DÜŞÜNME EĞİTİMİ DERSİ

NİSAN 2012 - SAYI 146•

DÜŞÜNME EĞİTİMİ DERSİ MEHMET ÜLGER

Talim Terbiye Kurulu Düşünme Eğitimi Öğretim Programı Komisyon Üyesi

D

üşünme Eğitimi dersi, ilköğretim düzeyinde haftada 1 ders saati ve seçmeli olarak 2006-2007 öğretim yılından itibaren okutulmaktadır. Düşünme Eğitimi dersi, ilköğretim düzeyinde 6, 7 ve 8. sınıfların herhangi birinde seçilip okutulabileceği gibi tamamında da okutulabilmektedir. 1. Neden Düşünme Eğitimi? İnsanın çoğu zaman yeterince önem vermeden, alışkanlık üzere yerine getirdiği düşünme faaliyeti, çeşitli şekillerde ortaya çıkar. Günümüzde en çok kabul gören tarifi ile düşünme; bir sonuca varmak amacıyla bilgi ve kavramları incelemek, karşılaştırmak ve aralarında ilişkiler kurarak başka düşünceler üretmek işlemidir. Bu işlemlerin neticesinde ortaya çıkan zihinsel ürüne de “düşünce” denir.

67 •

DOSYA: DÜŞÜNME EĞİTİMİ

Mehmet Ülger, Düşünme Eğitimi Dersi, Bilim ve Aklın Aydınlığında Eğitim, S. 146, Nisan 2012, ss.67-72.

1980’li yıllardan itibaren öğretmenler ve akademisyenler arasında düşünme becerilerinin eğitimi konusunda yoğun bir ilgi ve artan bir çalışma mevcuttur. Bu çalışmaların farklı tür ve düzeylerde yer aldıkları görülmektedir. Çalışmalar 1 ve 2. sınıf düzeyine kadar inebilmektedir. Yirminci yüzyılın sonuna kadar bu durum problem çözme ve karar verme gibi temel becerilerin geliştirilmesinde yerini almış ve bu tür becerilerin bazılarının ilköğretim programlarına eklenebileceği fikri de kabul görmüştür. Düşünme becerileri çeşitlendikçe bunların öğretim programlarına eklenmesi güçleşmiştir. Çünkü belirli konu alanı bilgisi olan

• BİLİM ve AKLIN AYDINLIĞINDA EĞİTİM

bu programların düşünme becerileriyle ilişkilendirilmesi ve tamamının gerçekleştirilebilmesi zorlaşmaktadır. Bu güçlükten dolayı, belirli bir konu alanı bilgisi olmayıp temele düşünme becerilerini alan bir program amacına daha fazla hizmet eder niteliktedir. Eğitimciler arasında, düşünme becerilerinin özel olarak hazırlanmış programlarla geliştirebileceği inancı da hâkimdir. Bu tür çalışmaların sadece öğrenciler üzerinde değil, okul yöneticileri ve personeli üzerinde de etkili olduğu görülmüştür. Dünyadaki haftalık ders çizelgelerini incelediğimizde ilköğretim düzeyinde düşünme eğitimi (çocuklar için felsefe) bağlamında ülkemizin ilklerde olduğunu söylemek mümkündür. Bu anlamda Millî Eğitim Bakanlığı olarak, ülke olarak, çok önemli bir işi gerçekleştirdiğimizi söylemek mümkündür. Dünyada ilköğretim düzeyinde yaklaşık %15-20 oranında felsefe öğretimi yapılmaktadır. Bu oranların büyük kısmı pilot/deneme niteliğindedir. Dolayısıyla yerleşik/sistematik yapıdan söz etmek mümkün değildir. Düşünme Eğitimi Öğretim Programı, öğrencilerin düşünme becerilerini geliştirmekle kalmayıp, yaşam koşulları içinde var oluşunun anlamını ve nedenini fark etmesine ve kendi geleceğini belirleyebilmesine imkân tanımaktadır. Öğrencilerimiz hızla değişen bu dünyada yalnız kendi kültür çevreleri ile değil, medya ve sanal evrenle, küreselleşen dünya ile çevrelenmiş bulunmaktadırlar. Bu çevrelemeye sınır koymak, yasaklamak sorunu çözmeyip ilgiyi daha da artırabilir. Bunun yerine öğrencilere yaşadıkları dünyayı sorgulayan ve sağlıklı değerlendirmeler yapabilecek bir zihinsel alışkanlık kazandırmak, onları çeşitli etkileri kendi başlarına değerlendirecek biçimde donatmak zorundayız. Bunun yolu ise düşünme eğitiminden geçmektedir. Öyle ki kişi düşünme becerilerini edinmemişse bilinçli bir görme, duyma, eylemde bulunmadan söz etmek mümkün değildir. Düşünme becerileri ve düşüncelerimiz; dünyayı, kendimizi, insanları, olayları, olguları anlama ve değerlendirmedeki en güçlü rehberlerimizdir.

