Quarterly, 17: 355-366.

87

88

Etkileflimli e-Kitap De¤erlendirme Kriterleri

Dalkey, N. C. (1972). The Delphi method: An experimental study of group opinion. N. C. Dalkey, D. L. Rourke, R. Lewis, & D. Snyder (Ed.). Studies in the quality of life: Delphi and decision-making içinde (ss. 13-54). Lexington, MA: Lexington Books. Díaz, P. (2003). Usability of hypermedia educational e-books. D-Lib magazine, 9(3). http://www.dlib.org/dlib/march03/diaz/03diaz.html (Eriflim Tarihi: 01.04.2013) Díaz, P., Sicilia, M. Á., & Aedo, I. (2002). Evaluation of hypermedia educational systems: Criteria and imperfect measures. Proceedings of the International Conference on Computers in Education (ss. 621). IEEE Computer Society. Djuraskovic, I., & Arthur, N. (2011). Heuristic inquiry: A personal journey of acculturation and identity reconstruction. The Qualitative Report, 15(6), 1569-1593. DoD, (1999). Department of Defense Handbook: Development of Interactive Multimedia Instruction (IMI). http://www.au.af.mil/au/awc/awcgate/dod/hbk3.pdf (Eriflim Tarihi: 01.04.2013) Douglass, B. G., & Moustakas, C. E. (1984). Heuristic inquiry: The internal search to know. Detroit, MI: Center for Humanistic Studies. Douglass, B. G., & Moustakas, C. E. (1985). Heuristic inquiry: The internal search to know. Journal of Humanistic Psychology, 25, 39-55. EBRARY, (2008). EBRARY global student e-book survey. Library Hi Tech News, 25(8/9), 2828. ECTS (2005). ECTS Users’ Guide, Brussels: Directorate-General for Education and Culture. http://ec.europa.eu/education/programmes/socrates/ects/doc/guide_en.pdf (Eriflim Tarihi: 01.04.2013) Erçetin, fi. (2001). Biz Akademisyenler gelece¤in yüksekö¤retim kurumlar›n› yaratmaya haz›r m›y›z?. Kuram ve Uygulamada E¤itim Bilimleri Dergisi. 25, 75-86. Ertu¤rul, E. (1999). Uzaktan e¤itim nedir? Uzaktan e¤itimin kurumsal ilkeleri, yöntemleri, kullan›m alanlar›, amaçlar›, faydalar›, teknikleri nelerdir? Birinci Uzaktan E¤itim Sempozyumu. Kara Kuvvetleri E¤itim ve Doktrin Komutanl›¤›. 15-16 Kas›m. Ankara. 714. Evans, E., & Po, J. (2007). A break in the transaction: Examining students’ responses to digital texts. Computers and Composition, 24, 56-73. Evans, S. R. (2007). Evaluat›on of distance larning in an “Introduct›on to Biostatistics” class: A Case Study 4. Serj Ed›torial Board, 59. Fallman, D. (2003). Design-oriented human-computer interaction. In Proceedings of the SIGCHI Conference on Human Factors in Computing Systems (pp. 225-232). New York: ACM Press. Ferguson, C. (2008). Technology left behind - the Kindle fire still burns, Against the Grain, 20(5), 88-9. Fischer, X., & Coutellier, D. (Eds.). (2005). Research in Interactive Design: Proceedings of Virtual Concept 2005. Springer. Fish, L. S., & Busby, D. M. (2005). The Delphi method. Research methods in family therapy. (Ed: D.H.Sprenkle ve F. P.Piercy). New York: Guilford Pres, ss. 238-253. Fowles, J. (1978). Handbook of futures research. Greenwood Press: Connecticut. Franklin, K. K., & Hart, J. K. (2006). Influence of web-based distance education on the academic department chair role. Educational Technology & Society, 9 (1), 213-228. Franklin, K. K., & Hart, J. K. (2007). Idea generation and exploration: benefits and limitations of the policy delphi research method. Innovative Higher Education, 31, 237-246. Frye, R. (2000). U.S. Patent No. 6,047,129. Washington, DC: U.S. Patent and Trademark Office.