• 68

2. Türkiye’de Düşünme Eğitimi Dersi Nasıl Doğdu? Düşünme Eğitimi dersinin temelleri Haziran 2004’te Talim Terbiye Kurulu Başkanlığı ve Türkiye Felsefe Kurumunun işbirliği ile düzenlenen “Türkiye’de Felsefe Öğretimi Sempozyumu”nda atılmıştır. İlköğretimde Felsefe Öğretimi başlıklı bir oturum sonrası, 6,7 ve 8. sınıflara felsefi sorgulamayı geliştirecek bir dersin konulması ilkece benimsenmiştir. Bu ilke karar doğrultusunda Talim ve Terbiye Kurulu dersin adını “düşünme eğitimi” olarak benimsemiş ve düşünme eğitimi dersi haftalık ders çizelgesinde seçmeli ve haftada bir ders saati şeklinde kendine yer bulmuştur. Çizelgeye dersin alınmasından sonra Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı bünyesinde oluşturulan komisyonca hem öğretim programı hem de öğretmen kılavuz kitabı hazırlanmıştır. 3. Düşünme Eğitimi Dersi Öğretim Programı Düşünme Eğitimi Dersi Öğretim Programının en önemli özelliği öğretim programlarını geliştirmedeki temel yaklaşımımızla en uyumlu derslerden biri olmasıdır. Yeni öğretim programlarındaki ortak beceriler arasında da yer verilen eleştirel düşünme ve yaratıcı düşünme gibi becerilerin en iyi gerçekleşeceği derslerden biridir. Düşünme eğitimi dersinde bir içerik kaygısı olmadığı için öğrenciler bu derste zihnen daha özgür ve özerk olabileceklerdir. Not ve akademik kaygısı olmayan, yöntemsel olarak mutlak doğrulama amacı gütmeyen, düşünme eğitimi dersi yeni öğretim programlarındaki temel felsefenin merkezini oluşturan “öğrenci ve etkinlik merkezlilik” anlayışı ile son derece uyumlu bir yapıdadır. Öğretim programında programın genel amaçları aşağıdaki gibi ifade edilmiştir: Düşünme Eğitimi Dersi Öğretim Programı’nı tamamlayan öğrencilerin; Düşünme eylemi üzerine düşünmeleri, Kendi düşünme yollarının farkına varmaları, Düşünmenin geliştirilebilen bir beceri olduğunun farkına varmaları,

NİSAN 2012 - SAYI 146•

Farklı düşüncelere saygı duymaları, Düşünürken millî, manevi ve evrensel değerleri gözetmeleri, Kuşku, güven, ısrar, merak, dikkat ve sabrı düşünme sürecinde bir değer olarak kabullenmeleri, Ne bildiğinin ve ne bilmek istediğinin farkında olmaları, Düşüncelerini aktarırken dili doğru ve özenli bir biçimde kullanmaları, Kendini, dünyayı ve bilgiyi sorgulayarak sağlıklı değerlendirmeler yapmaları, Tartışma kültürlerini geliştirmeleri amaçlanmaktadır. 3.a - Düşünme Eğitimi Programının Yapısal Görünümü Düşünme eylemi; düşünen insan, düşünülen dünya ve düşünme içeriği olan bilgi üçlemesinde gerçekleşir. Bu üçü içinde aktif olan öğe insandır. Dünya ise düşünülen her şeyin var olduğu alandır. Üzerine düşündüğümüz her olay, olgu, nesne ve diğer insanlar dünyanın içerisindedir. Bilgi ise insan ve dünya arasındaki ilişkinin bir ürünüdür. İnsanın dünya ile olan ilişkisi bilgisine bağlıdır. Programdaki insan ögesi becerilerini geliştirmeyi amaçladığımız kişidir. İnsan, dünya ve bilgi bir konu alanı bilgisi değil, düşünmenin gerçekleştiği bir ilişkiler öbeğidir. Program ile öğrenciye kazandırılacak becerilerin her bir sonucu bir bilgi olarak değerlendirilebilir. Becerilerin işe koşulduğu içerikler ise dünyanın ortaya koyduğu, özne, nesne, olay, olgu, boyut ve koşullardır. Bunların arasında bağlantıyı kavramlarla kuran ise insanın kendisidir.

Programda somut olarak yer alan değer, beceri ve kavramların işe koşulması Sokrat’ın “Kendini bil!” arayışına bir adımdır. Bu arayış; eleştirel düşünme, yaratıcı düşünme ve özenli düşünme becerileri ile temellendirilmiştir. Bu üç beceri eş zamanlı ve birbirini tamamlayarak gerçekleşmektedir. Programda insan, dünya, bilgi bağlamında ele alınan düşünme eyleminin geliştirilmesini sağlayacak kazanımların içerdiği beceri, kavram ve değerler yan tarafta verilmiştir. Düşünme eğitimi dersi öğretim programında yan tarafta verilen tüm becerilere yönelik kazanımlara yer verilmiştir. Programın bir yansısı olan Öğretmen Kılavuz Kitabında da hem becerilere yönelik kazanımlara hem de etkinlik örneklerine yer verilmiştir. Öğretmen Kılavuz Kitabında, yasal mevzuatla uyumlu olmak üzere, koşullara göre mevcut etkinliklerde değişiklik yapma ya da yeni

69 •

DOSYA: DÜŞÜNME EĞİTİMİ

Bu üçlü yapıda insan, dünya ve bilgiyi; dünya, insan ve bilgiyi; bilgi de insan ve dünyayı etkileyerek değiştirir. İnsan, dünya ve bilgi arasındaki en güçlü bağ bilme eylemi ile kurulur. Bilmek herhangi bir yapıyı kavramsal alan ile ilişkilendirmektir. İnsanın dünya ile olan ilişkisi bilmek, anlamak ve kavramak içinse insan dünya ile ilişkisini birtakım düşünme becerileri ile kurar. Bu beceriler seçme, karar verme, alternatif, amaç-araç, benzerlik-fark-

lılık ve ölçüt belirleme, gerekçelendirme, varsayım oluşturma, soru-cevap formüle etme, şartları göz önünde bulundurma vb.’dir. İnsan sosyal, psikolojik bir varlık olduğundan, düşünme eylemini ve davranışlarını çoklu neden-sonuç ilişkisi içinde değerlendirmek gerekmektedir. İnsan; dünya ile bağını yargılama, değerlendirme ve karar verme yetisi ile kurar. Kültürel, tarihsel ve toplumsal bir varlık olan insanın dünya ile bağının kuruluşunda en önemli unsur değerlerdir.