Kaynakça

Galitz, W. O. (2007). The essential guide to user interface design: An introduction to GUI design principles and techniques. Wiley. Garrison, R. D. (1990). An analysis and evaluation of audio teleconferencing to facilitate education at a distance. The American Journal of Distance Education, 4(3): 13-24. Gibson, C., & Gibb, F. (2011). An evaluation of second-generation ebook readers. The Electronic Library, Vol. 29 Iss: 3 pp. 303-319. Gordon, T. J. (1994). The Delphi method. AC/UNU Millennium Project: Futures Research Methodology. http://www.fpf.ueh.edu.vn/imgnews/04-Delphi.pdf (Eriflim tarihi: 20.04.2013) Gosling, D., & Moon, J. (2001) How to use Learning Outcomes and Assessment Criteria. London: SEEC Office. Gümüfl, S., Güler, E., Güler, C., & Erorta, Ö. (2012). Mobil cihazlar için etkileflimli e-kitap tasar›m araçlar›. XVI. Türkiye’de ‹nternet Konferans›, Anadolu Üniversitesi, Eskiflehir, Habermas, J. (2001). ‹deoloji olarak teknik ve bilim. 4. Bask› (Çev: Mustafa Tüzel). ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›. Hameed, N., Cheah, Y. N., & Rafie, M. (2010). An e-book personalization architecture with digital rights and encryption procedures. Information Technology (ITSim), 2010 International Symposium in (Vol. 3, pp. 1222-1227). IEEE. Hart, M. (1992). The History and Philosophy of Project Gutenberg by Michael Hart. http://www.gutenberg.org/wiki/Gutenberg:The_History_and_Philosophy_of_Project_G utenberg_by_Michael_Hart (Eriflim Tarihi: 01.04.2013) Hatcher, T., & Colton, S. (2007). Using the internet to improve HRD research: The case of the web-based Delphi research technique to achieve content validity of an HRD-oriented measurement. Journal of European Industrial Training, 31(7), 570-587. Doi: 10.1108/03090590710820060 Hatfield, R. (2004). Distance Learning. SparkNotes LLC: USA. Hatipo¤lu, N. (2011). Yenilenebilir, etkileflimli ve hipermedya destekli e-kitap flablonu tasar›m›. Yay›nlanmam›fl Yüksek Lisans Tezi. Trakya Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Bilgisayar Mühendisli¤i Anabilim Dal›. Haughey, M. (2000). A global society needs flexible learning. V Jakupec and J Garrick (Ed.) Flexible Learning, Human Resource and Organizational Development: Putting theory to work içinde. (ss. 11-29), Routledge, London. Hawkins, D. T. (2000). Electronic books: A major publishing revolution. Part 1: General considerations and issues. Online, 24(4), 14-28. Helmer, O. (1977). Problems in futures research: Delphi and causal cross-impact analysis. Futures, 9(1), 17-31. Helsper, E. J., & Eynon, R. (2010). Digital natives: where is the evidence?. British educational research journal, 36(3). Henke, H. (2003). Consumer survey on ebooks. Open e-book at openebook.org. http://pdf.thepdfportal.com/PDFFiles/12208.pdf (Eriflim Tarihi: 15.05.2013) Hiles, D. (2001). Heuristic inquiry and transpersonal research. CCPE, London - October, 2001. Hogarth, R. M. (1978). A note on aggregating opinions. Organizational Behavior and Human Performance, 21, 40-46. Holmberg, B. (1994). Theory and practice of distance education. Routledge. Holt, ‹. (2012). Creative Commons Lisanslar›, Aç›k Eriflim ve Paylafl›m›n Yeni Kurallar›. Ulusal Aç›k Eriflim Çal›fltay›, 8-9 Kas›m 2012 Hacettepe Üniversitesi, Ankara. http://www.acikerisim.org/sunumlar/ilkay_holt.pdf (Eriflim Tarihi: 25.11.2013)

89

90

Etkileflimli e-Kitap De¤erlendirme Kriterleri

Houghton, H. A., & Willows, D. M. (1987). The psychology of illustration: Vol. 2, Instrucfional Issues. New York: Springer-Verlag. Huang, Y. M., Liang, T. H., Su, Y. N., & Chen, N. S. (2012). Empowering personalized learning with an interactive e-book learning system for elementary school students. Educational Technology Research and Development, 60(4), 703-722. Hung, H. L., Altschuld, J. W., & Lee, Y.F. (2008). Methodological and conceptual issues confronting a cross-country Delphi study of educational program evaluation. Evaluation and Program Planning, 31, 191-198. doi:10.1016/j.evalprogplan. 2008.02.005 Hyland, K. (2002). Genre: Language, context, and literacy. Annual Review of Applied Linguistics, 22, 113-35. Iannalle, R. (2001). Digital Rights Management (DRM) Architectures. D-Lib Magazine, 7(6). http://www.dlib.org/dlib/june01/iannella/06iannella.html (Eriflim Tarihi: 01.04.2013) IDPF. (2009). International Digital Publishing Forum: Industry statistics. www.idpf.org/doc_library/industrystats.htm (Eriflim Tarihi: 01.04.2013) IDPF. (2011). EPUB 3 Changes from EPUB 2.0.1. http://idpf.org/epub/30/spec/epub30changes.html#sec-diff-intro-history (Eriflim Tarihi: 01.04.2013) Itzkovitch, A. (2012). Interactive eBook Apps: The reinvention of reading and interactivity, UXMAGAZINE, article no:816, http://uxmag.com/articles/interactive-ebook-apps-thereinvention-of-reading-and-interactivity (Eriflim Tarihi: 01.04.2013) inXsol, (2007). Interactive Levels of CBT. http://www.inxsol.com/cbtlevels.aspx (Eriflim Tarihi: 01.04.2013) ‹flman, A. (2005). Uzaktan E¤itim. Ankara: Pegem Akademi. Johnson, L., Adams Becker, S., Cummins, M., Estrada, V., Freeman, A., & Ludgate, H. (2013b). Technology Outlook for Community, Technical, and Junior Colleges 2013-2018: An NMC Horizon Project Sector Analysis. Austin, Texas: The New Media Consortium. http://www.nmc.org/pdf/2013-technology-outlook-community-colleges.pdf (Eriflim Tarihi: 05.06.2013) Johnson, L., Adams Becker, S., Cummins, M., Estrada, V., Freeman, A., & Ludgate, H. (2013a). NMC Horizon Report: 2013 Higher Education Edition. Austin, Texas: The New Media Consortium. http://www.nmc.org/pdf/2013-horizon-report-HE.pdf (Eriflim Tarihi: 05.06.2013) Johnson, L., Adams Becker, S., Ludgate, H., Cummins, M., and Estrada, V. (2012a). Technology Outlook for Singaporean K-12 Education 2012-2017: An NMC Horizon Project Regional Analysis. Austin, Texas: The New Media Consortium. http://www.nmc.org/pdf/2012technology-outlook-for-singapore-k12-education.pdf (Eriflim Tarihi: 05.06.2013) Johnson, L., Adams, S., & Cummins, M. (2012b). The NMC horizon report: 2012 higher education edition. Austin, Texas: The New Media Consortium. http://www.nmc.org/pdf/2012-horizonreport-HE.pdf (Eriflim Tarihi: 05.06.2013) Johnson, L., Levine, A., Smith, R., & Stone, S. (2010). The 2010 Horizon Report. Austin, Texas: The New Media Consortium. http://www.nmc.org/system/files/pubs/1316815357/2010Horizon-Report.pdf (Eriflim Tarihi: 05.06.2013) Johnson, L., Smith, R., Willis, H., Levine, A., and Haywood, K., (2011). The 2011 Horizon Report. Austin, Texas: The New Media Consortium. http://www.nmc.org/system/files/ pubs/1316814265/2011-Horizon-Report%282%29.pdf (Eriflim Tarihi: 05.06.2013) Jones, M., & Marsden, G. (2006). Mobile interaction design. John Wiley & Sons. Karaa¤açl›, M. (2008a). ‹nternet teknolojileri destekli uzaktan e¤itimde sosyal kazan›mlar gereksinimi. Biliflim Teknolojileri Dergisi, 1(2), 63-73. Karaa¤açl›, M. (2008b). Internet destekli uzaktan e¤itimde dokuz aflamal› ö¤retim durumunun tasar›m›. Biliflim Teknolojileri Dergisi, 1(2), 21-29.

Kaynakça

Karatafl, S. (2003). Ö¤retim amaçl› web sayfas› tasar›m›nda renk kullan›m›. Gazi E¤itim Fakültesi Dergisi, 23(2), 139-148. Kaya, Z. (2002). Uzaktan E¤itim. Ankara: Pegem Akademi. Keegan, D. (1998), Distance education: The world’s first choice for lifelong learning. Open Education Research Institute. Shanghai, China. Keegan, D. (2004). Distance training: Taking stock at a time of change. Routledge. Keeney, S., Hasson, F., & McKenna, H. P. (2001). A critical review of the Delphi technique as a research methodology for nursing. International Journal of Nursing Studies, 38(2), 195-200. Kennedy, D., Hyland, A., & Ryan, N. (2007). Writing and using learning outcomes: a practical guide. Cork, Ireland: University College Cork. Kert, S. B., & Tekdal, M. (2004). Literatürdeki tasar›m ilkelerine uygun olarak haz›rlanm›fl multimedya ders yaz›l›m›n›n lise düzeyi fizik ö¤retiminde akademik baflar›ya ve kal›c›l›¤a etkisi. XIII. Ulusal E¤itim Bilimleri Kurultay›, 6-9 Temmuz 2004 ‹nönü Üniversitesi, E¤itim Fakültesi, Malatya. Keser-Berber, L., Türkekul, E., Sevim, T., Beceni, Y., Çavdaro¤lu, N., & Kara, G. (2006). Say›sal Haklar Yönetimi (DRM). Kültür ve Turizm Bakanl›¤›. (Eriflim Tarihi: 01.04.2013) K›l›ç, A., & Seven, S. (2004). Konu alan› ders kitab› incelemesi. Ankara: Pegem Akademi. K›l›ç, L., & Bozkaya, M. (2008). Ders kitab› haz›rlarken: Uzaktan e¤itim ders kitab› haz›rlama süreci. Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Yay›nlar›. Kimbell, L. (2009). Design practices in design thinking. European Academy of Management, 1-24. Koçdar, S. (2011). Uzman görüfllerine göre türkiye’de uzaktan e¤itim programlar›n›n akreditasyonu. Yay›nlanmam›fl Doktora Tezi. Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Uzaktan E¤itim Anabilim Dal›. Koçdar, S. ve Ayd›n, C. H., (2013). Aç›k ve Uzaktan Ö¤renme Araflt›rmalar›nda Delfi Tekni¤inin Kullan›m›. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. 13(3), 31-44. Köseo¤lu, E. N. (2001). ‹nternet ortam›ndaki yay›nlarda telif haklar›. 7. Türkiye’de ‹nternet Konferans›, Askeri Müze ve Kültür Sitesi, 1-3 Kasim 2001, Harbiye, ‹stanbul. http://inettr.org.tr/inetconf7/bildiriler/18.doc (Eriflim Tarihi: 25.11.2013) Kürflat, Y., & Horzum, M. B. (2005). Küreselleflme, bilgi teknolojileri ve Üniversite. Ankara Üniversitesi E¤itim Fakültesi Dergisi, 6(10), 103-121. Lai, J. Y., & Chang, C. Y. (2011). User attitudes toward dedicated e-book readers for reading: The effects of convenience, compatibility and media richness. Online Information Review, 35(4), 558-580. Landoni, M. (2010). Evaluating e-books. In Proceedings of the third workshop on Research advances in large digital book repositories and complementary media (ss. 43-46). ACM. Lebert, M. (2009). A short history of e-books. NEF, University of Toronto. Lengel, R. H., & Daft, R. L. (1989). The selection of communication media as an executive skill. The Academy of Management Executive (1987-1989), 225-232. Lewis, R. J., & Markwood, R. (1985). Instructional applications of information technologies: a survey of higher education in the West. Western Interstate Commission for Higher Education. Li, H. (2002). Distance education: Pros, cons, and the future. WSCA Annual Conference. Long Beach, California, March 2-5, 2002 Linstone, H. A., & Turoff, M. (2011). Delphi: A brief look backward and forward. Technological Forecasting and Social Change, 78(9), 1712-1719. Livingstone, S. & Helsper, E. (2007) Gradations in Digital Inclusion: Children, Young People and the Digital Divide. New Media & Society. 9, 671-696.