• BİLİM ve AKLIN AYDINLIĞINDA EĞİTİM

etkinlik üretme serbestliğinin olduğu belirtilmiştir. 3.b- Öğrenme Öğretme Süreci Öğretim programında yer alan düşünme, beceri, kavram ve değerlerin kazandırılabilmesi için sınıf ortamının “sorgulama topluluğu”na dönüştürülmesi gerekir. Böyle bir ortamda öğretmen bir orkestra şefi ya da bir spor takımının çalıştırıcısı gibi sınıfa rehberlik etmeli, gerekli ve yeteri kadar müdahalede bulunmalıdır. Programda beyin fırtınası, altı şapkalı düşünme, tartışma, örnek olay incelemesi vb. yanında özellikle sınıfın soruşturma topluluğuna dönüştürülmesi dersin amacına hizmet edecektir. Bu bağlamda öğretmen, sokratik sorgulama ve soru cevap yöntemlerini ağırlıklı olarak kullanmalıdır. 3.c- Program Uygulamada Öğretmenin Rolü Düşünme Eğitimi Dersi Öğretim Programı’nın başarı ile uygulanabilmesi için temele alınan anlayışın ve öngörülen kazanımların, uygulayıcı öğretmenler tarafından anlaşılması ve bunların sınıf ortamında gerçekleştirilmesi gerekmektedir. Bu amaçla öğretmen; Etkinliklerdeki tartışma sürecinde konunun dağılmasına izin vermemeli, Önemsiz ve göreceli konular üzerinde çok uzun tartışmalar yaptırmaktan kaçınmalı,

BECERİ Alternatif belirleme Amaç araç belirleme Anlama ve ifade etme Bağlama duyarlı olma Benzerlik farklılık belirleme Bilgi edinme Bütün parça ilişkisi kurma Doğru yanlışı belirleme Empati kurma Genelleme yapma Gerekçelendirme Kavram geliştirme Neden-etki-sonuç ilişkisi kurma Ölçüt (kriter) belirleme ve kullanma Önem ve öncelik belirleme Planlama Problem çözme Sınıflama Soru- cevap belirleme Şartları göz önünde bulundurma Tahminde bulunma Tutarlılık arama Tümel ve tikel ilişkisi kurma Varsayım oluşturma

KAVRAM

Amaç Analoji Araç Bağlam Benzer Bütün Değişme Doğru Etki Farklı Gelişme Gerekçe Neden Ölçüt Öncelik Önem Parça Seçenek Sonuç Şart Tekil Tikel Tutarlılık Tümdengelim Tümel Tümevarım Yanlış

DEĞER

Dikkatli olma Kuşku duyma Meraklı olma Özen gösterme Özgünlük Öz güven Sabırlılık Saygılı olma Sorumluluk Tarafsızlık Tutarlılık

Öğrencileri, başka düşünceleri de değerlendirerek kendi düşüncelerini oluşturmaya teşvik etmeli,

da birbirlerini dinlemeleri konusunda model olmalı,

Öğrencilerin ifadelerindeki örtük anlamları fark etmelerini sağlamalı,

Öğrencilerin söylediklerinin ne düşündürdüğünü açıklamalı,

Öğrencilerin kendi varsayımlarını fark etmelerini sağlamalı,

Her zaman doğrudan sınıf tartışması yapmak gerektiğini düşünmemeli,

Öğrencileri kendi düşünceleri ile bulduğu sonuçları karşılaştırmaya teşvik etmeli,

Sonuca ulaşana kadar öğrencilerin tartışmalarında ısrarcı olmamalı,

Bütün yorumların doğrudan kendisine yönlendirilmesine izin vermemeli, Öğrencilerin arkadaşlarıyla konuşma cesaretini kırmamalı, Öğrencilerin dediklerini dinlemeyerek onların

• 70

Kendi görüşlerinde ısrar etmemeli, Bir kişi ya da grubun tartışmayı tekeline almasına izin vermemeli, Sınıfta diyalog oluşturma adına etkinlikleri ev ödevi olarak vermemeli,