91

92

Etkileflimli e-Kitap De¤erlendirme Kriterleri

Lockwood, F. (1998). The design and production of self-instructional materials. Routledge; London. Löwgren, J., & Stolterman, E. (2004). Thoughtful interaction design: A design perspective on information technology. Cambridge, MA: MIT Press. Malama, C., Landoni, M., & Wilson, R. (2004). Fiction electronic books: a usability study. Research and Advanced Technology for Digital Libraries, 3232, 69-79. Malama, C., Landoni, M., & Wilson, R. (2005). What readers want. D-Lib Magazine, 11(5), 1082-9873. Mandl, H., & Levin, J. R. (Eds.). (1989). Knowledge acquisition from text and pictures. Amsterdam: Elsevier Science Publishers Marston, S., Li, Z., Bandyopadhyay, S., Zhang, J., & Ghalsasi, A. (2011). Cloud computingThe business perspective. Decision Support Systems, 51(1), 176-189. Matas, M. (2011). A next-generation digital book. TED: Talks in less than six minutes. (http://www.ted.com/talks/mike_matas.html (Eriflim tarihi: 05.11.2012) Mayer, R. E. (1997). Multimedia learning: Are we asking the right questions?. Educational psychologist, 32(1), 1-19. Mayer, R. E. (1999a). Multimedia aids to problem-solving transfer. International Journal of Educational Research, 31, 611-623. Mayer, R. E. (1999b). Research-based principles for the design of instructional messages. Document Design, 1, 7-20. Mayer, R. E. (2001). Multimedia learning. New York: Cambridge University Press. Mayer, R. E. (2005). Introduction to multimedia learning. The Cambridge handbook of multimedia learning, 1-16. Mayer, R. E., & Moreno, R. (1998). A split-attention effect in multimedia learning: Evidence for dual processing systems in working memory. Journal of Educational Psychology, 90, 312-320. Mayer, R. E., & Moreno, R. (2003). Nine ways to reduce cognitive load in multimedia learning. Educational psychologist, 38(1), 43-52. Mayer, R. E., & Sims, V. K. (1994). For whom is a picture worth a thousand words? Extensions of a dual-coding theory of multimedia learning. Journal of Educational Psychology, 84, 389-460. McFall, R. (2005). Electronic textbooks that transform how textbooks are used. The Electronic Library, 23, 72-81. McLuhan, M. (1962). The Gutenberg Galaxy: The making of typographic man, Toronto, Canada: University of Toronto Press, 293. McNeely, B. (2005). Using technology as a learning tool, not just the cool new thing. D. G. Oblinger & J. Oblinger (Ed.), Educating the net generation içinde. Boulder, CO: Educause. http://www.educause.edu/educatingthenetgen (Eriflim Tarihi: 15.05.2013) MEB, (2011). 2011-2012 E¤itim-Ö¤retim y›l›nda kullan›lacak e-içerik (elektronik içerik) ve z-kitap (zenginlefltirilmifl kitap) haz›rlama ve inceleme kriterleri. http://ttkb.meb.gov.tr/ meb_iys_dosyalar/2012_06/06014233_z_kitap_ierik_kriteleri.pdf (Eriflim Tarihi: 01.04.2013) Mell, P., & Grance, T. (2011). The NIST definition of cloud computing. NIST special publication, 800, 145. Merrill, M. D., Drake, L., Lacy, M. J., Pratt, J., & ID2 Research Group. (1996). Reclaiming instructional design. Educational Technology, 36(5), 5-7. Mitchell, V. W. (1991). The Delphi technique: an exposition and application. Technology Analysis & Strategic Management, 3(4), 333-358. Moggridge, B. (2007). Designing interactions (Vol. 17). Cambridge: MIT press.

Kaynakça

Mok, M. M. C., & Cheng, Y. C. (2001). A theory of self-learning in a networked human and IT environment: Implications for education reforms. International Journal of Educational Management, 15(4), 172-186. Mooney, S. (2001). Digital object identifiers for eBooks: What are we identifying?. Publishing research quarterly, 17(1), 29-36. Moore, M. G. & Kearsley, G. (2005). Distance education: A Systems View. Canada: Wadsworth. Moore, M. G. (1997). Theory of transactional distance. http://www.aged.tamu.edu/research /readings/Distance/1997MooreTransDistance.pdf (Eriflim Tarihi: 05.12.2011) Moreno, R., & Mayer, R. E. (1999). Cognitive principles of multimedia design: The role of modality and contiguity. Journal of Educational Psychology, 91, 358-368. Moustakas, C. E. (1990). Heuristic research: Design, methodology, and applications. Newbury Park, CA: Sage. Mullen, P. M. (2003). Delphi: myths and reality. Journal of Health Organization and Management, 17(1), 37-52. Mutlu, M. E., Beyaz Korkut, M., & Y›lmaz, Ü. (2006). Ders kitaplar›n›n da¤›t›m› amac›yla internetin kullan›lmas›: aç›kö¤retim e-kitap uygulamas› örne¤i. 6. Uluslararas› E¤itim Teknolojileri. http://ue.anadolu.edu.tr/By/Documents/Yayinlar/2012/PDF/DersKitaplarinin DagitimiAmaciylaInternetinKullan%C4%B1lmasi.pdf (Eriflim Tarihi: 01.04.2013) Naisbitt, J., & Aburdence, P. (1991). Megatrends 2000. New York: Avon. Nikam, K., & Rai, A. S. (2009). Open e-books: The changing paradigm. International Journal of Library and Information Science, 1(1), 6-11. NMC, (2004). The 2004 Horizon Report. Austin, Texas: The New Media Consortium. http://www.nmc.org/system/files/pubs/1316813245/2004_Horizon_Report.pdf (Eriflim Tarihi: 05.06.2013) NMC, (2005). The 2005 Horizon Report. Austin, Texas: The New Media Consortium. http://www.nmc.org/system/files/pubs/1316813462/2005_Horizon_Report.pdf (Eriflim Tarihi: 05.06.2013) NMC, (2007). The 2007 Horizon Report. Austin, Texas: The New Media Consortium. http://www.nmc.org/system/files/pubs/1316813966/2007_Horizon_Report.pdf (Eriflim Tarihi: 05.06.2013) Numano¤lu, G. (1999). Bilgi toplumu-e¤itim-yeni kimlikler-II: Bilgi toplumu ve e¤itimde yeni kimlikler. Ankara Üniversitesi E¤itim Bilimleri Fakültesi Dergisi. 32, (1-2), 341-350. Oblinger, D. (2003). Boomers, Gen-Xers & Millennials: Understanding the new students. Educause Review, 38(2), 37-47. http://www.educause.edu/ir/librarty/PDF/ERMO342.PDF (Eriflim Tarihi: 15.05.2013) Oder, N. (2008). Broward library circs Sony readers. Library Journal, 133(13), 15. Ohmae, K. (2001), The invisible continent: four strategic imperatives of the neweconomy, Nicholas Brealey Publishing Ltd. Oral, B. (2010). Uzaktan E¤itim. Ed: Demirel, Ö. ve Altun, E. Ö¤retim Teknolojileri ve materyal tasar›m› içinde. Ankara: Pegem Akademi. Önder, I. (2010a). Elektronik kitap olgusu ve Türkiye’de durum. Yay›nlanmam›fl Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. Önder, I. (2010b). E-Kitap ve dünyada elektronik kitap yay›nc›l›¤›. Türk Kütüphanecili¤i, 25(1), 97-105. Önder, I. (2013a). Yeni yüzy›l›n kitab› elektronik kitap. Ankara: Orient yay›nlar›. Önder, I. (2013b). Elektronik kitap ve telif haklar›-1, Medeniyet ve Kültür Araflt›rmalar› Merkezi. http://mekam.org/mekam/elektronik-kitap-ve-telif-haklari-1 (Eriflim Tarihi: 25.11.2013)

93

94

Etkileflimli e-Kitap De¤erlendirme Kriterleri

Öngöz, S. (2011). E¤itim Fakültelerinde Okutulan Geliflim ve Ö¤renme Dersine Yönelik Haz›rlanan Bir Elektronik Kitab›n De¤erlendirilmesi. Yay›nlanmam›fl Doktora Tezi. Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi, E¤itim Bilimleri Enstitüsü. Özden, Y. (2002). E¤itimde dönüflüm: E¤itimde yeni de¤erler. (4. Bask›), Ankara: Pegem Akademi. Paltridge, B. (1996). Genre, text type, and the language learning classroom. ELT journal, 50(3), 237-243. doi:10.1093/elt/50.3.237 Patton, M. Q. (2001). Qualitative research & evaluation methods. Sage Publications, Incorporated. Pattuelli, M. C., & Rabina, D. (2010). Forms, effects, function: LIS students’ attitudes towards portable e-book readers. Aslib Proceedings. 66(3), 228-244. Emerald Group Publishing Limited. Philip, D. (2007). The knowledge building paradigm: A model of learning for Net Generation students. Innovate, 3(5). http://www.innovateonline.info/index.php?view=article&id=368 (Eriflim Tarihi: 15.05.2013) Pliner, S. M., & Johnson, J. R. (2004). Historical, theoretical, and foundational principles of universal instructional design in higher education. Equity & Excellence in Education, 37(2), 105-113. Polanyi, M. (1962). Personal knowledge: Towards a post-critical philosophy. Psychology Press. Polding, R., Nunes, J. M. B., & Kingston, B. (2008). Assessing e-book model sustainability. Journal of Librarianship and Information Science, 40(4), 255-268. Porter, P. L. (2010). Effectiveness of Electronic Textbooks with Embedded Activities on Student Learning. ProQuest LLC. 789 East Eisenhower Parkway, PO Box 1346, Ann Arbor, MI 48106. Powell, C. (2003). The Delphi technique: myths and realities. Journal of Advanced Nursing, 41(4), 376-382. Prensky, M (2001a). Digital Natives, Digital Immigrants : Part 1. On the Horizon, 9(5), 1-6. Prensky, M. (2001b). Digital Natives, Digital Immigrants Part 2: Do they really think differently?. On the Horizon, 9(6), 1-6. Rao, S. S. (2003). Electronic books: a review and evaluation. Library Hi Tech, 21(1), 85-93. Reigeluth, C. M. (1983). Instructional-design theories and models: A new paradigm of instructional theory (Cilt 2). Routledge. Reiser, R. A. (2001a). A history of instructional design and technology: Part I: A history of instructional media. Educational Technology Research and Development, 49(1), 53-64. Reiser, R. A. (2001b). A history of instructional design and technology: Part II: A history of instructional design. Educational Technology Research and Development, 49(2), 57-67. Richardson Jr, J. V., & Mahmood, K. (2012). eBook readers: user satisfaction and usability issues. Library Hi Tech, 30(1), 170-185. Rowe, G., & Wright, G. (1999). The Delphi technique as a forecasting tool: issues and analysis. International Journal of Forecasting, 15(4), 353-375. Ryan, B. (1991). Dynabook revisited with alan kay. Byte, 16(2), 203-ff. Sackman, H. (1974). Delphi assessment: Expert opinion, forecasting and group process. Santa Monica, CA: Rand Corporation. Saekman, H. (l975). Delphi critique: Expert opinion. Lexington, MA: Lexington Books. Saffer, D. (2010). Designing for interaction: creating smart applications and clever devices. New Riders.