NİSAN 2012 - SAYI 146•

Öğrencilerin etkinlikte gördükleri ve anlamını araştırmayı istedikleri konularla ilgili olarak onlarla birlikte sabırsız davranmamalı, Tartışmayı kendi fikirlerinin en fazla kabul edilebilir fikirler olduğunu göstermek için kullanmaktan kaçınmalı, Öğrencileri göreceli konularda oylama ile karar verebileceklerini düşünmelerine teşvik etmemeli, Tartışma amaçlı sorulan sorulara öğrencilerin “evet” veya “hayır” gibi kısa cevaplar vermeleri yerine açıklayıcı ve gerekçelendirilmiş cevaplar vermeleri sağlamalı, Soruların bir kişi ya da gruba yönelmemesine dikkat etmeli, Öğrencilerin cevaplarını “doğru” veya “yanlış” olarak yargılamaktan kaçınmalıdır. 3.d- Düşünme Eğitiminde Ölçme Düşünme eğitimi dersinin merkezini sokratik sorgulama oluşturduğu ve nihayetinde mutlak bir doğruya ulaşmak gibi bir kaygısı olmadığı için sonuç odaklı bir değerlendirme yapmak yerine süreci önceleyen bütüncül bir değerlendirme anlayışı amaca hizmet eder niteliktedir. Öğrenme-öğretme sürecinde sorulan her soruya alınan cevap aslında bir tür değerlendirme verisidir. Ders sonunda yapılacak değerlendirme, başarı değerlendirmesi değil öğrenilenlerin tekrarı ve derlenmesi şeklinde olmalıdır. Düşünme Eğitimi Dersi Neden Seçmeli Derstir?

Felsefe öğretimi ile ilgili sivil toplum kuruluşları, eğitim sendikaları, üniversiteler, Millî Eğitim Bakanlığının yaptığı çalıştaydaki katılımcılar başta olmak üzere birçok kişi, düşünme eğitimi dersinin zorunlu olması yönünde görüş bildirmektedir.

5- Düşünme Eğitiminde Sadece Öğretmen Kılavuz Kitabının Olmasının Gerekçesi Millî Eğitim Bakanlığınca yapılan eğitimlerde en çok sorulan sorulardan birisi bu dersin neden bir ders kitabının olmadığıdır. Beceri merkezli bir öğretim programını kitapla öğretmek böyle özgürlükçü ve özgün dersin ana fikri ile çelişir mahiyettedir. Kitaplarda içerik bilgisi olduğu için öğretmen ve öğrenciye alternatif sunmamaktadır. Bu yüzden özellikle ilköğretim okullarında felsefe öğretmenlerinin bulunmaması ya da özel nedenlerle etkinlik üretmekte zorlanan öğretmenler için sadece düşünme eğitimi öğretmen kılavuz kitabı hazırlanmış ve kitapta örnek etkinliklere yer verilmiştir. Mümkün olduğunca her bir kazanıma yönelik birden fazla alıştırma verilerek yine öğretmenlere alternatif oluşturulmuştur. Ancak buna karşın program öğretmenlerden daha özgür ve özerk hareket ederek özgün etkinlikler üretmelerini beklemektedir.

71 •

DOSYA: DÜŞÜNME EĞİTİMİ

Talim ve Terbiye Kurulunun 07/07/2009 Tarihli ve 80 Sayılı Kararı gereği İlköğretim Seçmeli Düşünme Eğitimi Dersi, Felsefe öğretmenleri öncelikli olmak üzere Öğretmenlik Meslek Bilgisi Dersleri, Sosyal Bilgiler ve Türkçe öğretmenlerince maaş karşılığı okutulmaktadır.