Kaynakça

Schlosser, L., & Simonson, M. (2006). Distance education: Definition and glossary of terms, (2. Bask›). Bloomington. Association for Educational Communications and Technology. Schmitter, R. L. (1996). U.S. Patent No. 5,583,983. Washington, DC: U.S. Patent and Trademark Office. Schnotz, W. (1993). Introductioln to special issue on comprehension of graphics in texts. Learning and Instruction, 3, 151-155. Schnotz, W., & Kulhavy, R. W. (Eds.). (1994). Comprehension of graphics (Vol. 108). North Holland. Schone, B. J. (2007). Engaging ›nteractions for elearning 25 ways to keep learners awake and intrigued. http://management-class.co.uk/education_sub/EngagingInteractionsForE Learning.pdf (Eriflim Tarihi: 01.04.2013) Seffah, A., & Javahery, H. (2005). Multiple user interfaces: cross-platform applications and context-aware interfaces. Wiley. Silver, K. (2007). What Puts the Design in Interaction Design. UX Matters http://www.uxmatters.com/mt/archives/2007/07/what-puts-the-design-in-interactiondesign.php (Eriflim Tarihi: 25.11.2013) Simonson, M. R., Smaldino, S., Albright, M., & Zvacek, S. (2003). Teaching and learning at a distance. Upper Saddle River, NJ: Merrill. Simonson, M., Schlosser, C., & Hanson, D. (1999). Theory and distance education: A new discussion. American Journal of Distance Education, 13(1), 60-75. Skulmoski, G. J., Hartman, F. T., & Krahn, J. (2007). The Delphi method for graduate research. Journal of information technology education, 6, 1-21. Smaldino, S. (1999). Instructional design for distance education. TechTrends, 43(5), 9-13. Smith, G. C. (2007). What Is Interaction Design?. Bill Moggridge (Ed.) Designing interactions içinde. (Vol. 17). Cambridge: MIT press. Smith, P. L., & Ragan, T.J. (2005). Instructional Design. Hoboken, NJ: John Wiley ve Sons. Somerville, J. A. (2007). Critical factors affecting the meaningful assessment of student learning outcomes: A Delphi study of the opinions of community college personnel. Yay›nlanmam›fl Doktora Tezi, Oregon State University, Corvallis, OR. Soules, A. (2008). New types of e-books, e-book issues, and implications for the future. The Acquisitions Librarian, 19(3-4), 367-388. Stewart, T. R. (1987). The Delphi technique and judgmental forecasting. Climatic Change, 11, 97-113. Stolterman, E. (2008). The nature of design practice and implications for interaction design research. International Journal of Design, 2(1), 55-65. Straus, S. G., Shanley, M. G., Burns, R. M., Waite, A., & Crowley, J. C. (2009). Improving the Army’s assessment of interactive multimedia instruction courseware. Rand Arroyo Center Santa Monica CA. Stuedahl, D., Morrison, A., Mörtberg, C., & Bratteteig, T. (2010). Researching Digital Design. In Exploring Digital Design. Springer, London. Suh, K. S. (1999). Impact of communication medium on task performance and satisfaction: an examination of media-richness theory. Information & Management, 35(5), 295-312. Summerville, J., & Reid-Griffin, A. (2008). Technology integration and instructional design. TechTrends, 52(5), 45-51. Sweller, J. (1999). Instructional design in technical areas. Camberwell, Australia: ACER Press. fiahin, A. E. (2001). E¤itim araflt›rmalar›nda Delphi tekni¤i ve kullan›m›. Hacettepe Üniversitesi E¤itim Fakültesi Dergisi, 20, 215-220.

95

96

Etkileflimli e-Kitap De¤erlendirme Kriterleri

Tajika, T., Yonezawa, T., & Mitsunaga, N. (2008). Intuitive page-turning interface of e-books on flexible e-paper based on user studies. InProceedings of the 16th ACM international conference on Multimedia (pp. 793-796). ACM. Tashakkori, A., & Teddlie, C. (Eds.). (2002). Handbook of mixed methods in social & behavioral research. SAGE Publications, Incorporated. Taflç›, C. N., (2013). Bilgi, teknoloji ve toplum. Marka iletifliminde analiz ve araflt›rma-I içinde. (Ed: C. H. Ayd›n). Eskiflehir, Anadolu Üniversitesi. Tella, S. (1997). An” Uneasy Alliance” of Media Education and Multiculturalism, with a View to Foreign Language Learning Methodology. OLE Publications 4. Department of Teacher Education, University of Helsinki, Finland. Tezci, E. (2011). Ö¤retim materyallerinin tasar›m›. (Ed: Serkan Perkmen ve Erdo¤an Tezci). E¤itimde teknoloji entegrasyonu: Materyal gelifltirme ve çoklu ortam tasar›m› içinde. Ankara: Pegem Akademi. Timpany, C. (2009). Developing key concepts for the design of hypertext for printed books. The International Journal of the Book, 7(1), 81-89. Tonta, Y. (2000). Elektronik Yay›nc›l›kta Son Gelismeler. Bilgi Dünyas›, 1(1), 89-132. Tonta, Y. (2003). Elektronik kaynaklarda yasal sorunlar. Bilgi Toplumuna Do¤ru Halk Kütüphaneleri: PULMAN-XT Türkiye Ulusal Toplant›s› Sonuç Raporu, 81-88. Tucker, J. C., & Sinha, R. (2008). Moving from book to e-book. The Acquisitions Librarian, 19(3 & 4), 353. Turoff, M. & Hiltz, S. R. (2001). Computer Based Delphi Processes. London: Kingsley. Uflun, S. (2006). Uzaktan E¤itim. Ankara: Nobel Yay›nlar›. van der Velde, W., & Ernst, O. (2009). The future of eBooks? Will print disappear? An enduser perspective. Library Hi Tech, 27(4), 570-583. Vanderdonckt, J. (2003). Visual design methods in interactive applications. Content and Complexity: information Design in Technical Communication, 171. Vanderdonckt, J., & Gillo, X. (1994). Visual techniques for traditional and multimedia layouts. In Proceedings of the workshop on Advanced visual interfaces (ss. 95-104). ACM. Vasileiou, M., Hartley, R., & Rowley, J. (2009). An overview of the e-book marketplace. Online Information Review, 33(1), 173-192. Verduin, Jr. R. & T. A. Clark. (1991). Distance education: The foundations of effective practice. San Francisco: Jossey-Bass. Wedemeyer, C. A. (1981). Learning at the back door: Reflections on non traditional learning in the life span. Madison, Wisc.: The University of Wisconsin Press. Westbrook, L. (1997). Information access issues for interdisciplinary scholars: results of a Delphi study on women’s studies research. The Journal of academic librarianship, 23(3), 211-216. 6. Wilding, C. (1998). Practical GUI screen design: making it usable. Conference on Human Factors in Computing Systems: CHI 98 conference summary on Human factors in computing systems, 18(23), 125-126. Williams, E. (2011). Copyright, E-books and the Unpredictable Future. Publishing Research Quarterly, 27(1), 19-25. Williams, P. L., & Webb, C. (1994). The Delphi Technique: A Methodological discussion. Journal of Advanced Nursing, 19(1), 180-186. Willows, D. M., & Houghton, H. A. (1987). The psychology of ihsbration, Vol. 1: Basic research. New York: Springer-Verlag. Wilson, R., & Landoni, M. (2002). EBONI: Electronic textbook design guidelines. JISC. http://ebooks.strath.ac.uk/eboni/guidelines/ (Eriflim Tarihi: 01.04.2013)

Kaynakça

Wilson, R., Landoni, M. & Gibb, F. (2002a). Guidelines for designing electronic textbooks, Proceedings of the Sixth European Conference on Research and Advanced Technology for Digital Libraries (ECDL 2002), ss. 47-60. Wilson, R., Landoni, M. & Gibb, F. (2002b). A user-centred approach to ebook design. The Electronic Library, 20(4), 322-330. Wilson, R., Shortreed, J., & Landoni, M. (2004). A study into the usability of e-encyclopaedias. In Proceedings of the 2004 ACM symposium on Applied computing (pp. 1688-1692). ACM. Winkler, S., & Mohandas, P. (2008). The evolution of video quality measurement: from PSNR to hybrid metrics. Broadcasting, IEEE Transactions on, 54(3), 660-668. Wissema, J. G. (1982). Trends in technology forecasting. R & D Management, 12(1), 27-36. Woudenberg, F. (1991). An evaluation of Delphi. Technological forecasting and social change, 40(2), 131-150. Yang, H. H., & Yuen, Chi-Yin S. (2010). Handbook of research on practices and outcomes in e-learning: ›ssues and trends, information science refererence-IGI Global, HerseyNew York, USA. Yaflar, fi. & Gültekin, M. (2002). Uzaktan e¤itimde kullan›lan ders kitaplar›n›n yap›salc› ö¤renmeyi gerçeklefltirecek biçimde düzenlenmesi. Aç›k ve Uzaktan E¤itim Sempozyumu. https://www.aof20.anadolu.edu.tr/bildiriler/Sefik_Yasar.doc (Eriflim Tarihi: 01.04.2013) Yurdakul, B. (2005). Uzaktan e¤itim. (Ed: Demirel Özcan). E¤itimde yeni yönelimler içinde (2. Bask›). Ankara: Pegem Akademi. Zimmerman, J., Forlizzi, J., & Evenson, S. (2007). Research through design as a method for interaction design research in HCI. In Proceedings of the SIGCHI Conference on Human Factors in Computing Systems (pp. 493-502). New York: ACM Press. Z&ivković, D. (2008). The electronic book: evolution or revolution?. Bilgi Dünyas›, 9(1), 1-20.

97

Sözlük

SÖZLÜK A Aç›k ve Uzaktan Ö¤renme (AUÖ): Ö¤renenlerin birbirlerinden ve ö¤renme kaynaklar›ndan zaman ve/veya mekan ba¤lam›nda uzaktan oldu¤u, birbirleriyle ve ö¤renme kaynaklar›yla etkileflimlerinin uzaktan iletiflim teknolojilerine dayal› olarak gerçeklefltirildi¤i ö¤renme süreci. Art›r›lm›fl Gerçeklik: Gerçek dünyadaki çevrenin ve bu çevre içinde varolanlar›n bilgisayar taraf›ndan üretilen ses, video, grafik ve GPS verileriyle zenginlefltirilerek meydana getirildi¤i canl›, do¤rudan veya dolayl› fiziksel görünümü.