Ancak düşünme eğitiminde yer verilen beceri, değer, yöntem ve anlayışlar not ve akademik kaygıdan uzak serbest bir zaman diliminde daha rahat gelişebileceğinden seçmeli olması daha yerinde bir karardır. Zorunlu okutulması yerine düşünme eğitimi dersinin yeterince tanıtımı yapılarak öğrencilerin bu dersi seçme oranı artırılabilir. Ayrıca öğretim programının tanıtımının yapıldığı ortamlarda birçok katılımcı, bu dersin her düzeyde olabileceğini ve birçok derste yöntemsel olarak kullanılabileceğini ifade etmektedir. Bu bağlamda öğretim programının öğretmenler için yapılan tanıtım seminerlerinde programdaki becerilere yönelik yapılan etkinlikler (yetişkinler için) bu görüşü doğrulamaktadır. Bu bakımdan düşünme eğitimi belli bir süre sonunda oluşacak farkındalık sonrası diğer öğretim programlarına yöntem ve anlayış bakımlarından katkı sağlayabilecek bir forma kavuşturulabilir, üniversitelerin öğretmen yetiştirme programlarına düşünme eğitiminde yer verilen becerilere, yönteme ve anlayışa ilişkin dersler eklemek yerinde bir düşünce olabilir.

• BİLİM ve AKLIN AYDINLIĞINDA EĞİTİM

Etkinlik Tasarlama Öğretmenler düşünme eğitimi dersine yönelik etkinliklerini tasarlarken doğrudan öğretici bir kaygı gütmek yerine kazanımla kazandırılmak istenen beceri, değer ya da kavramın üzerine odaklanmalıdır. Kazanımla ulaşılmak istenen hedefe gitmek üzere sınıf koşulları ve dersin yöntemi mutlaka göz önünde bulundurulmalıdır. Süreç yazılırken sonucu belli olan ve yönlendirme amaçlı sonuçlara ulaşmak yerine beceriyi işe koşan mümkün olduğunca birden çok becerinin iç içe geçmesine dikkat edilmelidir. Öğrencileri sorgulamaya, eleştirel ve alternatifli düşünmeye, düşüncelerini yaratıcı biçimde ve ölçütlere bağlı olarak açıklamaya yönelten etkinlikler tasarlanmalıdır. SONUÇ Sonuç olarak düşünme eğitimi dersi ile ilgili olarak tanıtım yapılan tüm yerlerde olumlu görüş belirtilmiştir. Aynı şekilde dersi okutan mevcut öğretmenlerden de çok olumlu tepkiler gelmektedir. Ancak düşünme eğitimi diğer seçmeli derslerin tanıtımları iyi yapıldığı ya da okulların özel koşullarına bağlı olarak öğrencilerce seçilme oranı (%6,2) diğer seçmeli derslerle kıyaslandığında ortalamanın üzerinde olsa da oransal olarak yeterli değildir. Çünkü özellikle medya okuryazarlığı dersinin (%14,5), RTÜK sponsorluğundaki TV tanıtımları bu dersin seçilme oranlarını artırırken; hemen her okulda bilişim sınıfları ve öğretmeninin olması nedeniyle okul yönetimlerince seçmeli bilişim teknolojileri dersinin seçilmesi teşvik edilmekte ve seçilme oranı (%55,5) arttırılmaktadır. Bu bağlamda özellikle medya okuryazarlığı gibi düşünme eğitiminin de etkili tanıtımlarının yapılması ve sistemdeki öğretmenlere eğitim verilmesi dersin seçilme oranına katkı sağlayacaktır. Dersin seçilme oranı yükseltilirken yapılacak eğitimlerle “sokratik sorgulama”nın bir yöntem bilgisi olarak tüm öğretmenlerce edinilmesi yönünde yoğun bir çalışma gerekmektedir. Ülkemizde bu bağlamda gerek sivil toplum kuruluşları gerek Bakanlıkça bazı faaliyetler düzenlenmiş olsa

• 72

da henüz istenilen düzeyde değildir. Bazı aksaklıklara karşın merkezine sokratik sorgulamayı almış “düşünme eğitimi” dersinin haftalık ders çizelgesine eklenmiş olması, günümüzde en kabul gören anlayışların beceri merkezli eğitimler olduğu düşünüldüğünde, çok önemli bir adımdır. Dünyada böyle bir dersin programını yaparak tüm öğretmen ve öğrencilerin hizmetine sunmak Millî Eğitim Bakanlığının dünyadaki gelişmeleri takip etme yanında, gelişmelere önderlik etmesi bakımından da çok önemlidir.