B Ba¤›ms›z Ö¤renme: Ö¤renene otonomluk ve özerklik sa¤lama; ö¤renenin aktif biçimde kendi ö¤renme h›z›n› ayarlayarak ö¤renme süreçini sürdürmesi ve ö¤reten ile di¤er ö¤renme kaynaklar›na ba¤›ml›l›¤›n› azaltarak kendi ö¤renme sorumlulu¤unu almas› durumu. Bas›l› Kitap: ‹çeri¤in ka¤›tlara bas›ld›¤›, içeri¤in yaz› ve/veya resimden olufltu¤u, etkileflimin ve iletiflimin okuyucu ile düflük seviyede oldu¤u materyaller. Bilgi ve iletiflim teknolojileri (B‹T): Bilgiye ulafl›lmas›n› ve bilginin oluflturulmas›n› sa¤layan her türlü görsel, iflitsel bas›l› ve yaz›l› araçlar ve teknoloji.

C Creative Commons (CC): Telif haklar› konusunun farkl› eriflim ve kullanma seçeneklerine göre uyarlanmas›na olanak sa¤layan aç›k bir sistem.

D Delphi Tekni¤i: Belirlenmifl bir konu ba¤lam›nda konu uzmanlar›ndan oluflan bir grubun bir dizi yap›land›r›lm›fl ard›fl›k uygulama süresince anonimliklerini sa¤layarak bir konu hakk›nda fikirleri almak, bu süreç boyunca uzman grubunun oluflturdu¤u panelistlere istatistiksel olarak geri dönüt sa¤lamak ve araflt›r›lan konu ile ilgili uzmanlar›n fikir birli¤ine varmas› süreci. Dijital Hak Yönetimi: E-dönüflüm sürecinde dijital ortamlarda ilgili eserlerin korunmas› gereklili¤iyle ilgili bofllu¤u doldurmak amac›yla do¤mufl sistem. Elektronik yay›nlar›n yazar›n, yay›nc›s›n›n ve/veya di¤er içerik sa¤lay›c›lar›n fikri haklar›n›n yasal çerçevede korunmas›; yay›n›n ço¤alt›lmas› ve paylafl›lmas›nda do¤acak haklar›n takibi; yay›n›n ço¤alt›lmas›, bas›lmas› ve izinsiz paylafl›lmas›n› engelleyen say›sal yöntem ve teknik uygulamalar. Dijital Kitap: Say›sal formatta üretilen veya say›sal formata dönüfltürülen tüm say›sal kitap türleri. Dijital Yay›nc›l›k: Belgelerin elektronik ortamlar ve/veya a¤lar arac›l›¤›yla haz›rlanmas›, da¤›t›m›, arflivlenmesi ve bu belgelere eriflim sa¤lanmas›.

E E-Kitap: ‹çeri¤in metin, imaj ve görüntüden olufltu¤u; etkileflim düzeyinin s›n›rl› oldu¤u dijital kitaplar; bas›l› kitaplar›n dijital formata dönüfltürülmesiyle veya tamamen dijital ortamda üretilebilen kitaplar. Etkileflim: ‹ki veya daha fazla kifli ve/veya nesnenin birbirleriyle iletiflime geçmesi ve bunun sonucunda bir tepkinin oluflmas›. Etkileflimli e-Kitap: Kullan›c› ve dijital kitab›n karfl›l›kl› olarak üst düzey etkileflime geçebildi¤i, dijital kitab› oluflturan ö¤elerin kendi aralar›nda ve çevresi ile iletifliminin yan› s›ra di¤er kullan›c›larla etkileflim halinde olabildi¤i, birçok iletiflim kanal›n›n bir arada kullan›labildi¤i dijital kitaplar. Etkileflim Tasar›m›: ‹nsan ve dijital teknolojiler aras›nda yarat›c›l›¤a dayanan ve yenilikçi düflüncelerden beslenen kaliteli iletiflimi sa¤lama ve etkileflimi tasar›mlama süreci.

99

100

Etkileflimli e-Kitap De¤erlendirme Kriterleri E-Ö¤renme: ‹nternet ve çevrimiçi teknolojiler arac›l›¤›yla elektronik ortamda gerçeklefltirilen ö¤retme ö¤renme faaliyetleri.

F Format: Dijital kitaplar›n hangi yaz›l›m ve/veya donan›m ile uyumlu biçimde çal›flaca¤›n› ifade eden

H

dosya uzant›lar›.

Heuristic Yaklafl›m: Araflt›rmac›n›n kendisini araflt›rma sürecine dahil etti¤i; öz yans›t›m, keflfetme ve aç›klama gibi içsel yollar› kulland›¤› nitel bir araflt›rma yöntemi.

L Likert Ölçe¤i: Bir araflt›rmaya kat›lanlar›n, araflt›r›lan konu ba¤lam›nda tutumlar›n› belirlenmifl aral›klar temelinde ölçmeye yönelik olarak haz›rlanm›fl ölçek türü.

O Ortam Zenginli¤i: Bilginin çeflitli yollardan aktar›labilmesi, anl›k geri bildirimlerin sa¤lanabilmesi ve ö¤renenlerin ö¤renme ortam›nda var olanlarla yüksek derecede etkileflimde bulunabilmesi durumu.

S Sanal Gerçeklik: Bilgisayar ortam›nda oluflturulan 3 boyutlu resim ve animasyonlar gibi teknolojilerle insan zihninde etkileflim kurarak gerçeklik hissi yaratmas›, gerçek bir ortamda bulunma hissi vermesi durumu.

T Telif Hakk›: Kiflinin her türlü fikri eme¤i ile meydana getirdi¤i eserler üzerinde hukuken sa¤lanan haklar.

Y Yaflam Boyu Ö¤renme: Bireylerin kiflisel ve/veya profesyonel geliflimlerini ve ilerlemelerini sa¤lamak, ihtiyaç duyduklar› bilgi ve becerileri formal ve/veya informal ö¤renme f›rsatlar›n› kullanarak tüm yaflamlar› boyunca edinmeleri süreci.